HR, 15-06-2004, nr. 00345/03CW2356

In het belang der wet heb ik de eer mij in cassatie te voorzien tegen de beschikking van het Gerechtshof te Amsterdam, nr. R 0876/01, van 28 januari 2002, waarbij het Hof het verzoek op de voet van art. 591a Sv van [verdachte] tot het toekennen van een vergoeding van de kosten van rechtsbijstand heeft toegewezen. Een gewaarmerkt afschrift van de beschikking leg ik hierbij over, alsmede het procesdossier.

Tegen de beschikking staat ingevolge art. 445 Sv geen gewoon beroep in cassatie open (HR 10 oktober 1978, NJ 1979, 156). Cassatie in het belang der wet is wel mogelijk (art. 78 RO; art. 456 Sv).

Het gaat in deze zaak om het volgende. [Verdachte] is op 1 oktober 1999 door de Rechtbank te Utrecht van het hem tenlastegelegde vrijgesproken. Het Hof heeft dit vonnis op 25 januari 2001 bevestigd. Aan [verdachte] was op grond van art. 41 Sv de toevoeging van een raadsman gelast. Op 1 mei 2001 is een verzoekschrift ex art. 591a Sv ter griffie van het Hof binnengekomen. Het verzoekschrift strekt tot het verkrijgen van een vergoeding uit 's Rijks kas ten bedrage van f 14.753,32 incl. BTW, terzake van de kosten die [verdachte] stelt te hebben gemaakt in verband met de rechtsbijstand ten behoeve van de strafzaak en voorts voor de kosten van de advocaat ten behoeve van het opstellen, indienen en in raadkamer toelichten van het onderhavige verzoekschrift en een verzoekschrift ex artikel 89 van het Wetboek van Strafvordering ten bedrage van f 1057,50.

Het Hof heeft zijn beslissing als volgt gemotiveerd:

Door rechtbanken en hoven wordt verschillend geoordeeld over de vraag of een toegevoegde advocaat, nadat de strafzaak is geëindigd zonder straf of maatregel en zonder dat toepassing is gegeven aan art. 9a Sr, kosten mag declareren als ware hij een gekozen raadsman die de zaak betalend (voor eigen kosten van de verzoeker) heeft behandeld. Daarbij wordt door sommige gerechten ook onderscheid gemaakt tussen toevoegingen op verzoek van de rechtzoekende en toevoegingen die op last van de voorzitter van de rechtbank zijn verstrekt. Zie voor verschillende overzichten onder meer Nieuwsbrief Strafrecht 1999 blz. 236-240, DD 1999 blz. 1035-1039, Boksem en Van der Goot in Trema 2000, blz. 356-361 en van diezelfde auteurs een artikel in het Advocatenblad 2, 26 januari 2001, blz. 53-56.

Op vragen van het Kamerlid Van Oven aan de Minister van Justitie over de toepassing van het rechtsmiddel cassatie in het belang der wet over dit onderwerp heeft de Minister op 21 januari 2000 geantwoord dat hij dit punt nader wenste te regelen in een reeds in voorbereiding zijnde wijziging van de Wet op de rechtsbijstand (Kamerstukken II 1999-2000, Aanhangsel van de Handelingen nr. 611). In het daarna ingediende wijzigingsvoorstel (TK 2000-2001, 27 553) wordt aan dit probleem echter geen aandacht besteed. Naar aanleiding van vragen in het voorlopig verslag (TK 27 553, nr.4, p. 11) over de bestaande rechtsongelijkheid bij de beoordeling van verzoeken tot vergoeding van kosten op grond van art. 591a Sv, heeft de Minister geantwoord:

Aanvankelijk was de verwachting dat de betreffende werkgroep in de loop van 2003 zou rapporteren, maar inmiddels is mij gebleken dat een eventueel in wetgeving te vertalen standpunt niet binnen korte tijd te verwachten valt.

De verschillen in de rechtspraak zijn echter van dien aard dat het noodzakelijk is dat de Hoge Raad voor de tijd waarin nog geen nieuwe wettelijke regeling voor deze problematiek is getroffen duidelijkheid schept. De thans bestaande situatie waarin het Hof Amsterdam enerzijds beschikkingen geeft als de onderhavige, anderzijds in Arnhemse samenstelling" vergelijkbare verzoeken afwijst omdat (zie bijv. Hof Amsterdam, Nieuwsbrief Strafrecht 2003, nr. 193) kan niet voortduren. Vandaar dat is besloten ten behoeve van de rechtseenheid over deze vraag cassatie in het belang der wet in te stellen, hoewel het beleid van de Procureur-Generaal inhoudt dat cassatie in het belang der wet niet wordt ingesteld als de wetgever het voornemen heeft op het betreffende punt een wettelijke voorziening te treffen.

De vraag waar het om gaat is of, zoals het Hof heeft overwogen "niet valt in te zien waarom de in algemene termen geformuleerde gedachtegang en het daarop gegronde oordeel van de Hoge Raad, betrekking hebbend op een op artikel 6:162 Burgerlijk wetboek gebaseerde vordering ter zake van de kosten van een advocaat in bestuursrechtelijke zaken, niet ook zou gelden voor verzoeken tot vergoeding van kosten raadsman op de voet van artikel 591a Sv".

Art. 591a, tweede lid, Sv luidt thans als volgt:

Bij Wet van 28 maart 1963, houdende vaststelling van de tarieven van gerechtskosten in strafzaken, waarvan de gewone rechter kennis neemt (Wet tarieven in strafzaken, Stb. 1963, 130) is art. 591a Sv ingevoerd. In de Memorie van Toelichting heeft de Minister het volgende over art. 591a Sv opgemerkt:

In reactie op vragen van de vaste Commissie van Justitie gaf de Minister in zijn Memorie van Antwoord nog aan dat:

Bij Wet van 26 juni 1975 (Stb. 1975, 341) werd in het tweede lid van art. 591a Sv in plaats van "tegemoetkoming" de term "vergoeding" opgenomen. In de Memorie van Toelichting gaf de Minister aan dat de geldende regeling de rechter belet door het gebruik van het woord "tegemoetkoming" een volledige vergoeding van de geleden schade toe te kennen. Met het vervangen van deze term door "schadevergoeding" wordt aangegeven dat, indien de rechter deze billijk acht, algehele vergoeding mogelijk is.

Voor vergoeding komen slechts in aanmerking de kosten die werkelijk ten laste van de gewezen verdachte komen, zo besliste de Hoge Raad in HR 21 februari 1967, NJ 1967, 444. De vraag was of er recht op tegemoetkoming bestaat in de kosten van een raadsman die de gewezen verdachte voor rekening van assuradeuren terzijde heeft gestaan. De President van de Rechtbank te Alkmaar had die vraag bevestigend beantwoord en een tegemoetkoming in de kosten van de raadsman toegekend. De Hoge Raad overwoog dat:

In HR 1 mei 1973, NJ 1973, 355 kwam de vraag aan de orde of tegemoetkoming ex art. 591a Sv ook uitgesloten is als de rechtsbijstandsverzekering een clausule bevat dat de verzekeringsmaatschappij niet gehouden is de kosten van de advocaat te vergoeden indien de verzekerde een tegemoetkoming kon verlangen op grond van art. 591a Sv. De kantonrechter had geoordeeld dat ook in dat geval geen tegemoetkoming op grond van art. 591a Sv mogelijk was. De Hoge Raad oordeelde anders en overwoog:

Een verdachte die in aanmerking komt voor toevoeging van een raadsman behoeft van die toevoeging geen gebruik te maken, ook niet indien het een ambtshalve toevoeging betreft. Als hij van de toevoeging geen gebruik maakt en zich laat bijstaan door een van zijnentwege bekostigde raadsman, is een vergoeding van de daaraan verbonden kosten na een vrijspraak etc. niet beperkt tot het bedrag dat aan een toegevoegde raadsman voor dezelfde werkzaamheden zou toekomen. De Hoge Raad heeft in HR 2 februari 1993, NJ 1993, 551 onder verwijzing naar de hierboven in de nrs.10 en 11 weergegeven passages uit de MvT en MvA terzake overwogen:

Voor de beantwoording van de vraag of de verdachte ook nadat de zaak is geëindigd zonder oplegging van straf of maatregel en zonder dat toepassing is gegeven aan art. 9a Sr nog kan besluiten om van de toevoeging geen gebruik te maken, is verder het systeem van de Wet op de rechtsbijstand van belang.

De Memorie van Toelichting bij het ontwerp van de wet op de rechtsbijstand (TK 1991-1992, 22 609, nr.3) houdt omtrent de toevoegingen in het algemeen het volgende in:

en als toelichting bij artikel 44 en 45 betreffende de toevoegingen in strafzaken:

Hoewel de Minister zich in het nader rapport naar aanleiding van het advies van de Raad van State nog had uitgesproken tegen het invoeren van een eigen bijdrage in strafzaken (Kamerstukken II 1991-1992, 22 609, B, blz. 16), kwam hij na een amendement van de leden Soutendijk-Van Appeldoorn en Vermeend, waarin voorgesteld werd om bij niet gedetineerde verdachten een eigen bijdrage in te voeren, tot een ander standpunt. Tijdens de mondelinge behandeling in de Tweede Kamer zegde de Minister toe dat hij in het kader van een nieuw wetsvoorstel een eigen bijdrage in stafzaken zou voorstellen, waarop de indieners het amendement introkken. Op 1 januari 1994 trad de nieuwe Wet op de rechtsbijstand in werking. Art 43 van die Wet, waarbij ik opmerk dat art. 31 de voorwaardelijke toevoeging regelt (in het wetsontwerp art. 32), luidde op dat moment als volgt:

Een nieuw wetsvoorstel werd op 1 november 1993 ingediend. Daarin werd - kort gezegd - voorgesteld dat alleen degenen die rechtens van hun vrijheid worden beroofd aanspraak kunnen blijven maken op geheel kosteloze rechtsbijstand in strafzaken, maar dat van de overige aanvragers van rechtsbijstand een eigen bijdrage kan worden geheven. In de Nota naar aanleiding van het verslag heeft Minister opgemerkt:

In het wetsvoorstel is een nieuw art. 43 Wet op de rechtsbijstand opgenomen, waarin het eerste lid inhoudende dat een aantal artikelen niet van toepassing zijn, niet terugkomt. Voor wat betreft de artikelen 35 en 37, tweede lid en 38 van de Wet op de rechtsbijstand ligt dit voor de hand, nu al deze artikelen betrekking hebben op de eigen bijdrage. Vanaf 15 juli 1994 luidt art. 43, eerste lid, Wet op de rechtsbijstand als volgt:

De vraag rijst of, nu de wetgever hierover zwijgt, ook in strafzaken een voorwaardelijke toevoeging kan worden verleend.

Art. 31 Wet op de rechtsbijstand luidt:

De voorwaardelijke toevoeging is ingevoerd bij de wijziging van de Wet op de rechtsbijstand in 1983 (Stb. 642). Het bij die wet ingevoerde art. 15c bepaalde dat het bureau een voorwaardelijke toevoeging moest verlenen, indien het verzoek om rechtsbijstand, anders dan in een geval van schadevergoeding, betrekking had op een aanmerkelijk financieel belang. Als de procedure na een dergelijke voorwaardelijke toevoeging ertoe leidde dat de financiële draagkracht van de verzoeker zodanig toenam dat hij niet meer voor gratis rechtsbijstand in aanmerking zou komen, kon het bureau voor rechtsbijstand de toevoeging met terugwerkende kracht intrekken (art. 15c, lid 2 Wet rechtsbijstand aan on - en minvermogenden1.). In de in 1994 in werking getreden nieuwe Wet op de rechtsbijstand (Stb 1993, 775) werd de voorwaardelijke toevoeging uitgebreid tot het geval dat aannemelijk is dat de kosten van rechtsbijstand verhaald kunnen worden op een derde (art. 31 lid 1). Indien vervolgens na beëindiging van de rechtsbijstand blijkt dat de kosten van rechtsbijstand verhaald konden worden op een derde, vervalt de toevoeging doordat na de voorwaardelijke toevoeging geen definitieve toevoeging wordt afgegeven.

De ratio van de regeling blijkt uit de MvT (TK 1991-1992, 22 609, nr. 3, p. 21) : het voorkomen van onnodige beroepen op financiering van rechtshulp van overheidswege. Vanuit die ratio is het niet verwonderlijk dat art. 44 (oud) in lid 1 bepaalde dat art. 31 niet van toepassing was ten aanzien van rechtsbijstand in strafzaken. Voor zover de verdachte zelf de kosten zou kunnen dragen is er immers een - overigens nooit toegepaste - voorziening getroffen in art. 49 Sv dat de Minister de bevoegdheid geeft de kosten van een raadsman, ook in geval van een ambtshalve toevoeging, te verhalen op de goederen van de verdachte (vgl. de aantek. onder art. 49 in T&C Sv). Voor verhaal op derden zou alleen de Staat via 591a Sv in aanmerking kunnen komen en dat zou erop neerkomen dat de van overheidswege gefinancierde rechtshulp zou worden vervangen door een vergoeding van de werkelijke kosten van de raadsman van overheidswege. Onnodige financiering van rechtshulp van overheidswege zou daarmee in ieder geval niet worden voorkomen; integendeel financieel gezien zou de overheid van de regen in de drup raken bij een dergelijke regeling.

Ook in de wetsgeschiedenis zijn geen aanknopingspunten te vinden dat bedoeld is met deze wijziging art. 31 Wet op de rechtsbijstand inzake de voorwaardelijke toevoeging van toepassing te verklaren in strafzaken. Dit vloeit evenmin voort uit de omstandigheid dat de eigen bijdrage in strafzaken dankzij deze wet - in een beperkt aantal gevallen - wel kan worden opgelegd, aangezien de regeling omtrent de voorwaardelijke toevoeging hier los van staat.

Daarnaast meen ik dat de achtergrond van de voorwaardelijke toevoeging niet goed past bij de toevoeging in strafzaken. Toevoeging in strafzaken vindt in veel gevallen plaats op last van de rechter. Die toevoeging is definitief. In art. 31 Wet op de rechtsbijstand wordt nadrukkelijk alleen over het bureau gesproken als de instantie die een voorwaardelijke toevoeging kan afgeven. Gelet hierop zou alleen aan de verdachte die recht heeft op toevoeging van een advocaat wegens onvoldoende financiële draagkracht een voorwaardelijke toevoeging kunnen worden afgegeven. Dit zou dan moeten geschieden op de grond dat "aannemelijk is dat de kosten van rechtsbijstand verhaald kunnen worden op een derde" (lid 1). Ik zie niet goed hoe deze - duidelijk op civiele leest geschoeide - bepaling zich laat vertalen naar het strafrecht. Namens de Staat stelt het Openbaar Ministerie immers vervolging in tegen een verdachte, terwijl de Staat eveneens zorgt dat een minvermogende verdachte kosteloze rechtsbijstand ontvangt. Het Openbaar Ministerie zou de derde als bedoeld in art. 31, eerste lid, Wet op de rechtsbijstand moeten zijn. Echter, in geval van een vrijspraak komen - zoals hierboven reeds is opgemerkt - de kosten zowel wanneer de verdachte gebruik heeft gemaakt van kosteloze rechtsbijstand als wanneer hij gebruik heeft gemaakt van door hem zelf bekostigde rechtsbijstand, ten laste van 's Rijks kas. Het enkele verschil betreft de hoogte in vergoeding die de raadsman ontvangt. Overigens zou toepassing van art. 31 Wet op de rechtsbijstand in strafzaken er tevens toe leiden dat indien na beëindiging van de rechtsbijstand de financiële draagkracht van de verdachte zodanig toeneemt dat deze de grenzen voor aanspraak op kosteloze rechtsbijstand overschrijdt, hij geen recht meer heeft op vergoeding van deze kosten (lid 4). Mede gelet hierop meen ik dan ook dat de wetgever het eerste lid van art. 43 Wet op de rechtsbijstand waarin de toepassing van art. 31 in strafzaken was uitgezonderd, per abuis niet heeft gehandhaafd en dat de regeling aldus moet worden uitgelegd dat de mogelijkheid van een voorwaardelijke toevoeging niet geldt in strafzaken.

In het licht van het voorgaande kom ik tot de slotsom dat aan HR 20 februari 1998, NJ 1998, 475 niet die conclusies kunnen worden verbonden zoals het Hof Amsterdam in de hiervoor onder 4 weergegeven beschikking heeft gedaan. Niet alleen meen ik dat een voorwaardelijke toevoeging in strafzaken niet mogelijk is, maar ook ben ik van mening dat het om onvergelijkbare situaties gaat. De beslissing van de Hoge Raad van 20 februari had betrekking op een situatie waarin de wet geen enkele regeling bevatte voor de vergoeding van de kosten van rechtsbijstand van de in het gelijk gestelde partij. Dat is hier anders. Het Wetboek van Strafvordering bevat een regeling voor de vergoeding van de werkelijk gemaakte kosten en die regeling moet mijns inziens aldus worden uitgelegd dat een vergoeding van de kosten van de raadsman onder de in deze zaak spelende omstandigheden uitgesloten is.

Bij de uitleg van de in art. 591a Sv neergelegde regeling voor vergoeding van de kosten van een raadsman staat voorop dat de verdachte vrij is om al dan niet gebruik te maken van de toevoeging. Als hij daarvan geen gebruik maakt levert het enkele feit dat de gewezen verdachte de voorkeur aan een gekozen raadsman heeft gegeven boven een toegevoegde raadsman geen grond op om de gewezen verdachte een vergoeding te verstrekken die niet uitstijgt boven het bedrag dat aan een toegevoegde raadsman zou zijn betaald (vgl. HR 2 februari 1993, NJ 1993, 551). De vraag waar het om gaat is of gezegd kan worden dat de verdachte die pas na een vrijspraak besluit geen gebruik te maken van de toevoeging kosten van een raadsman in de zin van art. 591a Sv heeft gemaakt? Ik meen dat deze vraag ontkennend moet worden beantwoord. De redenen van de wetgever om rechtsbijstand aan de verdachte toe te kennen zijn er in gelegen de rechtsbijstand te waarborgen aan de verdachte die in verzekering is gesteld of in voorlopige hechtenis is genomen, dan wel niet in de financiële situatie verkeert dat hij deze bijstand zelf kan bekostigen. De rechtsbijstand wordt vervolgens op basis van deze toevoeging gegeven. Als de verdachte niet voor deze rechtsbijstand in aanmerking komt of ervoor kiest om in plaats van kosteloze rechtsbijstand zich tegen betaling van een raadsman te voorzien, omdat hij meent dat dit zijn verdediging ten goede zal komen, kunnen de kosten daarvan in beginsel aan hem worden vergoed als de zaak eindigt zonder veroordeling. De vergoeding is beperkt tot de werkelijke kosten. Mijns inziens kan niet worden gezegd dat de verdachte werkelijke kosten heeft gemaakt indien deze eerst besluit om zijn raadsman zelf te betalen nadat de strafzaak tot een einde is gekomen. De rechtsbijstand is dan al op basis van de toevoeging verleend en kosten daarvoor zijn de verdachte niet berekend. Pas de uitspraak leidt tot het besluit de kosten van de raadsman alsnog voor eigen rekening te (gaan) nemen en dat uitsluitend omdat vergoeding van die kosten zeker is of lijkt. Dergelijke kosten worden dan ook - omdat het besluit daartoe na de uitspraak wordt genomen - onnodig gemaakt en vallen om die reden niet onder de kosten van een raadsman die ingevolge art. 591a Sv voor vergoeding in aanmerking kunnen komen.

Gelet op het voorgaande stel ik als middel van cassatie voor:

Schending dan wel verkeerde toepassing van het recht, in het bijzonder van art. 591a van het Wetboek van Strafvordering en/of verzuim van vormen, doordat het Hof in zijn onder 4 weergegeven beschikking een vergoeding heeft toegekend voor de kosten van een raadsman. Bij vergoeding aan een gewezen verdachte van kosten van een raadsman komen alleen die kosten in aanmerking die werkelijk door de gewezen verdachte zijn gemaakt. Indien aan een gewezen verdachte gedurende de strafzaak ofwel op last van de rechter ofwel op eigen verzoek een raadsman is toegevoegd en deze zaak eindigt zonder oplegging van straf of maatregel en zonder dat toepassing is gegeven aan art. 9a Sr, kan niet worden gezegd dat hij kosten van een raadsman heeft gemaakt in de zin van art. 591a Sv. De omstandigheid dat de gewezen verdachte na afloop van de strafzaak heeft beslist dat hij de toevoeging wenst in te trekken, maakt dat niet anders.

Op grond van het vorenstaande vorder ik dat de Hoge Raad de bestreden beschikking van het Gerechtshof te Amsterdam in het belang der wet zal vernietigen en zal verstaan dat de door Uw Raad gegeven beslissing geen nadeel zal toebrengen aan door de gewezen verdachte verkregen rechten.