5.4.3.1 Voorlopige hechtenisbeslissingen in strafzaken van volwassenen

Onderzoek naar rechterlijke besluitvorming over de voorlopige hechtenis1 kent met name in Angelsaksische landen (lees: Verenigde Staten,2 Australië,3 Canada 4 en het Verenigd Koninkrijk5) reeds een rijke traditie, vooral als het gaat om besluitvorming over volwassen verdachten.6 Veel van dit onderzoek is kwantitatief van aard en gericht op het identificeren van factoren die een voorspellend effect hebben op de rechterlijke besluitvorming over voorlopige hechtenis, het in kaart brengen van de doelen die met voorlopige hechtenis en met de voorwaarden die worden verbonden aan de invrijheidstelling (‘bail conditions’) worden nagestreefd en/of op de mogelijke invloed van de rechterlijke beslissing over voorlopige hechtenis op de uiteindelijke uitkomst van de strafzaak. Daarnaast zijn er – bijvoorbeeld ook in België7 – kwalitatieve onderzoeken verricht waarmee door middel van onder meer interviews, observaties en analyses van dossiers inzicht wordt verkregen in het besluitvormingsproces van rechters over de voorlopige hechtenis.8

Uit dit internationale corpus aan onderzoek komt naar voren dat in de rechterlijke besluitvorming over voorlopige hechtenis niet alleen wettelijke factoren (‘legal factors’, ofwel factoren die voortvloeien uit de wettelijke criteria voor voorlopige hechtenis), maar ook buitenwettelijke factoren (‘extralegal factors’, ofwel factoren die geen basis hebben in de wet) een rol spelen.9 Zo is herhaaldelijk door middel van kwantitatieve analyses aangetoond dat niet alleen factoren, zoals de aard en ernst van het strafbare feit en het justitiële verleden van de verdachte, maar ook persoonlijke kenmerken, zoals het geslacht10 en de etniciteit11 van de verdachte, van invloed kunnen zijn op de beslissing van de rechter over de voorlopige hechtenis, alsook op de voorwaarden die aan invrijheidstelling worden verbonden.12 Verder volgt uit verschillende onderzoeken dat het standpunt van de officier van justitie, onafhankelijk van andere factoren, een sterke voorspeller is voor de uitkomst van de rechterlijke beslissing over de voorlopige hechtenis en invrijheidstelling onder voorwaarden.13 Dit wordt volgens sommige onderzoekers in de hand gewerkt door de beperkte – grotendeels door de politie en het Openbaar Ministerie aangeleverde – informatie waarover de rechter beschikt bij het nemen van de voorlopige hechtenisbeslissing en de grote tijdsdruk waarbinnen de rechter deze beslissing moet nemen.14 Voorts laten kwalitatieve onderzoeken zien dat ook de interpersoonlijke interacties tussen de rechter, de verdachte en de andere actoren tijdens de zitting doorwerken in het rechterlijke besluitvormingsproces over de voorlopige hechtenis.15 Ook illustreert etnografisch onderzoek dat rechters in hun besluitvorming over voorlopige hechtenis soms sterk afhankelijk zijn van de beschikbaarheid van (alternatieve) voorzieningen.16

Uit onderzoek komt eveneens naar voren dat rechters de voorlopige hechtenis en de voorwaarden die aan de invrijheidstelling kunnen worden verbonden niet enkel inzetten om uit de wet voortvloeiende doelstellingen te verwezenlijken (in veel jurisdicties zijn dat: het afwenden van vluchtgevaar, recidivegevaar en collusiegevaar). Zo indiceren meerdere onderzoeken dat officieren van justitie en rechters de voorlopige hechtenis gebruiken om bekentenissen en andere belastende informatie te verkrijgen van de verdachte door in ruil daarvoor voorwaardelijke invrijheidstelling te verlenen (‘bail bargaining’).17 Ook zijn er aanwijzingen gevonden dat voorlopige hechtenis voor punitieve doeleinden wordt toegepast.18 Hetzelfde geldt voor de voorwaarden die rechters stellen aan de invrijheidstelling van de verdachte in de voorfase van het strafproces. Meerdere onderzoekers signaleren dat deze voorwaarden ruim worden toegepast, vaak een duidelijke verbinding met de gronden voor voorlopige hechtenis ontberen en soms een zodanig ingrijpend en punitief karakter hebben dat het onderscheid met een straf vervaagt.19 Ook wordt geconstateerd dat welhaast automatisch voorwaarden worden verbonden aan de invrijheidstelling van verdachten, omdat rechters terughoudend zijn om verdachten zonder enige vorm van toezicht of begeleiding in vrijheid te stellen, hetgeen wordt gerelateerd aan de tendens dat risico’s worden vermeden en rechters niet verantwoordelijk willen worden gehouden als een onvoorwaardelijk in vrijheid gestelde verdachte opnieuw in de fout gaat.20 In verschillende onderzoeken is evenwel vastgesteld dat een ruime toepassing van voorwaarden bij invrijheidstelling uit voorarrest leidt tot criminalisering van gedrag dat normaal gesproken niet strafbaar is en de kans vergroot dat de verdachte er niet in slaagt om zich aan de voorwaarden te houden en daardoor alsnog in hechtenis wordt genomen.21

In verschillende onderzoeken wordt geconcludeerd dat de omvangrijke discretionaire ruimte die rechters in de betreffende jurisdicties hebben bij het nemen van beslissingen over de voorlopige hechtenis en de voorwaardelijke invrijheidstelling ertoe leidt dat één en dezelfde rechter in identieke zaken tot verschillende beslissingen kan komen (‘inconsistency’) en dat verschillende rechters in een identieke zaak tot verschillende beslissingen komen (‘disagreement’).22 Deze verschillen worden door verscheidene onderzoekers vanuit het oogpunt van rechtsgelijkheid problematisch geacht, te meer omdat het gaat om ingrijpende beslissingen over de persoonlijke vrijheid van een verdachte, alsook omdat onderzoek in verschillende jurisdicties heeft aangetoond dat deze beslissingen in de voorfase van het strafproces zeer bepalend zijn voor het verdere verloop van de strafzaak en de uiteindelijke straftoemeting. Onderzoek laat zien dat toepassing van voorlopige hechtenis de waarschijnlijkheid verhoogt dat de verdachte (1) een bekennende verklaring zal afleggen, (2) schuldig wordt bevonden en wordt veroordeeld en (3) een vrijheidsstraf krijgt opgelegd.23 Een aantal wetenschappers pleit om deze redenen voor de inperking van de discretionaire ruimte van rechters door invoering van helder geformuleerde en gestructureerde wettelijke regels of richtlijnen die sturing geven aan de besluitvorming over de voorlopige hechtenis en de voorwaardelijke invrijheidstelling van verdachten in de voorfase van het strafproces.24