HR, 05-07-2011, nr. S 09/04902 B

5 juli 2011

Strafkamer

nr. S 09/04902 B

IV/IM

Hoge Raad der Nederlanden

Beschikking

op het beroep in cassatie tegen een beschikking van de Rechtbank te Maastricht van 5 november 2009, nummer RK 09/405, op een klaagschrift als bedoeld in art. 552a van het Wetboek van Strafvordering, ingediend door:

[Klager], geboren te [geboorteplaats] op [geboortedatum] 1965, wonende te [woonplaats].

1. Geding in cassatie

1.1. Het beroep is ingesteld door de klager. Namens deze hebben mr. C.W. Noorduyn en mr. Th.J. Kelder, beiden advocaat te 's-Gravenhage, bij schriftuur middelen van cassatie voorgesteld. De schriftuur is aan deze beschikking gehecht en maakt daarvan deel uit.

De Advocaat-Generaal Aben heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep.

1.2. De raadslieden hebben schriftelijk op de conclusie gereageerd.

2. De bestreden beschikking

De bestreden beschikking houdt, voor zover hier van belang, het volgende in:

"Voorgeschiedenis

Op 2 september 2008 is [betrokkene 1], geboren op [geboortedatum] 1932, overleden. Hij wordt door een verzorgende op zijn kamer in Verpleeghuis "[A]" te Maastricht - welk verpleeghuis onder de Stichting ressorteert - aangetroffen, naast zijn bed hangend in een zogenoemde fixeerband. De dienstdoende verpleeghuisarts, [betrokkene 2], constateert de dood van [betrokkene 1] en stelt de gemeentelijk lijkschouwer daarvan in kennis.

Op 2 september 2008 wordt door de forensisch geneeskundige M.W.G. Govaerts, lijkschouwer van de gemeente Maastricht, de niet-natuurlijke dood geconstateerd.

Govaerts concludeert dat [betrokkene 1] waarschijnlijk als gevolg van zuurstofgebrek is overleden en adviseert dat, ter bepaling van de doodsoorzaak, gerechtelijke sectie zal worden verricht.

In opdracht van de officier van justitie wordt op 3 september 2008 door de arts dr. R. Visser, als patholoog en forensisch patholoog verbonden aan het Nederlands Forensisch Instituut, sectie verricht op het stoffelijk overschot van [betrokkene 1]. Hij concludeert -kort gezegd dat het overlijden van [betrokkene 1], in samenhang met het aantreffen van [betrokkene 1], hangend langs de zijde van zijn bed met om zijn middel een fixeerband, zou kunnen passen bij (doch niet bewijzend is voor) positionele asfyxie, waarbij de ademhaling door positie en houding van het lichaam en lichaamsgewicht fataal belemmerd wordt.

Naar aanleiding van het overlijden van [betrokkene 1] stelt de officier van justitie een strafrechtelijk onderzoek in. In dat kader vindt er inzage door politie/justitie in het medisch en zorgdossier van [betrokkene 1] plaats.

Op 19 juni 2009 vordert de officier van justitie van de rechter-commissaris de afgifte van een bevel aan de Stichting tot uitlevering van het complete medisch en zorgdossier van [betrokkene 1]. Op 25 juni 2009 beslist de rechter-commissaris, met redenen omkleed, afwijzend op deze vordering. Tegen deze beslissing stelt de officier van justitie hoger beroep in.

Een eerdere daartoe strekkende vordering van de officier van justitie heeft de rechter-commissaris op 28 mei 2009 afgewezen wegens gebrek aan onderbouwing.

De Stichting, die het beheer heeft over de onder haar berustende medische en zorgdossiers van - onder anderen - de bewoners van Verpleeghuis "[A]", weigert bij brief van 9 juli 2009 te voldoen aan het verzoek van de politie om afgifte van het volledige medisch en het zorgdossier van [betrokkene 1], met (onder meer) een beroep op de geheimhoudingsplicht van haar artsen.

Naar aanleiding van de dood van [betrokkene 1] heeft de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) een onderzoek ingesteld en in juli 2009 een rapport uitgebracht. Dit rapport is aan de officier van justitie ter hand gesteld.

Op 16 juli 2009 gelast de rechtbank dat het complete medisch en zorgdossier van [betrokkene 1] binnen vijf dagen aan de rechter-commissaris zal worden uitgeleverd. De rechtbank acht daartoe onder meer redengevend dat de officier van justitie in het kader van het onderzoek naar de dood van [betrokkene 1] een cruciaal belang heeft bij inzage van de desbetreffende dossiers.

De Stichting heeft voormelde stukken tijdig, zij het onder protest, aan de rechter-commissaris uitgeleverd en deze worden in een verzegelde omslag bewaard. Dat laatste geldt ook voor het IGZ-rapport.

Klager is sinds 1 maart 1998 als verpleeghuisarts bij de Stichting werkzaam.

Inhoud van het klaagschrift

Het klaagschrift richt zich tegen:

- de uitlevering en de daarop gevolgde inbeslagneming van het medisch en het zorgdossier van [betrokkene 1] en

- de uitlevering en de daarop volgende inbeslagneming van het rapport van de IGZ.

De standpunten

Klager acht voormelde uitleveringen onrechtmatig en stelt daartoe ten principale dat:

- hij op de voet van het bepaalde in artikel 96a, derde lid, onder b, van het Wetboek van Strafvordering niet verplicht is te voldoen aan een bevel tot uitlevering;

- hem als arts verschoningsrecht toekomt;

- zich in het voorliggende geval geen zeer uitzonderlijke omstandigheden voordoen op grond waarvan het bedoelde verschoningsrecht zou mogen worden doorbroken;

- de door de rechtbank in haar beschikking van 16 juli 2009 genoemde gronden onvoldoende dan wel ontoereikend zijn om tot een ander oordeel te kunnen komen.

Klager neemt het standpunt in dat de informatie die de beide dossiers bevatten niet voor het bewijs mag worden gebezigd, omdat zulks in strijd is met het hem en in afgeleide vorm aan de Stichting toekomende verschoningsrecht.

Voorts wordt namens klager gesteld dat de officier van justitie sinds de gehouden doorzoekingen reeds over de relevante stukken uit bedoelde dossiers beschikt.

De officier van justitie is van mening dat teruggave aan de Stichting van de in beslag genomen stukken indruist tegen het onderzoeksbelang in de strafzaak. Hij heeft daarbij benadrukt dat het belang van het strafrechtelijk onderzoek eist dat het daaraan ten grondslag liggende dossier wordt gecompleteerd met gegevens die zijn opgenomen in het medisch en het zorgdossier van [betrokkene 1].

Bevoegdheid

De rechtbank is bevoegd van het onderhavige klaagschrift kennis te nemen, nu de inbeslagneming binnen haar arrondissement heeft plaatsgevonden.

Ontvankelijkheid

Het klaagschrift is ingediend binnen de bij artikel 552a, vierde lid, van het Wetboek van Strafvordering gestelde termijn. Het klaagschrift is derhalve ontvankelijk.

De verdere beoordeling

Mét klager is de rechtbank van oordeel dat hem als arts een verschoningsrecht toekomt.

Daarmee rijst de vraag of de in deze dossiers opgenomen informatie valt onder het verschoningsrecht. Deze vraag moet in beginsel bevestigend worden beantwoord, met dien verstande dat er zich uitzonderlijke omstandigheden kunnen voordoen die een doorbreking van het verschoningsrecht rechtvaardigen. Naar het oordeel van de rechtbank is van een zodanig uitzonderlijke situatie in het onderhavige geval sprake. De rechtbank heeft daarbij acht geslagen op het volgende:

- In het voorliggende geval is het strafrechtelijk onderzoek gericht op een mogelijk gepleegd zeer ernstig strafbaar feit, te weten het misdrijf dood door schuld.

- Op grond van de voor de officier van justitie reeds beschikbare stukken is er sprake van een redelijk vermoeden van schuld, zonder een concrete verdenking jegens enige verdachte.

- Het is van cruciaal belang dat alle feiten en omstandigheden kunnen worden belicht die tot de dood van [betrokkene 1] hebben geleid. Dit belang treft niet alleen de nabestaanden van [betrokkene 1], maar ook de maatschappij.

- In geval van een serieus vermoeden van verwijtbaar minder zorgvuldig of onzorgvuldig medisch of verzorgend handelen met voor de patiënt fatale gevolgen moet deze erop kunnen rekenen dat daarnaar een objectief en zo volledig mogelijk onderzoek wordt ingesteld.

- Een gedegen vooronderzoek ten behoeve van een betrouwbare en volledige waarheidsvinding dient voorop te staan. Dit geldt ook, als dit onverhoopt met zich mocht brengen dat stukken worden overgelegd die meer informatie bevatten, bijvoorbeeld informatie van meer persoonlijke aard, dan achteraf gezien strikt noodzakelijk was voor de beoordeling van de zaak. Deze mogelijke inbreuk op de persoonlijke levenssfeer van de overledene weegt niet op tegen het belang van een zorgvuldig onderzoek.

- Niet gebleken is dat de gevraagde gegevens op andere wijze kunnen worden verkregen.

Vaststaat dat de Stichting de politie inzage heeft verleend in het medisch en zorgdossier van [betrokkene 1] en dat in dat kader de forensisch geneeskundige Govaerts, en ook de opsporingsambtenaren tijdens de doorzoekingen en de daaropvolgende inbeslagnames, een selectie hebben gemaakt van hetgeen hun in het medische en het zorgdossier van [betrokkene 1] op dat moment relevant voorkwam. De rechtbank kan evenwel niet uitsluiten dat deze dossiers nog belangrijke gegevens bevatten, waarover de officier van justitie thans niet beschikt.

Dat de officier van justitie op een andere, minder bezwarende wijze over die gegevens zou kunnen beschikken, is, zoals hiervoor reeds is aangegeven, niet gebleken. De rechtbank doelt daarmee op het feit dat de Stichting, naar vast staat, negatief heeft gereageerd op het verzoek van de politie om vrijwillig het medisch en het zorgdossier van [betrokkene 1] af te geven.

Van schending van het subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginsel is dan ook geen sprake.

Klager stelt dat hij door de IGZ nimmer geraadpleegd is over de uitlevering van het IGZ-rapport, waaraan hij zijn medewerking heeft verleend, zodat uitlevering van dit rapport aan de officier van justitie een schending vormt van het aan hem en aan de IGZ (in afgeleide vorm) toekomende verschoningsrecht.

De rechtbank stelt dit bezwaar ter zijde en verwijst voor de gronden naar hetgeen zij hiervoor met betrekking tot de uitlevering van het medische en zorgdossier heeft overwogen.

Klager heeft nog naar voren gebracht dat de beschikking van de rechtbank van 16 juli 2009 nietig is, omdat hij niet is opgeroepen noch gehoord in raadkamer.

Wat hier ook van zij, gelet op het feit dat klager in het kader van de onderhavige procedure de gelegenheid heeft gehad zijn visie kenbaar te maken en hij hiervan, via zijn raadslieden, ook gebruik heeft gemaakt, heeft klager, naar het oordeel van de rechtbank, te dezen geen belang meer.

Op grond van het hiervoor overwogene acht de rechtbank de inbeslagneming en uitlevering van het medisch en het zorgdossier van [betrokkene 1] respectievelijk van het IGZ-rapport niet onrechtmatig en dit brengt met zich mee dat het klaagschrift ongegrond moet worden verklaard.

BESLISSING

De rechtbank verklaart het klaagschrift ongegrond."

3. Beoordeling van het eerste middel

3.1. Het middel behelst de klacht dat de Rechtbank het bevel tot uitlevering en de daarop gevolgde inbeslagneming van het medische dossier en het zorgdossier van [betrokkene 1] alsmede van het IGZ-rapport ten onrechte, althans op ontoereikende gronden rechtmatig heeft geoordeeld.

3.2. Het middel berust op de opvatting dat een bevel tot uitlevering als bedoeld in art. 105 Sv niet mag worden gegeven aan een verschoningsgerechtigde ter zake van voorwerpen die gegevens inhouden waarvan de wetenschap de verschoningsgerechtigde als zodanig is toevertrouwd.

3.3. De wettelijke bepalingen die voor de beoordeling van het middel van belang zijn luiden als volgt:

- Art. 105 Sv:

"1. De rechter-commissaris kan, op vordering van de officier van justitie en in het gerechtelijk vooronderzoek tevens ambtshalve, bevelen dat hij die redelijkerwijs moet worden vermoed houder te zijn van een voor inbeslagneming vatbaar voorwerp, dit ter inbeslagneming aan hem zal uitleveren of op de griffie van de rechtbank overbrengen, een en ander binnen de termijn en op de wijze bij het bevel te bepalen. De vordering vermeldt het strafbare feit en indien bekend de naam of anders een zo nauwkeurig mogelijke omschrijving van de verdachte, alsmede de feiten of omstandigheden waaruit blijkt dat de wettelijke voorwaarden voor uitoefening van de bevoegdheid zijn vervuld.

2. Het bevel wordt mondeling of schriftelijk gegeven. In het laatste geval wordt het beteekend.

3. Artikel 96a, tweede, derde en vierde lid, is van overeenkomstige toepassing."

- Art. 96a, derde lid, Sv:

"3. Op grond van hun bevoegdheid tot verschoning zijn niet verplicht aan het bevel te voldoen:

(...);

b. de personen bedoeld bij artikel 218, voorzover de uitlevering met hun plicht tot geheimhouding in strijd zou zijn."

- Art. 218 Sv:

"Van het geven van getuigenis of van het beantwoorden van bepaalde vragen kunnen zich ook verschoonen zij die uit hoofde van hun stand, hun beroep of hun ambt tot geheimhouding verplicht zijn, doch alleen omtrent hetgeen waarvan de wetenschap aan hen als zoodanig is toevertrouwd."

3.4. De tekst van de wet noch de daaraan ten grondslag liggende wetsgeschiedenis biedt steun aan de opvatting waarop het middel berust. Volgens de bewoordingen van de wet kan ook aan personen met een bevoegdheid tot verschoning als bedoeld in art. 218 Sv een bevel tot uitlevering worden gegeven zoals bedoeld in art. 105 Sv, maar zijn deze personen niet verplicht aan een dergelijk bevel te voldoen voor zover de uitlevering met hun plicht tot geheimhouding in strijd zou zijn. Het in deze bepalingen neergelegde systeem van de wet biedt de verschoningsgerechtigde dus in geval van een bevel tot uitlevering de mogelijkheid een selectie te maken van de stukken ten aanzien waarvan hij van oordeel is dat zij onder zijn verschoningsrecht vallen en stukken waarvoor dat niet geldt.

3.5. Het middel faalt.

4. Beoordeling van het tweede en het derde middel

4.1. Het tweede middel behelst de klacht dat de Rechtbank een onjuiste maatstaf heeft gehanteerd door te oordelen dat "uitzonderlijke omstandigheden" en een "uitzonderlijke situatie" een doorbreking van het verschoningsrecht kunnen rechtvaardigen, terwijl het volgens de in de jurisprudentie van de Hoge Raad ontwikkelde regel moet gaan om "zeer uitzonderlijke omstandigheden".

Het derde middel, dat naar de Hoge Raad begrijpt is voorgesteld voor zover het tweede middel zou falen, komt met rechts- en motiveringsklachten op tegen het oordeel van de Rechtbank dat van zodanige zeer uitzonderlijke omstandigheden sprake is.

4.2. In de onderhavige zaak gaat het - zo volgt uit de feitelijke en niet onbegrijpelijke vaststellingen van de Rechtbank - om een geval waarin op grond van de omstandigheden waaronder een bewoner van een verpleeghuis is overleden in samenhang met de bevindingen en conclusies van de gemeentelijk lijkschouwer en de forensisch patholoog, het vermoeden is gerezen dat de overledene het slachtoffer is van het misdrijf dood door schuld. Deze verdenking ligt aan de basis van het door de Officier van Justitie geïnitieerde opsporingsonderzoek in het kader waarvan de uitlevering is bevolen van het medische dossier en het zorgdossier van de overleden patiënt en van een door de Inspectie voor de Gezondheidszorg naar aanleiding van zijn overlijden opgemaakt rapport. In het kader van het onderzoek is de klager (nog) niet als verdachte aangemerkt.

4.3.1. Bij de beoordeling van de middelen moet het volgende worden vooropgesteld.

4.3.2. Aan het verschoningsrecht ligt ten grondslag dat het maatschappelijk belang dat de waarheid in rechte aan het licht komt, moet wijken voor het maatschappelijk belang dat een ieder zich vrijelijk en zonder vrees voor openbaarmaking van het toevertrouwde om bijstand en advies tot de verschoningsgerechtigde moet kunnen wenden.

Het verschoningsrecht van onder meer de arts is echter in zoverre niet absoluut, dat zich zeer uitzonderlijke omstandigheden laten denken waarin het belang dat de waarheid aan het licht komt - ook ten aanzien van datgene waarvan de wetenschap hem als zodanig is toevertrouwd - moet prevaleren boven het verschoningsrecht. De vraag of zich zo uitzonderlijke omstandigheden voordoen dat het belang van de patiënten dat zij ervan moeten kunnen uitgaan dat de arts geheimhoudt hetgeen zij hem hebben toevertrouwd, moet wijken voor het belang dat de waarheid aan het licht komt, laat zich niet in het algemeen beantwoorden.

Bij de beantwoording van die vraag zal in een geval als het onderhavige moeten worden gelet op de aard en de ernst van het strafbare feit ten aanzien waarvan het vermoeden bestaat dat het is begaan, de aard en de inhoud van het materiaal waarover zich het verschoningsrecht uitstrekt in verband met het belang dat door het verschoningsrecht wordt gediend en de mate waarin de betrokken belangen van de patiënt worden geschaad indien het verschoningsrecht wordt doorbroken (vgl. o.m. HR 27 mei 2008, LJN BC1370, NJ 2008/407 en HR 21 oktober 2008, LJN BD7817, NJ 2008/630).

4.3.3. In eerdere rechtspraak van de Hoge Raad is voorts geoordeeld dat van dergelijke zeer uitzonderlijke omstandigheden sprake kan zijn in het geval dat de verdenking zich richt tegen de arts zelf. Meer in het bijzonder zal, indien de arts wordt verdacht van een jegens zijn patiënt gepleegd delict, onder omstandigheden aanleiding kunnen bestaan om het met het verschoningsrecht gemoeide algemene belang dat een ieder zich vrijelijk en zonder vrees voor openbaarmaking van het aan hem toevertrouwde tot een arts moet kunnen wenden, te relativeren. Dan zal zwaarder kunnen wegen dat het verschoningsrecht niet ertoe mag dienen om de waarheid te bemantelen in een tegen de verschoningsgerechtigde arts zelf ingestelde strafvervolging en dat - indien het gaat om verdenking van een jegens een patiënt gepleegd delict - patiënten in het algemeen erop moeten kunnen vertrouwen dat bij een ernstig vermoeden van verwijtbaar ondeskundig handelen van een arts de gegevens die - veelal verplicht - met betrekking tot de medische behandeling in het medisch dossier zijn vastgelegd, voor onderzoek door de justitiële autoriteiten beschikbaar zijn (vgl. HR 26 mei 2009, LJN BG5979, NJ 2009/263).

Bij de beantwoording van de vraag of in een zodanig geval de gevraagde gegevens, met inbreuk op het verschoningsrecht, aan de justitiële autoriteiten moeten worden afgegeven, kan van betekenis zijn of de direct betrokkene in verstrekking van die gegevens heeft toegestemd (vgl. HR 21 oktober 2008, LJN BD7817, NJ 2008/630). Met een dergelijke afgifte is immers ook het belang van de bescherming van diens persoonlijke levenssfeer gemoeid.

4.3.4. Die regel en de toepassing ervan moeten in een geval als het onderhavige waarin sprake is van het overlijden van een patiënt en de verdenking ter zake van dood door schuld is gerezen in verband met diens medische of verpleegkundige behandeling, mede worden bezien tegen de achtergrond van de uit art. 2 EVRM - waarin het recht op leven is gewaarborgd - voortvloeiende verplichting van de Staat tot het doen van een effectief en onafhankelijk onderzoek (vgl. EHRM 17 januari 2002, no. 32967/96, Calvelli en Ciglio tegen Italië, EHRC 2002/22 en EHRM 9 april 2009, no. 71463/01, Šilih tegen Slovenië).

4.4. De Rechtbank heeft blijkens haar overwegingen toepassing gegeven aan het hiervoor onder 4.3 uiteengezette toetsingskader. Haar oordeel komt erop neer dat sprake is van zeer uitzonderlijke omstandigheden waarin het belang dat de waarheid aan het licht komt prevaleert boven de met het verschoningsrecht gemoeide belangen. Gelet daarop komt geen zelfstandige betekenis toe aan het ontbreken van het woord "zeer" in de door de Rechtbank gebezigde uitdrukking "uitzonderlijke omstandigheden". Daarop stuit het tweede middel af.

4.5. Bij het oordeel van de Rechtbank dat van de hiervoor bedoelde zeer uitzonderlijke omstandigheden sprake is heeft zij, kort samengevat, de volgende omstandigheden van belang geacht:

a. dat de reeds beschikbare stukken een redelijk vermoeden van schuld opleveren - zonder dat deze verdenking concreet op een bepaalde verdachte betrekking heeft - van het misdrijf dood door schuld, begaan in het kader van de aan [betrokkene 1] verleende zorg;

b. dat de verdenking een ernstig feit betreft dat een gedegen, objectief en zo volledig mogelijk onderzoek eist, zowel in het belang van de nabestaanden van [betrokkene 1] als in het belang van de maatschappij, waarin men er immers op moet kunnen vertrouwen dat in geval van verdenking als de onderhavige, daarnaar een dergelijk onderzoek wordt ingesteld;

c. dat de inbeslaggenomen gegevens van cruciaal belang zijn voor het aan de dag brengen van de waarheid omtrent de gerezen verdenking;

d. dat die gegevens niet op een andere wijze konden worden verkregen.

4.6. Gelet op die vaststellingen geeft het oordeel van de Rechtbank dat in dit geval sprake is van zeer uitzonderlijke omstandigheden als hiervoor onder 4.3.2 bedoeld, geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl het ook zonder nadere motivering niet onbegrijpelijk is.

Daaraan doet - anders dan in de toelichting op het derde middel wordt aangevoerd - niet af dat de klager in deze zaak (nog) niet als verdachte kan worden aangemerkt. Doel en strekking van de hiervoor onder 4.3.3 weergegeven rechtspraak ingeval verdenking tegen een arts zelf is gerezen, brengen mee dat zij ook heeft te gelden in een geval als het onderhavige waarin sprake is van verdenking van een strafbaar feit gepleegd in het verband van medisch of verpleegkundig handelen in een verpleeghuis, ook al zijn de klager en/of mogelijke bij dat feit betrokken personen met een - al dan niet afgeleid - verschoningsrecht (nog) niet als verdachte aangemerkt.

4.7. Het derde middel is dus eveneens vruchteloos voorgesteld.

5. Beoordeling van de middelen voor het overige

Ook voor het overige kunnen de middelen niet tot cassatie leiden. Dit behoeft, gezien art. 81 RO, geen nadere motivering nu de middelen in zoverre niet nopen tot beantwoording van rechtsvragen in het belang van de rechtseenheid of de rechtsontwikkeling.

6. Beslissing

De Hoge Raad verwerpt het beroep.

Deze beschikking is gegeven door de vice-president F.H. Koster als voorzitter, en de raadsheren B.C. de Savornin Lohman, J. de Hullu, C.H.W.M. Sterk en M.A. Loth, in bijzijn van de griffier S.P. Bakker, in raadkamer en uitgesproken ter openbare terechtzitting van 5 juli 2011.