HR, 15-02-2008, nr. C06/225HR

Op 24 juni 2003 heeft de raad van de Gemeente besloten tot onteigening ten name van de Gemeente van de bij dat besluit aangewezen percelen, zulks ten behoeve van de uitvoering van het bestemmingsplan "Brabander"1..

In genoemd raadsbesluit is ter onteigening, onder meer, aangewezen 1. een gedeelte, groot 00.09.03 ha, van het perceel, kadastraal bekend gemeente Venray, sectie [A], nummer [003], in totaal groot 00.24.95 ha, 2. het perceel, groot 00.71.30 ha, kadastraal bekend gemeente Venray, sectie [A], nummer [004], 3. een gedeelte, groot 00.34.78 ha, van het perceel, kadastraal bekend gemeente Venray, sectie [A], nummer [005], in totaal groot 01.13.25 ha en 4. het perceel groot 01.06.40 ha, kadastraal bekend gemeente Venray, sectie [A], nummer [006]2..

[Betrokkene 2] heeft als weduwe van de op 3 juni 1991 overleden [betrokkene 1], de eigenaar van voornoemde percelen en perceelsgedeelten, bedenkingen tegen het raadsbesluit aan de Kroon kenbaar gemaakt3..

Het raadsbesluit is nadien gedeeltelijk goedgekeurd bij Koninklijk Besluit van 6 mei 2004, nr. 04.001759, Stcrt. 2004, 964.. De gedeeltelijke onthouding van goedkeuring had geen betrekking op het besluit tot onteigening van de percelen van [eisers].

Op verzoek van de Gemeente heeft de rechtbank Roermond bij beschikking van 15 september 2004 voor de op 3 juni 1991 overleden [betrokkene 1] mr. Chr.H. Noordhuis, advocaat en procureur te Roermond, benoemd tot derde, tegen wie het onteigeningsgeding op de voet van art. 20 Ow kan worden gevoerd.

Bij exploot van 15 oktober 2004 heeft de Gemeente mr. Chr.H. Noordhuis gedagvaard voor de rechtbank Roermond en een vervroegde uitspraak over de onteigening gevorderd5.. Als schadeloosstelling heeft zij een bedrag van € 634.152,50 aangeboden.

Op 27 oktober 2004, de eerstdienende dag, zijn [eisers] bij procureur op de aan mr. Chr.H. Noordhuis uitgebrachte dagvaarding verschenen, waardoor op de voet van art. 20 lid 2 Ow de dagvaarding als aan hen geschied wordt beschouwd en het geding tegen hen wordt gevoerd.

[Eisers] hebben de vordering tot onteigening bestreden met een beroep op zelfrealisatie. Zij hebben betoogd dat zij in samenwerking met [B] B.V. (hierna: [B]) te [plaats] in staat zijn om zelf de op hun grond rustende bestemming te verwezenlijken. Dat geldt volgens [eisers] in het bijzonder nu de Gemeente als vorm van planuitvoering voor particulier opdrachtgeverschap heeft gekozen en de wijze van realisatie die zij voorstaan nagenoeg is gelijk te stellen met hetgeen de Gemeente beoogt. Daarom ontbreekt volgens [eisers] de noodzaak om tot onteigening over te gaan, althans kan deze niet worden geacht in het publiek belang, doch slechts in een particulier belang te worden verricht. Subsidiair hebben [eisers] betoogd dat gedeeltelijke zelfrealisatie moet worden toegestaan ten aanzien van de grondexploitatie.

De Gemeente heeft zich op het standpunt gesteld dat van zelfrealisatie door [eisers] geen sprake is, omdat [eisers] met [B] niet ontwikkeling, maar verkoop van de betrokken grond zijn overeengekomen. Daarnaast moet volgens de Gemeente het beroep op zelfrealisatie worden afgewezen, omdat de door [eisers] voorgestelde verwezenlijking van de bestemming niet met de door de Gemeente gewenste vorm van planuitvoering overeenkomt. Daarbij heeft de Gemeente erop gewezen dat de Kroon zulks ook heeft beslist en dat de onteigeningsrechter de beslissing van de Kroon op dit punt slechts marginaal kan toetsen.

De rechtbank heeft bij vonnis van 13 april 2005 de Gemeente in haar vordering tot onteigening niet-ontvankelijk verklaard. Kern van het oordeel van de rechtbank is dat de Gemeente niet heeft aangetoond (en ook uit de beslissing van de Kroon onvoldoende blijkt) dat en waarom (juist) aan de door de Gemeente gewenste vorm van planuitvoering in het publiek belang dringend behoefte bestaat.

De Gemeente heeft, onder aanvoering van een algemene en een viertal nadere grieven, bij het hof 's-Hertogenbosch hoger beroep van dit vonnis ingesteld6.. Het hof heeft op 25 juli 2006 arrest gewezen.

In (de in cassatie niet bestreden) rov. 3 heeft het hof allereerst tot uitgangspunt genomen dat de toetsing door de onteigeningsrechter, "voor zover het betreft de afweging van de belangen die zijn betrokken bij het Koninklijk Besluit houdende de goedkeuring van een gemeentelijk onteigeningsbesluit, zich dient te beperken tot de vraag of de Kroon in redelijkheid tot die goedkeuring heeft kunnen komen". In de tweede plaats heeft het hof in aanmerking genomen dat de Kroon haar goedkeuring aan het onteigeningsbesluit kan onthouden indien de ingebrachte bedenkingen daartoe aanleiding geven, wegens het niet of onvoldoende gediend zijn van het volkshuisvestingsbelang, het ruimtelijk ontwikkelingsbelang of het publiek belang, of het onvoldoende aanwezig zijn van de noodzaak of de urgentie van de onteigening7.. Dat geldt, naar 's hofs oordeel, ook wanneer de eigenaar zelf een ander plan wil realiseren dan de gemeente voor ogen staat.

Het hof heeft vervolgens de door [betrokkene 2] in de Kroonprocedure naar voren gebrachte bedenkingen (rov. 4) en de beslissing daarover van de Kroon (rov. 5) weergegeven:

Daaraan heeft het hof de navolgende gevolgtrekkingen verbonden:

[Eisers] hebben van het arrest waarin de onteigening vervroegd is uitgesproken, tijdig8. cassatieberoep ingesteld. De Gemeente heeft geconcludeerd tot verwerping. Beide partijen hebben hun zaak schriftelijk doen toelichten. Daarna hebben [eisers] nog gerepliceerd.

Het cassatiemiddel bestaat uit een algemene klacht, die in acht onderdelen (a-h)9. wordt uitgewerkt.

De algemene klacht is een motiveringsklacht gericht tegen rov. 6 van het bestreden arrest. Het hof heeft daarin geoordeeld dat de Kroon in het licht van de bedenkingen van [betrokkene 2], weduwe en één van de erven van [betrokkene 1], haar beslissing tot goedkeuring van het onteigeningsbesluit van een voldoende motivering heeft voorzien, dat er geen feiten en omstandigheden zijn gebleken waaruit de kennelijke onredelijkheid van de beslissing van de Kroon blijkt en dat, anders dan de rechtbank oordeelde, in die beslissing besloten ligt dat aan de wijze van planuitvoering in het publiek belang een dringende behoefte bestaat. Het lot van deze klacht is geheel van het welslagen van de hierna te bespreken onderdelen afhankelijk.

Kern van de klachten van de onderdelen a en b is dat het bestreden oordeel onbegrijpelijk is, omdat de Kroon onvoldoende zou hebben gerespondeerd op de door [betrokkene 2] geuite bedenking dat niet is aangetoond dat aan de door de Gemeente voorgestane wijze van planuitvoering, aangeduid met "eigenbouw" of "particulier opdrachtgeverschap", in het publiek belang dringend behoefte bestaat, althans dat daarbij een zodanig publiek belang is betrokken dat het persoonlijke belang van [betrokkene 2] hiervoor moet wijken. De Kroon heeft slechts beoordeeld of de door de Gemeente voorgestane wijze van planuitvoering in het publiek belang moet worden geacht, maar niet of aan die wijze van planuitvoering ook dringend behoefte bestaat (onderdeel a, eerste klacht). Dat (zoals het hof in rov. 6, laatste volzin, heeft geoordeeld) in het besluit van de Kroon besloten ligt dat in het publiek belang een dringende behoefte aan de bedoelde wijze van planuitvoering bestaat, wordt door onderdeel a bestreden; daarbij wijst het onderdeel niet alleen op het stilzwijgen van het Kroonbesluit, maar ook op het stilzwijgen van het desbetreffende raadsbesluit ter zake, nadat [betrokkene 2] haar mede op het ontbreken van een dringende behoefte betrekking hebbende zienswijze naar aanleiding van het voornemen tot onteigening naar voren had gebracht (onderdeel a, tweede klacht). Onderdeel b bestrijdt het oordeel van het hof, voor zover dit aldus moet worden uitgelegd dat de Kroon in verband met het ontbreken van daarop gerichte bedenkingen niet was gehouden een uitdrukkelijke overweging aan de toetsingsmaatstaf van een dringende behoefte te wijden; volgens het onderdeel heeft [betrokkene 2] het ontbreken van een dringende behoefte niet alleen in haar zienswijze naar aanleiding van het voornemen tot onteigening, maar ook in haar bij de Kroon naar voren gebrachte bedenkingen betrokken. De klachten zullen gezamenlijk worden behandeld.

Toetsing door de Kroon

Een besluit van de gemeenteraad tot onteigening ten name van de gemeente behoeft goedkeuring van de Kroon. De Kroon kan haar goedkeuring onthouden indien de ingebrachte bedenkingen daartoe aanleiding geven, wegens het niet of onvoldoende gediend zijn van het volkshuisvestingsbelang, het ruimtelijk ontwikkelingsbelang of het publiek belang, of het onvoldoende aanwezig zijn van de noodzaak of de urgentie (art. 79 Ow10.).

Uit jurisprudentie van de Kroon volgt dat een beroep op zelfrealisatie aan de noodzaak tot onteigening in de weg kan staan. In haar besluit in de onderhavige zaak heeft de Kroon ter zake (op p. 7/8) overwogen:

Na toetsing heeft de Kroon (op p. 9) geconcludeerd:

In onderhavig zaak is de noodzaak tot onteigening betwist, maar ook, omdat het hier om particulier opdrachtgeverschap gaat, dat met de onteigening een publiek belang zou zijn gediend. De Kroon heeft daarover (op p. 9) als volgt geoordeeld:

Toetsing door de burgerlijke rechter

Na de uitspraak van het Europese Hof voor de rechten van de mens (EHRM) van 23 oktober 1985 (Benthem/Nederland), NJ 1986, 102, m.nt. EAA, wordt ervan uitgegaan dat de onteigeningsrechter bevoegd is de goedkeuring van het onteigeningsbesluit inhoudelijk te toetsen, als de stellingen van de te onteigenen partij daartoe aanleiding geven. De onteigeningsrechter mag in geval van betwisting de onteigening niet uitspreken, voordat hij zich van de rechtmatigheid van dat goedkeuringsbesluit heeft vergewist11.. Voorwaarde voor toetsing aan de hand van de stellingen van de te onteigenen partij is wel, dat die partij haar bezwaren al in de administratieve procedure (aan de gemeenteraad respectievelijk de Kroon) heeft kenbaar gemaakt, tenzij het betrokken bezwaar zozeer aan de rechtmatigheid van de onteigening in de weg staat, dat voor een afweging daarvan tegen de belangen die de gemeente bij uitvoering van het bestemmingsplan heeft, geen plaats is12.. Voorts geldt dat de toetsing door de onteigeningsrechter, voor zover deze toetsing de afweging van de bij de goedkeuring van het onteigeningsbesluit betrokken belangen betreft, zich dient te beperken tot de vraag of de Kroon bij die afweging in redelijkheid heeft kunnen komen tot het oordeel dat het betrokken perceel dient te worden onteigend13.. Een dergelijke marginale toetsing is ook dan aangewezen, als de te onteigenen partij aanvoert dat de onteigening niet noodzakelijk is, omdat zij bereid en in staat is zelf de beoogde bestemming te realiseren. De toetsing blijft dan beperkt tot de vraag of de onteigenende partij bij het nemen van het onteigeningsbesluit - c.q. de Kroon bij de goedkeuring daarvan - in redelijkheid tot het oordeel heeft kunnen komen dat die bereidheid of mogelijkheid niet bestaat14.. Bij de beantwoording van die vraag heeft de onteigeningsrechter slechts acht te slaan op feiten die tijdig in de administratieve procedure naar voren zijn gebracht (toetsing ex tunc)15..

In rov. 6 heeft het hof geoordeeld dat de Kroon gemotiveerd op de (onder anderen) door [betrokkene 2] ingebrachte bedenkingen heeft beslist en dat feiten of omstandigheden die tot de conclusie zouden moeten leiden dat de Kroon bij de afweging van de betrokken belangen redelijkerwijs niet tot haar beslissing had kunnen komen, niet zijn gebleken. In het licht van hetgeen partijen over en weer in de administratieve fase hebben gesteld, acht ik dat oordeel niet onbegrijpelijk. Uit het door partijen gevoerde debat blijkt dat [betrokkene 2] in haar bij de raad van de Gemeente ingebrachte zienswijze weliswaar heeft betwist dat in het onderhavige geval in het publiek belang dringend behoefte aan de door de Gemeente voorgestane vorm van planuitvoering bestaat, maar deze betwisting, voor zover betrekking hebbend op het ontbreken van een dringende behoefte, niet nader heeft gesubstantieerd. [Betrokkene 2] heeft haar betoog wel nader onderbouwd ten aanzien van (zo niet toegespitst op) het ontbreken van een publiek belang, met de stelling dat met de door de Gemeente voorgestane vorm van planuitvoering (eigenbouw) slechts het particuliere belang van de verwerver van de particuliere kavel wordt gediend:

Blijkens het in het onteigeningsbesluit van 24 juni 2003 overgenomen voorstel van burgemeester en wethouders van de Gemeente17. heeft de raad van de Gemeente als volgt op deze zienswijze gereageerd:

Uit deze reactie volgt dat de Gemeente de zienswijze van [betrokkene 2] vooral heeft opgevat als te zijn gericht tegen de opvatting dat hier een publiek in plaats van een particulier belang in het geding is. Daarbij heeft de Gemeente overigens wel het publiek belang bij eigenbouw ("een optimale diversiteit van woningbouw in het plangebied" en "het waarborgen van een gedifferentieerd woningaanbod - in overeenstemming met de bestaande en toekomstige behoeften van burgers -") geëxpliciteerd en de behoefte van particulieren aan de voorgenomen wijze van planuitvoering met cijfers onderbouwd.

In de door [betrokkene 2] bij de Kroon naar voren gebrachte bedenkingen, zoals vervat in de brief van haar raadsman van 27 augustus 2003 (die in algemene zin naar de als "herhaald en ingelast te beschouwen" en bij de raad van de Gemeente ingebrachte zienswijze verwijst), is weliswaar (wederom) ingegaan op het particuliere karakter van het belang dat met het voorstaan van particulier opdrachtgeverschap zou worden gediend, maar is geen kanttekening geplaatst bij de vraag of aan de door de Gemeente voorgenomen wijze van planuitvoering in het publiek belang een dringende behoefte bestaat. Ik wijs allereerst op de beschouwing onder het hoofdje "Noodzaak onteigening" op p. 2 van die brief:

Verderop, op p. 4, onder het hoofdje "Beroep op zelfrealisering" wordt weliswaar verwezen naar de standaardformulering van de Kroon volgens welke een door de gemeente voorgestane, andere vorm van planuitvoering dan de eigenaar voor ogen staat, een onteigening slechts dan rechtvaardigt, indien is aangetoond, dat aan die andere vorm van planuitvoering in het publiek belang dringend behoefte bestaat, maar wordt in het vervolg niet verder op dat deel van de formule ingegaan. In plaats daarvan wordt betoogd dat

en dat dus

Ten slotte heeft de Kroon in haar weergave van het standpunt van [betrokkene 2] onderscheiden tussen hetgeen in het geschrift met zienswijzen (in de zin van art. 80 lid 1 Ow jo art. 3:13 (oud) Awb18.) is aangevoerd (zie p. 6/7 van het goedkeuringsbesluit, waar onder meer ook wordt gerefereerd aan de van de zienswijze van [betrokkene 2] deel uitmakende betwisting dat "het (bij "eigenbouw") zou gaan om een publiek belang waaraan dringend behoefte bestaat") en hetgeen in het geschrift met bedenkingen (in de zin van art. 79 Ow) is betoogd (p. 7 van het goedkeuringsbesluit). Vervolgens heeft de Kroon (overeenkomstig art. 79 Ow) de bedenkingen van [betrokkene 2] besproken; zie in het bijzonder p. 7, laatste alinea, van het goedkeuringsbesluit ("Ten aanzien van de bedenkingen van de reclamanten onder b., dat zij zelf bereid en in staat zijn (een gedeelte van het bestemmingsplan te verwezenlijken overwegen Wij vooreerst (...)"), p. 8, tweede tekstblok, van het goedkeuringsbesluit ("Voor de verdere beoordeling van de bedenkingen van de reclamanten onder b., dat zij in staat en bereid zijn (...)", p. 9, derde tekstblok ("Met betrekking tot de bedenking van de reclamanten, dat bij onteigening voor "eigenbouwers", zoals wordt beoogd, geen onteigening ten name van de gemeente Venraij maar van de toekomstige kaveleigenaar plaatsvindt (...)") en p. 10, tweede tekstblok ("Gezien het vorenstaande kunnen de bedenkingen van (...) de reclamanten onder b. niet ertoe leiden (...)").

Bij het gegeven verloop van het partijdebat in de administratieve procedure en gelet op de inhoud van het goedkeuringsbesluit acht ik niet onbegrijpelijk dat het hof kennelijk van oordeel was dat [betrokkene 2] met haar bij de Kroon ingebrachte bedenkingen niet had bestreden (en dat in de administratieve procedure ten overstaan van de Kroon mitsdien niet ter discussie stond) dat aan de door de Gemeente voorgestane wijze van planuitvoering, indien deze (zoals de Gemeente meende, maar [betrokkene 2] ook ten overstaan van de Kroon betwistte) het publiek belang daadwerkelijk diende, een dringende behoefte bestond. De onderdelen a en b stuiten reeds hierop af.

Onderdeel c komt op tegen het oordeel in rov. 6 dat de bedenking van [betrokkene 2] ter zake van het ontbreken van publiek belang bij onteigening ten behoeve van particuliere bouw principieel was gesteld en dat feiten of omstandigheden die betrekking hebben op de concrete onteigening daarbij niet naar voren zijn gebracht. Het onderdeel voert aan dat ter zake een beroep is gedaan op de bereidheid en het in staat zijn tot zelfrealisatie door middel van het aangaan van maatwerktransacties met toekomstige eigenaren.

Het onderdeel kan niet slagen. Het bestreden oordeel betreft de weerlegging door de Kroon van de (volgens het hof) principiële bedenking dat het publiek belang niet met het voorstaan van particulier opdrachtgeverschap is gediend. Kennelijk en niet onbegrijpelijk heeft het hof (in navolging van de Kroon) het beroep op zelfrealisatie niet met de bedenking aangaande het ontbreken van een publiek belang bij de voorgestane planuitvoering, maar met de bedenking over de noodzaak van de onteigening in verband gebracht. Waar het bestreden oordeel slechts ertoe strekt vast te stellen dat de Kroon gemotiveerd op de door [betrokkene 2] ingebrachte bedenkingen heeft beslist, is overigens van belang dat de Kroon naar aanleiding van de bedenking met betrekking tot de onteigeningsnoodzaak het beroep op zelfrealisatie van [betrokkene 2] wel degelijk en ampel heeft besproken (zie p. 7-9 van het goedkeuringsbesluit).

Onderdeel d klaagt dat het hof zijn oordeel over het subsidiair door [betrokkene 2] ingebrachte standpunt dat haar in ieder geval de grondexploitatie moet worden toegestaan, onvoldoende of onbegrijpelijk heeft gemotiveerd. Volgens het door [betrokkene 2] (en door [eisers] in de feitelijke instanties van het onteigeningsgeding) ingenomen standpunt is particulier opdrachtgeverschap zeer wel verenigbaar met zelfstandige grondexploitatie door [betrokkene 2] (c.q. [eisers]), die overigens in niets van de door de Gemeente in het kader van de voorgenomen planuitvoering te voeren grondexploitatie zou verschillen. De Kroon heeft daarover geoordeeld dat het zelfstandig voeren van grondexploitatie niet kan worden beschouwd als het zelf verwezenlijken van een deel van het bestemmingsplan en ook uit een oogpunt van doelmatigheid ongewenst moet worden geacht, welk oordeel het hof blijkens rov. 6, eerste volzin, in samenhang met rov. 5, slot, als gemotiveerde beslissing op het desbetreffende standpunt van [betrokkene 2] heeft beschouwd.

Het bestreden oordeel is in het licht van het partijdebat geenszins onbegrijpelijk. [Betrokkene 2] heeft het bedoelde subsidiaire standpunt eerst in een laat stadium en slechts summier gemotiveerd ten overstaan van de Kroon betrokken19.:

De Kroon heeft daarop gerespondeerd met de overweging dat het zelfstandig voeren van de grondexploitatie (a) niet kan worden beschouwd als het zelf verwezenlijken van een deel van het bestemmingsplan en (b) uit het oogpunt van doelmatigheid ongewenst moet worden geacht.

In het geding voor de onteigeningsrechter hebben [eisers] tegen dit oordeel vooral aangevoerd, dat, als het oordeel onder (a) juist is, de onteigening kennelijk niet strekt tot verwezenlijking van het bestemmingsplan, omdat de eigen rol van de Gemeente daarbij niet meer uitgebreid zal zijn dan de grondexploitatie die [betrokkene 2] (c.q. [eisers]) zich wil(len) voorbehouden, en dat, wat het oordeel onder (b) betreft, de door [betrokkene 2] (c.q. [eisers]) voorgestane grondexploitatie niet minder doelmatig is dan de versnippering van het plandeel via gronduitgifte zoals de Gemeente voorstaat20.. De Gemeente heeft van haar kant in het onteigeningsgeding betoogd dat het oordeel van de Kroon juist is21. en daarbij het standpunt betrokken dat de omstandigheid dat de Gemeente het bestemmingsplan niet zelf uitvoert, niet impliceert dat de onteigening dus niet tot verwezenlijking van het bestemmingsplan strekt, en voorts dat, vanwege de complexiteit van de grondexploitatie, óók in het geval dat zelfrealisatie wordt toegestaan, gemeenten de betrokken gronden bouwrijp plegen te maken en bouwkavels plegen uit te geven.

Voor zover [eisers] zich hebben beroepen op de ongerijmdheid van het oordeel van de Kroon dat de door hen voorgestane zelfrealisatie in de vorm van grondexploitatie niet als verwezenlijking van (een deel van) het bestemmingsplan kan worden beschouwd, omdat dan hetzelfde zou gelden voor de rol die de Gemeente zich in de voorgestane planuitvoering voorbehoudt en dit zou impliceren dat de onteigening niet tot verwezenlijking van het bestemmingsplan strekt en een onteigeningsnoodzaak ontbreekt, behoefde het hof mijns inziens niet expliciet op de stellingen van [eisers] in te gaan. Naar ook de Gemeente in de feitelijke instanties heeft betoogd, berusten deze stellingen kennelijk op de misvatting dat onteigening ten name van de Gemeente slechts tot verwezenlijking van het betrokken bestemmingsplan door de Gemeente zelf kan strekken. In dit verband komt overigens mede betekenis toe aan hetgeen het hof in rov. 8 heeft overwogen.

Ook de summiere stellingen van [eisers] met betrekking tot de door de Kroon aangenomen ondoelmatigheid van een door [betrokkene 2] (c.q. door hen) voor te behouden grondexploitatie dwongen het hof mijns inziens niet tot een nadere motivering van het bestreden oordeel. De door [eisers] bedoelde versnippering van het plandeel door de Gemeente (de uitgifte van - bouwrijpe - kavels voor "eigenbouw"), is onmiskenbaar onvergelijkbaar met een (óók het bouwrijp maken van de grond en de aanleg van infrastructuur en openbare voorzieningen rakende) versnippering van de grondexploitatie zoals [eisers] die voorstaan; dat geldt temeer nu uit het voorstel dat aan het onteigeningsbesluit van de raad van de Gemeente ten grondslag ligt, blijkt dat slechts een deel van de gronden van [eisers] de bestemming "Woondoeleinden" heeft en een groot deel van de te onteigenen gronden is benodigd voor infrastructuur en andere openbare voorzieningen in het plandeel, die de Gemeente onder haar regie door één partij wil laten realiseren.

Nu, anders dan onderdeel e betoogt, de onderdelen a-d falen, doet zich niet het geval door dat het slagen van één of meer van die onderdelen in rov. 7 doorwerkt, in die zin dat ook rov. 7 niet in stand kan blijven.

Het onderdeel klaagt echter mede over het feit dat het hof blijkens rov. 7 het betoog van [eisers] aldus heeft opgevat "dat per definitie onteigening met het oog op realisatie door particulieren geen wettelijke basis kent en een nodeloze inbreuk op het eigendomsrecht vormt die in strijd komt met artikel 1 van het Eerste protocol bij het EVRM". Volgens het onderdeel is deze opvatting van het betoog van [eisers] te beperkt, omdat zij niet alleen hebben betoogd dat een wettelijke basis voor de onteigening ontbreekt, maar ook dat onteigening met het oog op "eigenbouw" en particulier opdrachtgeverschap met het "fair balance"-beginsel, ook wel aangeduid als proportionaliteitsbeginsel, van art. 1 Eerste Protocol in strijd komt. Het onderdeel verwijst in dit verband naar verschillende vindplaatsen in de gedingstukken. Uit die gedingstukken blijkt dat het beroep van [eisers] op het proportionaliteitsbeginsel inhoudt dat, als een bestemmingsplan door zelfrealisatie kan worden uitgevoerd, dit aan realisatie van het bestemmingsplan door middel van onteigening ten behoeve van particulier opdrachtgeverschap in de weg staat.

Voor zover het onderdeel klaagt dat het hof de opvatting van [eisers] te beperkt heeft opgevat, mist het doel. Blijkens de in rov. 7 gegeven samenvatting van het betoog van [eisers] heeft het hof immers wel degelijk onderkend dat dit betoog mede ertoe strekte dat onteigening met het oog op realisatie door particulieren een nodeloze inbreuk op het eigendomsrecht vormt die met art. 1 Eerste Protocol (welke bepaling het door [eisers] bedoelde "fair balance"- of proportionaliteitsbeginsel insluit) in strijd komt.

Ook voor zover het onderdeel klaagt dat het hof onvoldoende op de gestelde schending van het "fair balance"- of proportionaliteitsbeginsel van art. 1 Eerste Protocol heeft gerespondeerd, kan het niet tot cassatie leiden. Nadat de Kroon reeds heeft geoordeeld (en volgens het hof ook in redelijkheid heeft kunnen oordelen) dat de door de Gemeente beoogde planuitvoering een publiek belang dient waaraan de door [eisers] beoogde zelfrealisatie onvoldoende tegemoet komt, heeft het hof in rov. 8, laatste volzin, daaraan nog toegevoegd dat een onteigening met het oog op de in art. 79 Ow genoemde belangen (waaronder het publiek belang) in het algemeen belang in de zin van art. 1 Eerste Protocol plaatsvindt en dat een beoogde planuitvoering door gronduitgifte aan (niet met name bepaalde) vrije opdrachtgevers daaraan niet afdoet. Bij die stand van zaken behoefde de stelling dat hier van een nodeloze en met (het "fair balance"- of proportionaliteitsbeginsel van) art. 1 Eerste Protocol strijdige onteigening sprake zou zijn, geen nadere bespreking.

Onderdeel f, dat voortbouwt op onderdeel e, maar is gericht tegen rov. 8, kan evenmin slagen.

Ook voor rov. 8 geldt naar mijn mening dat zij mede moet worden bezien in het licht van het door het hof reeds (marginaal) getoetste oordeel van de Kroon dat de zelfrealisatie die [eisers] voor ogen staat, aan het publiek belang dat met de door de Gemeente beoogde wijze van planuitvoering door middel van particulier opdrachtgeverschap is gediend, onvoldoende tegemoet komt. In dat oordeel ligt besloten dat een onteigening om de door de Gemeente beoogde planuitvoering mogelijk te maken, in verband met de door [eisers] beoogde zelfrealisatie niet zonder meer als nodeloze (disproportionele) inbreuk op het eigendomsrecht van [eisers] kan gelden.

Onderdeel g voegt aan de voorgaande onderdelen toe dat de waarborgen van art. 6 EVRM zich ertegen verzetten dat het hof het oordeel van de Kroon sanctioneert zonder zich voldoende rekenschap te geven van de inhoud van de bedenkingen die [betrokkene 2] bij de Kroon heeft aangevoerd en die [eisers] in de gerechtelijke procedure hebben gehandhaafd, en van de motivering waarmee de Kroon die bedenkingen ter zijde heeft gesteld. Het onderdeel verduidelijkt niet in welke opzichten het hof de inhoud van de bedenkingen van [betrokkene 2] en de motivering waarmee de Kroon die bedenkingen ter zijde heeft gesteld, zou hebben veronachtzaamd, terwijl ook met de voorgaande onderdelen een dergelijke veronachtzaming niet is blootgelegd. Daarom kan ook onderdeel g niet tot cassatie leiden. Voor het geval dat het onderdeel meer in het algemeen is gericht tegen de beperkingen waaraan de toetsing van het goedkeuringsbesluit door de onteigeningsrechter is onderworpen, teken ik volledigheidshalve nog aan dat uit EHRM 27 november 1991 (Oerlemans/Nederland), NJ 1992, 666, m.nt. EJD, § 56-58, voortvloeit dat een toetsing door de civiele rechter van een beslissing van een bestuursorgaan aan de wet en aan de beginselen van behoorlijk bestuur niet met art. 6 EVRM in strijd is22..

Onderdeel h heeft geen zelfstandige betekenis en deelt het lot van de voorgaande klachten.

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal