HR, 18-01-2005, nr. 01356/04B

De onderhavige zaak hangt samen met de zaken onder de nummers 01151/04 B, 01360/04 B, 01387/04 B en 01388/04 B.

Bij beschikking van de rechtbank te Rotterdam van 14 november 2003 is in de zaak onder nummer RK/1297 tegen '[betrokkene 1] en anderen' verlof verleend als bedoeld in art. 552p, tweede lid, Sv om stukken van overtuiging over te dragen aan de Belgische autoriteiten.

Tegen voormelde beschikking heeft verzoeker op 10 februari 2004 cassatieberoep ingesteld en namens hem heeft mr. P.T.C. van Kampen, advocaat te Rotterdam, bij schriftuur drie middelen van cassatie voorgesteld.

In aanmerking genomen dat uit de stukken van het aan de Hoge Raad gezonden dossier niet iets anders blijkt, moet ervan worden uitgegaan dat het cassatieberoep is ingesteld vóórdat de desbetreffende beschikking aan verzoeker is betekend.1. Naar aanleiding hiervan kan de vraag worden gesteld of verzoeker in zijn cassatieberoep kan worden ontvangen; in het bijzonder in het licht van art. 552d, tweede lid, Sv, waarin is bepaald dat cassatie binnen veertien dagen ná betekening van de beschikking openstaat, in samenhang met art. 24, vijfde lid, Sv, waarin is bepaald dat de beschikking niet eerder wordt toegezonden dan wanneer het belang van het onderzoek dat toelaat.

Voorafgaand aan de beoordeling geef ik een korte uiteenzetting van hetgeen in de onderhavige zaak is voorgevallen en van het wettelijk kader van de verlofprocedure van art. 552p, tweede lid, Sv.

In het verband van een Belgisch rechtshulpverzoek heeft op 15 oktober 2003 een vijftal doorzoekingen plaatsgevonden onder meer de woning van verzoeker. Bij gelegenheid van die doorzoekingen is in elk van de doorzochte panden een (groot) aantal stukken van overtuiging in beslag genomen, min of meer omschreven op de aan de bestreden beschikking gehechte lijst.

Bij brief van 7 oktober 2003 heeft de Belgische onderzoeksrechter aan de officier van justitie onder meer het volgende geschreven:

Naar aanleiding van dit verzoek heeft de rechtbank de behandeling van de vordering van de officier van justitie ex art. 552p, tweede lid, Sv met gesloten deuren doen plaatsvinden op 12 november 2003 en is de oproeping van de verdachte en andere belanghebbenden in de voormelde zaken achterwege gebleven.

Het proces-verbaal van de raadkamerbehandeling houdt in dit verband het volgende in:

Vervolgens heeft de rechtbank bij beschikking van 14 november 2003 verlof verleend om de inbeslaggenomen stukken van overtuiging over te dragen aan de Belgische autoriteiten, onder het gebruikelijke voorbehoud van art. 552p, derde lid, Sv.

Niet blijkt dat deze beschikking in het openbaar is uitgesproken, zodat het ervoor moet worden gehouden dat zulks evenals de betekening daarvan niet is geschied.

De bestreden beschikking houdt, voorzover voor de beoordeling van belang, het volgende in:

Tot zover wat betreft de feitelijke gang van zaken.

Hierna worden eerst kort de (openbaarheids)regels voor de art. 552p Sv-procedure besproken. Vervolgens wordt bezien welke gevolgen verbonden moeten worden aan de toepasselijkheid van de artikelen 23, vijfde lid, en 24, vijfde lid, Sv.

Uitgangspunt in de procedure als bedoeld in art. 552p, tweede lid, Sv is interne openbaarheid. Wat dit betreft is in art. 23, tweede lid, neergelegd dat de verdachte en andere belanghebbenden worden opgeroepen voor de behandeling in raadkamer en dat zij van de processtukken, waaronder de inbeslaggenomen stukken van overtuiging, kennis kunnen nemen (art. 23, vierde lid, Sv). Verzuim van voormelde plicht tot oproeping leidt in beginsel tot nietigheid van het onderzoek in raadkamer (vgl. HR 16 juni 1998, 838 en HR 23 mei 2000, NJ 2001, 205). De beschikking dient aan de verdachte en andere belanghebbenden onverwijld te worden betekend, zo volgt uit het van overeenkomstige toepassing verklaarde art. 552d, eerste lid, Sv.

Een tweede uitgangspunt is de externe openbaarheid. Deze is geregeld in art. 552a, vijfde lid, Sv, welke bepaling in art. 552p, vierde lid, Sv van overeenkomstige toepassing is verklaard. De beschikking wordt voorts ingevolge art. 24, eerste lid, Sv in het openbaar uitgesproken.

De voormelde oproepingsplicht strekt ertoe dat de verdachte en de belanghebbenden zich schriftelijk kunnen beklagen en/of verweer kunnen voeren bij de behandeling door de raadkamer van de verlening van het in het tweede lid van art. 552p Sv bedoelde verlof (vgl. bijv. HR 21 maart 2000, nr. 3985 en 3986 Besch. en HR 28 mei 2002, LJN AE1186). Hierbij zullen alle aspecten betreffende de rechtmatigheid van de rechtshulpverlening door hen naar voren kunnen worden gebracht; ook kwesties die bij een eventuele in het buitenland volgende strafzaak niet meer aan de orde kunnen komen. De kans op succes zal overigens gering zijn in aanmerking genomen dat de wet voorschrijft een op een verdrag gegrond rechtshulpverzoek zoveel mogelijk het verlangde gevolg te geven (art. 552k, eerste lid, Sv). Van inwilliging van een dergelijk verzoek kan behalve voorzover het verdrag hindernissen opwerpt slechts worden afgezien indien zich belemmeringen van wezenlijke aard voordoen, die voortvloeien uit het toepasselijke verdrag of de wet, dan wel indien door de inwilliging van het rechtshulpverzoek wordt gehandeld in strijd met fundamentele beginselen van Nederlands strafprocesrecht (vgl. HR 19 maart 2002, NJ 2002, 580).

Volgens de algemene regeling van de raadkamerprocedure zijn uitzonderingen mogelijk op de verschillende aspecten van openbaarheid van die procedure.

Wat de interne openbaarheid betreft kan ingevolge art. 23, vijfde lid, Sv, van oproeping van de verdachte en andere belanghebbenden worden afgezien en kan het recht op inzage van de processtukken worden onthouden "voor zover het belang van het onderzoek hierdoor ernstig wordt geschaad" (vgl. HR 23 juni 1998, NJ 1998, 837, van vóór de inwerkingtreding van art. 23, vijfde lid, Sv ten aanzien van de oproepingsplicht en zie ten aanzien van het inzagerecht HR 19 maart 2002, NJ 2002, 580 en in enigszins ander verband HR 15 september 1997, nr. 3702 Besch.).

Hoewel op de betekeningsplicht van art. 552d, eerste lid, Sv geen uitzonderingen zijn geformuleerd, kent de pendant van die bepaling in de regeling van de raadkamerprocedure (art. 24, vierde lid, Sv, waarin de onverwijlde toezending van de beschikking aan de verdachte en andere procesdeelnemers is voorgeschreven), wel een uitzondering in het vijfde lid van die bepaling. Daarin is bepaald indien op grond van art. 23, vijfde lid, Sv van het oproepen van de verdachte of andere procesdeelnemers is afgezien, toezending plaatsvindt zodra het belang van het onderzoek dat toelaat.

Waarom dat anders zou moeten zijn bij de betekening conform art. 552d Sv ontgaat mij, zodat deze bepaling van art. 24, vijfde lid, Sv mijns inziens geacht moet worden de plicht van art. 552d, eerste lid, Sv tot onverwijlde betekening, onder de daar bedoelde omstandigheden te doorbreken.

Ter zake van de externe openbaarheid kan de raadkamer een gehele of gedeeltelijke behandeling met gesloten deuren bevelen "in het belang van de goede zeden, de openbare orde, de veiligheid van de staat, alsmede indien de belangen van minderjarigen, of de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer van de verdachte, andere procesdeelnemers of anderszins bij de zaak betrokkenen dit eisen. Een dergelijk bevel kan ook worden gegeven indien openbaarheid naar het oordeel van de rechtbank het belang van een goede rechtspleging ernstig zou schaden", zo bepaalt art. 22, tweede lid, Sv.

Voorts kan uit de tekst van de tweede volzin van art. 24, eerste lid, Sv worden afgeleid dat een uitspraak in het openbaar achterwege kan blijven ingeval de behandeling evenmin in het openbaar heeft plaatsgevonden.

Terug naar de casus.

In de onderhavige zaak heeft de rechtbank met toepassing van bovenvermelde uitzonderingsbepalingen verzoeker noch anderen opgeroepen, de behandeling met gesloten deuren doen plaatsvinden, geen openbare uitspraak gedaan en deze evenmin aan verzoeker doen toekomen. De rechtvaardiging voor die handelwijze heeft de rechtbank gelegen geacht in de hiervoor geciteerde brief van 7 oktober 2003 van de Belgische onderzoeksrechter.

Dat in de art. 552p Sv-procedure toepassing kan worden gegeven aan art. 23, vijfde lid, Sv en op die voet kan worden afgezien van oproeping van de betrokkenen voorzover het onderzoek hierdoor ernstig wordt geschaad heeft de Hoge Raad reeds aangegeven in twee arresten van 17 december 2002, onder de nummers 00668/02 B en 00669/02 B.

Of in geval van art. 552p Sv ook toepassing kan worden gegeven aan art. 24, vijfde lid, Sv en zo ja wat daarvan de consequenties zijn, is in de rechtspraak - voorzover mij bekend - niet eerder beantwoord; ook impliciet niet.

De wetsgeschiedenis bij de laatstgenoemde op 1 juni 2000 (Stb. 2000, 225) in werking getreden bepalingen houdt, voorzover van belang, het volgende in:

(Kamerstukken II, 1998-99, 26 706, nr. 3, p. 1-2)

alsmede:

(Kamerstukken II, 1999-00, 26 706, nr. 5, p. 1-2)

In aanmerking genomen dat de belangen met het oog waarop de openbaarheid beperkende bepalingen van de artikelen 23, vijfde lid en 24, vijfde lid, Sv in het leven zijn geroepen ook in de art. 552p Sv-procedure pregnant aan de orde kunnen zijn - te weten het vooralsnog verhullen van bepaald onderzoek of van bepaalde onderzoekshandelingen, teneinde dit onderzoek niet te schaden - en deze belangen door art. 24, vijfde lid, Sv evenzeer worden beschermd als door art. 23, vijfde lid, Sv, van welke laatstgenoemde bepaling de eerstgenoemde een verlengstuk is, moet worden aangenomen dat niet alleen art. 23, vijfde lid, maar ook art. 24, vijfde lid Sv kan worden toegepast in het kader van de art. 552p Sv-procedure.

Indien bijvoorbeeld in het kader van een rechtshulpverzoek een telefoon wordt getapt, moeten aan de verzoekende staat tussentijds de resultaten kenbaar kunnen worden gemaakt, zonder dat de verdachte en andere betrokkenen worden opgeroepen voor de behandeling van de vordering ex art. 552p, tweede lid, Sv én zonder dat de plicht bestaat om de beschikking onverwijld te betekenen. Door een dergelijke betekening zouden de onderzochte personen op een onwenselijk moment in kennis worden gesteld van de interesse die de justitiële autoriteiten in hen hebben en zou het met toepassing van art. 23, vijfde lid, Sv beoogde doel worden ondergraven.

Het van toepassing achten van zowel art. 23, vijfde lid, Sv als het verlengstuk van die bepaling art. 24 vijfde lid, Sv is ook te rijmen met de mogelijkheid van vertrouwelijkheid genoemd in een aantal rechtshulpverdragen waarbij Nederland partij is; voor zover dit er al niet door wordt afgedwongen. Te wijzen valt in dit verband bijvoorbeeld op art. 33 van het Verdrag inzake het witwassen, de opsporing, de inbeslagneming en de confiscatie van opbrengsten van misdrijven (Trb. 1990, 172), art. 7, veertiende lid, van het Verdrag van de Verenigde Naties tegen de sluikhandel in verdovende middelen en psychotrope stoffen (Trb. 1990, 94) en art. 5, derde lid van de Overeenkomst tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Verenigde Staten van Amerika inzake wederzijdse samenwerking bij de opsporing, inbeslagneming en confiscatie van opbrengsten van en hulpmiddelen bij het plegen van misdrijven en de verdeling van geconfisqueerde voorwerpen (Trb. 1993, 5).

Aldus meen ik dat in het kader van de art. 552p Sv-procedure toepassing kan worden gegeven aan art. 24, vijfde lid, Sv. Ingeval van het oproepen van de verdachte of andere procesdeelnemers op de voet van art. 23, vijfde lid, Sv is afgezien, omdat daardoor het belang van het onderzoek ernstig wordt geschaad, is betekening van de beschikking niet eerder vereist dan zodra het belang van het onderzoek dat toelaat. De toepasselijkheid van de voormelde bepaling brengt mijns inziens evenzeer mee dat beroep in cassatie pas openstaat zodra de desbetreffende beschikking is betekend en de termijn van veertien dagen als bedoeld in art. 552d, tweede lid, Sv is gaan lopen.

Daarbij komt dat een soepele omgang met de ontvankelijkheid van een te vroeg ingesteld cassatieberoep2. in zaken als de onderhavige niet aangewezen lijkt. Die soepelheid kan doorgaans worden gebaseerd op de strekking van termijnbepalingen - dat niet gedurende onbepaalde tijd onzekerheid blijft bestaan over de rechtskracht van een gegeven beschikking waarvan een verzoeker van cassatie blijkbaar langs andere weg kennis heeft gekregen, aldus A-G van Soest voor HR 14 oktober 1975, NJ 1976, 150. In vertrouwelijke zaken zouden betrokkenen immers op die manier, op een moment waarop het belang van het onderzoek betekening en dus kennisneming van de beschikking nog niet toelaat, kunnen forceren dat de Hoge Raad zich al wel over die beschikking moet buigen. Daar is op zichzelf niets tegen, maar het is een tamelijk zinloze exercitie aangezien in het belang van het handhaven van vertrouwelijkheid van de beschikking en de onderliggende stukken (die mede betrekking zullen hebben op aard en onderwerp van het buitenlandse onderzoek) aan de Hoge Raad een slechts onvolledig dossier kan worden toegezonden,3. althans aan de verdediging geen inzage kan worden verleend in dat dossier, met alle complicaties - onder meer wat betreft het indienen van middelen - van dien.

Nu ervan moet worden uitgegaan dat betekening van de beschikking in de onderhavige zaak nog niet heeft plaatsgevonden, kennelijk omdat het belang van het onderzoek dit nog niet toelaat, is de termijn van veertien dagen voor het instellen van beroep in cassatie die aanvangt ná betekening nog niet gaan lopen. Verzoeker kan dan ook niet in zijn cassatieberoep worden ontvangen.

Een vreemd gevolg hiervan - maar de wettelijke regeling van beschikkingszaken wordt niet gekenmerkt door een doordacht en sluitend karakter - is de omstandigheid dat de beschikking niet onherroepelijk kan worden zolang deze niet is betekend, terwijl om gevolg te mogen geven aan een bij beschikking verleend verlof in beginsel vereist is dat deze beschikking onherroepelijk is (vgl. HR NJ 2002, 580). Deze regel dient hier mijns inziens niet in al zijn rigiditeit te worden toegepast. De aard van het internationale rechtshulpverkeer verlangt dat de autoriteiten van verschillende landen elkaar met voortvarendheid van dienst kunnen zijn. De effectiviteit van dat rechtshulpverkeer kan ten zeerste worden geschaad indien de resultaten van verzochte onderzoekshandelingen (lange tijd) aan de verzoekende staat worden onthouden. Ik meen dus dat in gevallen als de onderhavige aan het door de rechtbank verleende verlof gevolg mag worden gegeven ook al is dit nog niet onherroepelijk. Mocht het verleende verlof in cassatie later sneuvelen, dan zal zulks aan de buitenlandse autoriteiten moeten worden bericht, waarna in de daar lopende strafprocedure de daar voor zulke incidenten geldende consequenties zullen moeten worden getrokken.

De mogelijkheden van de verdediging in de art. 552p Sv-procedure worden in de vorenstaande uitleg van de wettelijke regeling in gevallen van vertrouwelijkheid beperkt. Daarvoor bestaat een internationaal-rechtelijke grondslag en zulks is mijns inziens ook gerechtvaardigd met het oog op het opsporingsbelang. In een eventuele strafzaak zal, indien de desbetreffende beperking van de verdedigingsmogelijkheid heeft geleid tot ernstige inbreuken op de verdedigingsrechten, compensatie moeten worden gezocht voor zulke inbreuken. In dit verband verdient nog opmerking dat het raadkameronderzoek in een verlofprocedure als de onderhavige wat betreft de door een verdachte aan art. 6 EVRM te ontlenen aanspraken niet met het eindonderzoek ter terechtzitting kan worden gelijkgesteld, zoals de Hoge Raad oordeelde in HR 14 mei 2002, NJ 2002, 397.

Voor het geval Uw Raad een ander oordeel is toegedaan volgt hieronder een bespreking van de middelen.

Het eerste middel klaagt dat de rechtbank ten onrechte, althans ontoereikend gemotiveerd heeft afgezien van het oproepen en horen van verzoeker. Deze klacht valt in de toelichting in een aantal hieronder te bespreken subklachten uiteen.

In de toelichting op het middel wordt ten eerste het standpunt ingenomen dat de uitzonderingsbepaling van art. 23, vijfde lid, Sv slechts in het leven werd geroepen voor de situatie dat betrokkenen in het belang van het onderzoek vooralsnog onkundig dienen te worden gehouden van de beoogde toepassing van dwangmiddelen. Daartoe wordt verwezen naar de wetsgeschiedenis bij deze bepaling en HR NJ 1998, 837.

In de bedoelde wetsgeschiedenis noch in voormeld arrest kan echter steun worden gevonden voor de in het middel voorgestane uiterst beperkte lezing van art. 23, vijfde lid, Sv. De betreffende wetsgeschiedenis geeft in het deel dat daarvan is geciteerd in HR NJ 1998, 837 noch elders een limitatieve opsomming. Bij wijze van voorbeeld wordt daarin de in de klacht aangewezen situatie genoemd.

Dat de vertrouwelijkheid van het rechtshulpverkeer evenzeer grond kan bieden aan toepassing van art. 23, vijfde lid, Sv staat buiten kijf. En dat op die grond niet alleen het inzagerecht kan worden beperkt (vgl. van voor inwerkingtreding van die bepaling HR 13 oktober 1998, nr. 3714 Besch. en HR 15 september 1997, nr. 3702 Besch.), zoals in de toelichting op het middel wordt betoogd, maar evenzeer de oproepingsplicht terzijde kan worden gesteld is door de Hoge Raad reeds beslist in HR 17 december 2002, 00668/02 B en HR 17 december 2002, 00669/02 B.

Voorts wordt in de toelichting op het middel geklaagd dat de rechtbank een onjuiste maatstaf heeft aangelegd, althans aan deze maatstaf een onjuiste betekenis heeft toegekend.

De in dezen aan te leggen maatstaf is gegeven in art. 23, vijfde lid, Sv en houdt in dat van oproeping van de betrokkenen kan worden afgezien voorzover het belang van het onderzoek hierdoor ernstig wordt geschaad.

Blijkens de hiervoor onder 9 weergegeven inhoud heeft de rechtbank deze maatstaf niet miskend. Voorzover in de beschikking, zoals hiervoor onder 11 geciteerd, de woorden 'kan worden' zijn gebezigd, zou van een verschrijving sprake kunnen zijn en dan zou 'wordt' dienen te worden gelezen. De inhoud van het proces-verbaal en van de brief van de Belgische onderzoeksrechter van 7 oktober 2003, waarin tot uitdrukking is gebracht dat het horen van verzoeksters en het verlenen van inzage grote schade zou opleveren voor het strafrechtelijk onderzoek in België en andere landen onderbouwt deze uitleg.

Men kan echter ook verdedigen dat het woordje `kan' terecht gebruikt is omdat onzeker is of schade daadwerkelijk, in concreto, zal optreden. Het gaat naar zijn aard om een inschatting van het gevaar voor schade.

Voorzover in de toelichting op het middel wordt betoogd dat door de Belgische autoriteiten slechts was verzocht het inzagerecht te beperken, mist het middel feitelijke grondslag. Verwezen zij naar de hiervoor onder 7 geciteerde tekst van de brief van de Belgische onderzoeksrechter.

Voorzover wordt geklaagd dat de beslissing onbegrijpelijk is voorzover daarin is opgenomen dat in voormelde brief van de onderzoeksrechter om vertrouwelijkheid zou zijn gevraagd omdat het onderzoek schade zou leiden indien de betrokkenen kennis konden nemen van 'hetgeen wordt verzocht' in de onderliggende stukken, mist het eveneens feitelijke grondslag omdat de desbetreffende brief voorts inhoudt dat zulke schade zou optreden indien verkregen onderzoeksgegevens voortijdig bekend zouden worden, hetgeen blijkens de inhoud van het hiervoor geciteerde proces-verbaal niet door de rechtbank is miskend.

Tenslotte wordt geklaagd dat niet, althans onvoldoende, blijkt dat het gevolg van oproeping 'onaanvaardbaar' zou zijn, zoals vereist voor de toepassing van art. 23, vijfde lid, Sv.

Het vertrouwensbeginsel in het rechtshulpverkeer brengt mee dat in beginsel moet worden afgegaan op wat de buitenlandse autoriteiten naar voren brengen omtrent de vereiste geheimhouding van bestaand onderzoek, van opsporingshandelingen en de resultaten daarvan. In dit geval heeft de Belgische onderzoeksrechter aangegeven dat het horen van de procespartijen en het verlenen van inzagerecht grote schade voor het strafrechtelijk onderzoek in België en andere betrokken landen zou opleveren. Op de juistheid van deze mededeling moet in het licht van voormeld beginsel worden afgegaan. Gelet hierop is eveneens voldaan aan de bij toepassing van art. 23, vijfde lid, Sv aan te leggen maatstaf.

Het middel faalt in alle onderdelen.

Het tweede middel bevat de klachten a. dat betekening van de beschikking aan verzoeker ten onrechte achterwege gebleven en b. dat de stukken ten onrechte aan de verzoekende staat ter beschikking zijn gesteld voordat de bestreden beschikking onherroepelijk werd.

In afwijking van hetgeen in de toelichting op het middel is betoogd ben ik van mening, zoals hiervoor reeds verwoord, dat de betekeningsplicht van art. 552d, eerste lid, Sv, onder omstandigheden, zoals die zich in deze zaak voordoen, ten achter moet worden gesteld bij de in art. 24, vijfde lid, Sv geschapen mogelijkheid om de betrokkenen onkundig te houden van de beslissing totdat het belang van het onderzoek toelaat dat zij daarmee bekend raken.

Uit al het vorenstaande vloeit voort dat, anders dan de steller van het middel wil, gevolg moet kunnen worden gegeven aan de inhoud van de beslissing van de rechtbank alvorens deze onherroepelijk wordt. In zoverre dient dus in gevallen van gevraagde en verleende vertrouwelijkheid een uitzondering te worden aangenomen op de rechtspraak (vgl. HR NJ 2002, 580) inhoudende dat de stukken of kopieën daarvan niet aan de verzoekende staat mogen worden verstrekt voordat op het verzochte verlof daartoe onherroepelijk is beslist. Een andere opvatting ontneemt aan de mogelijkheid van een vertrouwelijke behandeling grotendeels haar betekenis.

Het middel faalt.

Het derde middel bevat de klacht dat de behandeling ten onrechte heeft plaatsgevonden door een enkelvoudige raadkamer.

Art. 21 Sv luidt, voorzover hier van belang als volgt:

Kennelijk heeft de rechtbank toepassing gegeven aan deze bepaling. Geen rechtsregel stond daaraan in de weg. De in de toelichting op het middel aangehaalde wetsgeschiedenis noopt niet tot een ander oordeel.

Het middel faalt.

Deze conclusie strekt primair tot niet-ontvankelijkverklaring van verzoeker in zijn cassatieberoep en subsidiair tot verwerping van dat beroep.