HR, 20-04-2012, nr. 11/00582

1.1.

1.1.1.

1.1.2.

1.1.3.

1.1.4.

1.1.5.

1.1.6.

1.1.7.

1.1.8.

1.1.9.

1.1.10.

1.1.11.

1.1.12.

1.2.

1.3.

1.4.

1.5.

2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

1.

Voorzover dit noodzakelijk is met het oog op een zwaarwegend algemeen belang, kan het College van procureurs-generaal, onverminderd artikel 39e, aan personen of instanties voor de volgende doeleinden strafvorderlijke gegevens verstrekken:

(...)

f.

het verlenen van hulp aan slachtoffers en anderen die bij een strafbaar feit betrokken zijn.

2.

Het College van procureurs-generaal kan slechts strafvorderlijke gegevens aan personen of instanties als bedoeld in het eerste lid verstrekken, voorzover die gegevens voor personen of instanties:

a.

noodzakelijk zijn met het oog op een zwaarwegend algemeen belang of de vaststelling, de uitoefening of de verdediging van een recht in rechte, en

b.

in zodanige vorm worden verstrekt dat herleiding tot andere personen dan betrokkene, redelijkerwijs wordt voorkomen.

2.5.

2.6.

2.7.

f)

het verlenen van hulp aan slachtoffers en anderen die bij een strafbaar feit betrokken zijn

(...)

f.2)

Ten behoeve van de vergoeding aan het slachtoffer van de schade, die is ontstaan als gevolg van een strafbaar feit, kunnen de daarvoor benodigde strafvorderlijke gegevens worden verstrekt aan:

[?]I Degenen die rechtstreeks schade hebben geleden als gevolg van een strafbaar feit, voor zover geen sprake is van een geval waarop artikel 51d Sv betrekking heeft;

(...)

3.

Bespreking van het cassatiemiddel

Onderdeel 1: de wettelijke grondslag van de verstrekking

3.1.

Onderdeel 1 heeft betrekking op de vraag op welke wettelijke grondslag de verstrekking van de gegevens aan Leigh Day is geschied. Zoals gezegd, is verstrekking van strafvorderlijke gegevens niet toegestaan zonder wettelijke grondslag. In rov. 4.3 - 4.9 heeft het hof geoordeeld dat de verstrekking van de gegevens uit het strafdossier aan Leigh Day voldeed aan alle voorwaarden die art. 39f Wjsg en de genoemde Aanwijzing van het College van procureurs-generaal aan zulk een verstrekking stellen.

3.2.

De motiveringsklacht onder 1.1 houdt in dat dit oordeel van het hof onbegrijpelijk is, omdat de verstrekking in casu niet heeft plaatsgevonden op grond van art. 39f Wjsg en de genoemde Aanwijzing, maar op grond van art. 21 lid 6 Wet op de Economische Delicten (WED). Laatstgenoemd artikellid bood volgens het middel - en volgens de voorzieningenrechter - geen basis voor de verstrekking van deze strafvorderlijke gegevens aan Leigh Day. In hoger beroep heeft Trafigura aangevoerd dat een op art. 21 lid 6 WED gebaseerde verstrekking van gegevens niet achteraf kan worden gerechtvaardigd door alsnog een andere grondslag, namelijk art. 39f Wjsg, daarvoor aan te voeren. Volgens het middelonderdeel heeft het hof deze essentiële stelling ten onrechte onbesproken gelaten.

3.3.

De rechtsklacht onder 1.2 sluit hierbij aan: indien in de bestreden overwegingen het oordeel wordt gelezen dat de onderhavige verstrekking wel kan worden gerechtvaardigd door achteraf art. 39f Wjsg aan die verstrekking ten grondslag te leggen, geeft dat oordeel blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Volgens het middelonderdeel is niet relevant op welke wettelijke grondslag de verstrekking had kunnen plaatsvinden, maar op welke grondslag zij heeft plaatsgevonden. Onder 1.3 benadrukt het middelonderdeel dat art. 39f Wjsg waarborgen omvat voor een zorgvuldige omgang met strafvorderlijke gegevens en voorziet in een procedure, waarbij het belang van de verdachte bij bescherming van zijn persoonlijke levenssfeer door het openbaar ministerie wordt afgewogen tegen het belang van de derde-verzoeker bij ontvangst van die strafvorderlijke gegevens. Daarbij komt, aldus het middelonderdeel, dat de officier van justitie in dit geval heeft gekozen voor een verstrekking op basis van art. 21 lid 6 WED en dat Trafigura een zwaarwegend en voor de Staat kenbaar belang bij het niet verstrekken van deze gegevens had. De klachten lenen zich voor een gezamenlijke behandeling.

3.4.

De gegevens zijn in 2007 respectievelijk in 2008 door de officier van justitie aan Leigh Day verstrekt, op diens verzoek, als vertegenwoordiger van de ruim 30.000 slachtoffers in Ivoorkust. Eerst geruime tijd later, bij schrijven van 16 maart 2009, heeft de advocaat van Trafigura aan de officier van justitie de vraag voorgelegd, welke documenten aan Leigh Day zijn verstrekt en wat de wettelijke basis van die verstrekking is geweest. Daarop heeft de officier van justitie in een e-mail van 20 maart 2009 geantwoord dat de verstrekking is geschied op basis van art. 21 lid 6 WED15.. Dat standpunt is door de Staat in eerste aanleg verdedigd bij wijze van primair verweer, maar is door de voorzieningenrechter niet houdbaar bevonden: volgens de voorzieningenrechter regelt art. 21 lid 6 WED niet de verstrekking van gegevens aan een derde als Leigh Day16.. In hoger beroep heeft de Staat dit standpunt niet langer gehandhaafd en uitsluitend nog het (in eerste aanleg subsidiair ingenomen) standpunt verdedigd dat de wettelijke basis voor de verstrekking van de documenten aan Leigh Day is te vinden in art. 39f Wjsg, in verbinding met de meergenoemde Aanwijzing.

3.5.

Anders dan in de rechtsklacht tot uitgangspunt is genomen, verzet geen bepaling in de Wjsg zich ertegen dat de grondslag van de verstrekking achteraf door de rechter wordt vastgesteld. De opsteller van het cassatiemiddel heeft mogelijk de systematiek van de Algemene wet bestuursrecht voor ogen gehad. Indien een daartoe bevoegd bestuursorgaan een beschikking geeft waarop de artikelen 4:7 - 4:12 Awb van toepassing zijn, moet de voorbereiding van dat besluit aan die eisen voldoen. Ook aan de motivering van een besluit van het bestuursorgaan worden bepaalde eisen gesteld (zie art. 3:46 - 3:50 Awb). Een besluit van een bestuursorgaan dat niet overeenkomstig de wet is voorbereid of waarvan de motivering niet deugdelijk is, bijvoorbeeld omdat deze voor de wettelijke grondslag waarop het besluit berust verwijst naar een bepaling die niet van toepassing is of waaruit die grondslag niet kan blijken, kan - in beginsel - in beroep worden vernietigd17..

3.6.

Het gaat in dit geding niet om een beroep tegen een besluit van de officier van justitie. In verband met hetgeen gevorderd was moest de voorzieningenrechter een voorlopig oordeel geven over de rechtmatigheid van een feitelijke gedraging van de officier van justitie, te weten de verstrekking van de gegevens aan Leigh Day. Dit stemt overeen met de systematiek van de Wet justitiële en strafvorderlijke gegevens. In die wet zijn bepaalde beslissingen gelijkgesteld met een Awb-besluit18., maar daartoe behoort niet de (beslissing tot) verstrekking van strafvorderlijke gegevens aan een ander dan de verdachte of diens raadsman. De rechtmatigheid van de feitelijke gedraging van het openbaar ministerie (het verstrekken) is niet afhankelijk van de motivering die degene die de gedraging heeft verricht op dat tijdstip of, zoals in dit geval, enige tijd later in een e-mail heeft gegeven. De beoordeling van de rechtmatigheid van een feitelijke gedraging kan achteraf en zelfstandig door de rechter geschieden. De omstandigheid dat de Staat in eerste aanleg primair het standpunt heeft verdedigd dat de verstrekking is geschied op basis van art. 21 lid 6 WED, maakt dit niet anders: de Staat heeft subsidiair een tweede basis aangereikt en mocht het hoger beroep benutten om een in eerste aanleg begane misslag te herstellen.

3.7.

Aan Trafigura kan worden toegegeven dat art. 39f Wjsg een afweging van de betrokken belangen veronderstelt: zie de alinea's 2.3 en 2.4 hiervoor. Ook Aanwijzing 2004A009 veronderstelt dat een belangenafweging door het openbaar ministerie plaatsvindt19.. Het hof is aan dit vereiste niet voorbijgegaan. Het hof heeft onderzocht of aan alle voorwaarden welke de Aanwijzing aan een verstrekking stelt is voldaan; die vraag heeft het hof bevestigend beantwoord.

3.8.

Het oordeel van het hof impliceert de verwerping van de stelling van Trafigura dat de verstrekking niet achteraf kon worden gerechtvaardigd met een beroep op art. 39f Wjsg20.. Het hof heeft beslissend geacht of er een rechtsgrond voor de verstrekking was; niet of de beslissing tot verstrekking berustte op een deugdelijke, aan Trafigura kenbaar gemaakte motivering21.. Dat oordeel geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting. De redengeving is niet onbegrijpelijk, mede in het licht van de omstandigheid dat Trafigura haar vordering in kort geding had gegrond op de stelling dat de verstrekking van de documenten zonder een wettelijke grondslag en daarom onrechtmatig is geschied22.. Daarover ging dan ook het debat tussen partijen. De kwaliteit van de belangenafweging door het openbaar ministerie is in het debat in eerste aanleg en in hoger beroep door Trafigura nauwelijks ter sprake gebracht. De slotsom is dat onderdeel 1 faalt.

Onderdeel 2: op welke strafbare feiten had het strafdossier betrekking?

3.9.

Onderdeel 2 heeft een subsidiair karakter: voor zover het al mogelijk is de verstrekking van de gegevens achteraf op art. 39f, lid 1 onder f, Wjsg te baseren, is die bepaling volgens Trafigura in dit geval niet van toepassing. Het hof heeft in rov. 4.5 hieromtrent overwogen:

"In het onderhavige geval liggen in het strafdossier mede besloten - zo heeft de Staat gesteld en heeft Trafigura erkend althans niet (voldoende) weersproken - de strafbare feiten die op Ivoriaanse bodem (zouden) zijn gepleegd, waaronder het illegaal (doen) dumpen van afvalstoffen, ten gevolge waarvan de slachtoffers de door hen gestelde schade rechtstreeks hebben geleden. Dat het openbaar ministerie deze strafbare feiten uiteindelijk niet ten laste heeft gelegd - volgens de Staat omdat de Ivoriaanse autoriteiten geen medewerking wensten te verlenen - is, gelet op het bovenstaande, niet van belang. In aanmerking genomen dat geen sprake is van een geval waarop art. 51d Sv betrekking heeft, vallen de slachtoffers dus wel onder hoofdstuk IV, par. 4, onder f.2 sub I van de Aanwijzingen. De primaire klacht in grief 1 treft derhalve doel."

3.10.

Volgens het middelonderdeel is het hof hiermee buiten de grenzen van de rechtsstrijd in hoger beroep getreden, althans is dit oordeel onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd: (a) omdat de Staat niet heeft gesteld dat de strafbare feiten die op het grondgebied van Ivoorkust zouden zijn gepleegd, waaronder het illegaal dumpen van afvalstoffen, in het strafdossier besloten liggen en (b) omdat Trafigura wel degelijk heeft weersproken, in elk geval niet heeft erkend, dat de strafbare feiten op het grondgebied van Ivoorkust in het strafdossier besloten liggen.

3.11.

Art. 24 Rv bepaalt dat de rechter de zaak onderzoekt en beslist op de grondslag van hetgeen partijen aan hun vordering of verweer ten gronde hebben gelegd, tenzij uit de wet anders voortvloeit. Het staat de burgerlijke rechter niet vrij zijn beslissing te baseren op rechtsgronden of verweren die weliswaar zouden kunnen worden afgeleid uit in het geding gebleken feiten, maar die door de desbetreffende partij niet aan haar vordering of verweer zijn ten grondslag gelegd. Daardoor wordt de wederpartij immers tekort gedaan in haar recht zich daartegen naar behoren te verdedigen(23).

3.12.

Het door het hof gebruikte begrip 'in het strafdossier besloten liggen' is niet een wettelijke term. Een dossier is een verzameling documenten of, tegenwoordig, een verzameling computerbestanden. Een strafdossier in de zin van de Wet justitiële en strafvorderlijke gegevens wordt aangelegd op het moment waarop het openbaar ministerie bij de zaak betrokken raakt24.; dat moment valt doorgaans samen met de inschrijving ten parkette van het door een opsporingsambtenaar opgemaakte en aan de officier van justitie toegezonden proces-verbaal25.. De verantwoordelijkheid voor het samenstellen van een strafdossier berust in deze fase bij de officier van justitie. Voordat de vervolging is aangevangen, wordt als verdachte aangemerkt: degene te wiens aanzien uit feiten of omstandigheden een redelijk vermoeden van schuld aan enig strafbaar feit voortvloeit. Daarna wordt als verdachte aangemerkt: degene tegen wie de vervolging is gericht (art. 27 lid 1 en lid 2 Sv). Een strafdossier kan dus al bestaan voordat de officier van justitie een vervolgingsbeslissing heeft genomen. Na de vervolgingsbeslissing kan het strafdossier zowel betrekking hebben op strafbare feiten die door de officier van justitie ten laste zijn gelegd als op feiten ten aanzien waarvan wel een verdenking bestaat of heeft bestaan, maar die niet in de vervolging zijn betrokken.

3.13.

De voorzieningenrechter heeft in zijn vonnis van belang geacht dat de slachtoffers voor wie Leigh Day optrad niet zijn aan te merken als personen die rechtstreeks schade hebben gelegen door de feiten die in de Amsterdamse strafzaak aan Trafigura ten laste waren gelegd: zij zijn volgens de voorzieningenrechter niet getroffen in een belang dat door de overtreden strafbepalingen wordt beschermd26.. Hieruit leidde de voorzieningenrechter af dat de slachtoffers voor wie Leigh Day optrad niet zijn aan te merken als "degenen die rechtstreeks schade hebben geleden als gevolg van een strafbaar feit" als bedoeld in hoofdstuk IV, par. 4 onder f.2.1 van de Aanwijzing (rov. 3.7 Rb).

3.14.

In hoger beroep heeft de Staat dit oordeel van de voorzieningenrechter bestreden met in hoofdzaak twee argumenten, te weten27.:

(i)de voorzieningenrechter gaat uit van een te beperkte interpretatie van het begrip 'degenen die rechtstreeks schade hebben geleden als gevolg van een strafbaar feit' als bedoeld in hoofdstuk IV par. 4 onder f.2.1 van de Aanwijzing. De Staat is van mening dat dit niet kan worden beperkt tot het strafbare feit dat door de officier van justitie ten laste is gelegd. De slachtoffers stellen dat Trafigura ook in Ivoorkust strafbare feiten heeft gepleegd, waaronder het illegaal (doen) dumpen van afvalstoffen. Ten gevolge daarvan hebben de slachtoffers - naar hun stelling - schade geleden28..

(ii)ook als de voorzieningenrechter wordt gevolgd in zijn beperkte interpretatie van dat begrip, zijn de ruim 30.000 slachtoffers voor wie Leigh Day optrad aan te merken als degenen die rechtstreeks schade hebben geleden als gevolg van de strafbare feiten waarvoor Trafigura in Nederland werd vervolgd.

3.15.

Het hof heeft beide argumenten samengevat in rov. 4.2. In de daarop volgende rov. 4.3 - 4.9 heeft het hof de argumentatie van de Staat onder (i) gevolgd. In de redenering van het hof gaat het niet om de vraag of de slachtoffers voor wie Leigh Day optrad zijn aan te merken als rechtstreeks benadeelden van de strafbare feiten waarvoor Trafigura voor de Amsterdamse rechtbank werd vervolgd. Aan argument (ii) kwam het hof niet toe; zie het slot van rov. 4.9. In de redenering van het hof gaat het om - een voorlopig oordeel in kort geding over - de vraag of de slachtoffers voor wie Leigh Day optrad zijn aan te merken als rechtstreeks benadeelden van enig strafbaar feit waarop het strafdossier betrekking heeft.

3.16.

De tekst van art. 39f Wjsg verzet zich niet tegen die redenering. Lid 1 onder 1 spreekt van een verstrekking van gegevens ten behoeve van: "het verlenen van hulp aan slachtoffers en anderen die bij een strafbaar feit betrokken zijn". Dit wettelijk voorschrift stelt niet de eis dat ter zake van dat strafbare feit een vervolging is ingesteld. Ter zijde merk ik op dat er talrijke gevallen denkbaar zijn waarin de officier van justitie de zaak niet vervolgt en tóch sprake kan zijn van een bij het feit betrokken slachtoffer: men denke bijvoorbeeld aan feiten waarbij de verdachte niet wordt vervolgd omdat hij inmiddels is overleden of te zwaar verwond is om te worden vervolgd; aan strafbare feiten die verjaard zijn etc. In zulke gevallen kan een slachtoffer met het oog op vergoeding van zijn schade belang hebben bij kennisneming van gegevens uit het strafdossier, ook al vindt er geen vervolging plaats.

3.17.

De Aanwijzing 2004A009 is op dit punt iets zuiniger dan de wettekst. Paragraaf 2 van hoofdstuk IV ("Beginselen bij informatieverstrekking") stelt dat uitgangspunt is dat in beginsel alleen strafvorderlijke gegevens worden verstrekt indien er een vonnis van de strafrechter is. Verstrekking in een eerder stadium is alleen mogelijk als het openbaar ministerie is gebleken van spoedeisend belang om eerder te verstrekken en de strafzaak (strafvorderlijk) is beoordeeld door het openbaar ministerie. Een sepot of de omstandigheid dat de zaak nog niet strafvorderlijk is beoordeeld levert volgens de Aanwijzing een contra-indicatie voor verstrekking op; dit houdt in dat de officier van justitie contact opneemt met de helpdesk privacy van het parket-generaal, waarmee de beslissing in feite weer in handen is van het College van procureurs-generaal.

3.18.

Naast de door het hof vastgestelde feiten (zie rubriek 1 hiervoor), heeft de Staat in hoger beroep ter toelichting op het onder (i) genoemde standpunt aangevoerd dat de vraag of de in Ivoorkust gepleegde strafbare feiten onderdeel zouden moeten zijn van de vervolging in Nederland, door het openbaar ministerie onder ogen is gezien en ontkennend is beantwoord bij gebrek aan medewerking van de autoriteiten van Ivoorkust. Gecombineerd met het in alinea 3.14 onder (i) weergegeven standpunt, heeft het hof in de grief de stelling gelezen - en m.i. kunnen lezen - dat het strafdossier betrekking had op een feitencomplex dat meer feiten omvatte dan alleen die welke in de Amsterdamse strafzaak aan Trafigura ten laste zijn gelegd en mede betrekking had op strafbare feiten (dumping van afvalstoffen) die in Ivoorkust zouden hebben plaatsgevonden. Bovendien heeft de Staat bij pleidooi in hoger beroep nog geconcretiseerd dat het gaat om de "verstrekking van onderzoeksresultaten aangaande de samenstelling van een lading afvalstoffen die door Trafigura illegaal naar Ivoorkust is uitgevoerd en daar ernstige schade heeft veroorzaakt" en dat de claim van de slachtoffers verband hield met "schade die zij menen te hebben geleden als gevolg van blootstelling aan afvalstoffen die in augustus 2006 op last van Trafigura per schip naar Ivoorkust waren vervoerd"29.. Door dit samen te vatten als het standpunt van de Staat dat de strafbare feiten die (beweerdelijk) in Ivoorkust zouden zijn gepleegd, waaronder het illegaal dumpen van afvalstoffen, in het strafdossier "besloten lagen", heeft het hof de grenzen van de rechtsstrijd in hoger beroep niet overschreden. De klacht onder (a) faalt.

3.19.

Ter toelichting op de klacht onder (b) noemt de cassatiedagvaarding30. verscheidene plaatsen in de gedingstukken waar Trafigura zou hebben weersproken dat de (beweerdelijk) in Ivoorkust gepleegde feiten in het strafdossier besloten lagen. De klacht berust in belangrijke mate op het argument dat Trafigura in eerste aanleg had gesteld en in hoger beroep heeft gehandhaafd dat de slachtoffers voor wie Leigh Day optrad geen rechtstreekse schade hebben geleden als gevolg van de strafbare feiten die in het Nederlandse strafdossier besloten liggen31..

3.20.

Wat Trafigura volgens het rov. 4.5 heeft erkend, althans onvoldoende heeft weersproken, betreft niet de vraag of de slachtoffers rechtstreeks schade hebben geleden als gevolg van de feiten, maar uitsluitend de vraag of de (beweerdelijk) in Ivoorkust gepleegde strafbare feiten (waaronder dumping van afvalstoffen) in het strafdossier "besloten lagen".

3.21.

Documenten in een strafdossier kunnen betrekking hebben op uiteenlopende feiten of op een complex van feiten. Deze feiten worden later door de officier van justitie en, in geval een vervolging plaatsvindt, door de rechter gekwalificeerd. Anders dan in de toelichting op dit middelonderdeel wordt aangevoerd, heeft het hof in (par. 34 en 37 van) de memorie van antwoord geen betwisting door Trafigura behoeven te lezen van het standpunt van de Staat dat het dossier mede de (beweerdelijk) in Ivoorkust gepleegde feiten omvatte. Met name uit het betoog van Trafigura dat uit het proces-verbaal blijkt dat het openbaar ministerie al in het najaar van 2006 had besloten de feiten in Ivoorkust niet langer te betrekken in het strafrechtelijk onderzoek in Nederland, behoefde het hof niet op te maken dat Trafigura ook betwistte dat de in Ivoorkust gepleegde feiten in het strafdossier besloten lagen. De aangehaalde passage in de memorie van antwoord steunt veeleer de lezing die het hof hieraan heeft gegeven, namelijk dat Trafigura erkende dat de feiten die in Ivoorkust zouden zijn gepleegd in het strafdossier besloten lagen, ook al heeft het openbaar ministerie ter zake van die feiten in Nederland geen vervolging ingesteld. De slotsom is dat de klacht onder (b) faalt.

3.22.

Gezien het voorgaande mist de voorwaardelijk ingediende klacht in onderdeel 2.2 feitelijke grondslag. Het hof is niet uitgegaan van de veronderstelling dat Trafigura in dit geding niet zou hebben betwist dat zij afvalstoffen heeft uitgevoerd naar Ivoorkust en heeft aangeboden aan een lokaal afvalverwerkingsbedrijf, dat deze stoffen vervolgens heeft gedumpt.

3.23.

De rechtsklacht van onderdeel 2.3 faalt, gelet op het voorgaande. Het is rechtens mogelijk dat een strafdossier (met daarin een aangifte, proces-verbaal van een opsporingsambtenaar, verslagen over monsterneming en onderzoeksresultaat etc.) betrekking heeft op meer feiten dan alleen dat waarvoor de officier van justitie een vervolging instelt. Art. 39f Wjsg heeft niet uitsluitend betrekking op strafvorderlijke gegevens omtrent feiten waarvoor een vervolging is ingesteld.

3.24.

Middelonderdeel 3 mist zelfstandige betekenis naast de voorgaande klachten en behoeft daarom geen bespreking.

4.

a.

- g.