HR, 05-04-2002, nr. C00/171HR

De klachten spelen tegen de achtergrond van de volgende feiten:

De partijen zijn op 30 juni 1972 in gemeenschap van goederen gehuwd. De vrouw was toen 42 jaar, de man 45 jaar. Zij hadden tot dan toe beide gewerkt en pensioenrechten opgebouwd, zij het in zeer verschillende mate (de door de vrouw opgebouwde rechten zijn aanzienlijk ruimer dan die van de man). Na het huwelijk zijn beide partijen blijven verdienen, met dien verstande dat de man toen voor een arbeidsongeschiktheidsuitkering in aanmerking kwam. Het betrof voor beide partijen het eerste huwelijk.

Het huwelijk is ontbonden door inschrijving van een echtscheidingsvonnis in de registers van de Burgerlijke Stand op 22 september 1986.

Na de scheiding konden partijen het over de pensioenverrekening niet eens worden. Dat vormde (naast enkele andere geschilpunten van betrekkelijk ondergeschikt belang, die bovendien inmiddels opgelost zijn) de inzet van deze procedure.

Die is er vooralsnog in uitgemond dat zowel de rechtbank als het hof oordeelden dat de man aanspraak kan maken op pensioenverrekening; met dien verstande dat de verrekening billijkheidshalve gematigd moet worden, zodat de man niet méér van het in totaal beschikbare pensioen krijgt dan de vrouw, maar beide partijen even veel ontvangen.

De vrouw heeft tijdig1. beroep in cassatie ingesteld. De man heeft tot verwerping doen concluderen, en een incidentele vordering tot uitvoerbaarverklaring bij voorraad ingesteld. De vrouw heeft daarop gereageerd, maar partijen hebben in het incident geen arrest gevraagd. Zij hebben vervolgens ieder hun standpunt schriftelijk toegelicht, en gerepliceerd en gedupliceerd.

Bespreking van het cassatiemiddel

Het gaat in deze zaak om een echtscheiding die heeft plaatsgevonden tussen de datum van het arrest HR 27 november 1981, NJ 1982, 503 m.nt. EAAL en WHH - het arrest dat veelal wordt aangeduid als het Boon/Van Loon-arrest - en de datum van 1 mei 1995, de datum waarop de Wet van 28 april 1994, Stb. 342 - de Wet verevening pensioenrechten bij scheiding2. - in werking trad. Dat betekent dat de rechtsverhouding die in deze zaak ter beoordeling staat wordt beheerst door de in het arrest Boon/Van Loon neergelegde regels, en dat daarop de vereveningswet niet van toepassing is3.. Dat is ook het uitgangspunt van het cassatiemiddel, zij het dat dat verdedigt dat een juiste toepassing van de regels uit het arrest Boon/Van Loon in dit geval tot uitkomsten leidt of had moeten leiden, die men eerder bij toepassing van het "nieuwe recht" zou verwachten.

De stelling van middel I die ik als primair zou willen aanduiden - nl. de stelling van subonderdeel 1 van dit middel - is toegespitst op de in rov. 12 van het arrest Boon/ Van Loon ontwikkelde gedachtegang. Ik geef die gedachtegang in het volgende citaat weer:

Het middel verdedigt met een beroep op deze overwegingen een regel van de omgekeerde strekking, die ik parafraseer als: voor de verrekening waarop de geciteerde overweging ziet is (dus) geen plaats, als (of: voorzover) de pensioenen in kwestie niet bestemd zijn te voorzien in de behoeften van beide echtgenoten en (of) niet zijn opgebouwd als resultaat van de gemeenschappelijke inspanning van de echtgenoten.

Daarmee bepleit het middel dus een lezing à contrario van wat de Hoge Raad in deze passages uit het arrest Boon/Van Loon heeft overwogen. Ik veroorloof mij de opmerking dat die benadering vaker onjuist blijkt te zijn, dan juist.

De hier door het middel verdedigde gedachte heeft echter in ander verband wel aanhang vergaard. Nadat het arrest Boon/Van Loon was gewezen is door verschillende schrijvers verdedigd dat, als uitvloeisel van de verplichtingen uit hoofde van art. 1:81 BW waarnaar het arrest verwijst en/of als uitvloeisel van de redelijkheid en billijkheid, (ex-) echtgenoten ook buiten het kader van de huwelijkse goederengemeenschap bepaalde aanspraken kunnen doen gelden op vermogensbestanddelen die hetzij met het oog op de verzorging van beide echtgenoten, hetzij als resultaat van hun gezamenlijke inspanning (of allebei tegelijk) zijn opgekomen.

Daarbij werd dan aansluiting gezocht bij de overwegingen uit het arrest waarvan de meest relevante passages zojuist werden weergegeven. Deze schrijvers bepleitten een extensieve en/of analogische toepassing van de beginselen die zij daaruit hadden afgeleid (terwijl het middel, als gezegd, een toepassing à contrario suggereert).

Uit HR 4 december 1987, NJ 1988, 678 m.nt. EAAL en HR 5 oktober 1990, NJ 1991, 576 m.nt. EAAL blijkt echter dat voor de extensieve/analogische uitleg die de hier bedoelde schrijvers verdedigd hadden, geen plaats is4..

In het in voetnoot 2 al genoemde arrest HR 26 oktober 2001, RvdW 2001, 167 was, voorzover mij bekend voor de eerste maal, de à contrario gedachtegang die het middel verdedigt (mede) aan de orde. Cassatiemiddel II in die zaak verdedigde dat de omstandigheden van dat geval, waaronder het feit dat het pensioenrecht waarvan verrekening verlangd werd voor het overgrote deel vóór het huwelijk van de betrokken partijen was opgebouwd en dat dat huwelijk zelf maar betrekkelijk kort stand had gehouden, tot afwijzing of aanmerkelijke beperking van de aanspraak op pensioenverrekening moesten leiden. Daarbij deed het middel (mede) een beroep op de gedachten die in het hoger weergegeven citaat uit het arrest Boon/Van Loon tot uitdrukking komen.

De Hoge Raad verwierp deze klacht met verwijzing naar de gronden waarop A-G De Vries Lentsch - Kostense tot verwerping had geconcludeerd. Uit die gronden citeer ik nu het volgende:

Ik misken niet dat de vraag waarop de zojuist geciteerde overwegingen het antwoord geven, niet in alle opzichten identiek is aan de vraag die middel I onder 1 in de onderhavige zaak aansnijdt. Zo wordt in het onderhavige cassatieberoep wél verdedigd dat de in geding zijnde pensioenaanspraken wegens bijzondere verknochtheid buiten de gemeenschap (moeten) vallen. Dat neemt niet weg dat de beslissing uit HR 26 oktober 2001 relevant licht op deze zaak werpt:

Aanvaarding van het in middel I onder 1 verdedigde standpunt is met deze combinatie van bevindingen niet te rijmen. Bij aanvaarding van dat standpunt wordt immers wèl aan de gedachten die in de geciteerde passages uit het arrest Boon/Van Loon naar voren komen een (bredere) gelding gegeven, terwijl die gelding blijkens de in al. 8 aangehaalde rechtspraak slechts beperkt is; en dat standpunt strookt niet met het rechtskarakter van de huwelijkse goederengemeenschap, terwijl een afdoende rechtvaardiging om daarvan af te wijken ontbreekt (zie ook de beschouwingen in de al. 14 - 16 hierna). Dus moet de slotsom zijn dat het in dit middel(onderdeel) verdedigde standpunt geen goed recht is.

Subonderdelen 2 en 3 van middel I bestrijden, met een rechtsklacht en een motiveringsklacht, het oordeel van het hof dat er in dit geval onvoldoende grond is voor (verdere) matiging van de verrekeningsaanspraak van de man - waarbij ik de aantekening plaats dat zowel rechtbank als hof al aanleiding hadden gezien voor een niet onaanzienlijke correctie, ten voordele van de vrouw, op wat aan de man volgens de in het arrest Boon/Van Loon neergelegde uitgangspunten zou toekomen5..

De (rechts)klacht van subonderdeel 2 is mij, intussen, niet volstrekt duidelijk geworden. Onjuist lijkt mij in elk geval het verwijt dat het hof zich heeft beperkt tot twee in het arrest Boon/Van Loon gegeven voorbeelden. Het hof heeft die twee voorbeelden als oriëntatiepunten gebruikt - volkomen terecht, nu het ongetwijfeld (mede) ter nadere oriëntatie van de praktijk geweest is, dat de Hoge Raad die voorbeelden heeft genoemd. Het hof heeft stellig niet geoordeeld - ook niet impliciet - dat niet ook in andere gevallen matiging denkbaar zou zijn.

De onduidelijkheid waar ik mee zit betreft subonderdeel 2.3. De daar verdedigde stelling dat matiging met inachtneming van alle relevante omstandigheden moet worden beoordeeld lijkt mij juist6. - maar lijkt mij ook wel een waarheid als een koe. Ik zie dan ook niet de minste aanleiding voor de gedachte dat het hof in dit opzicht een andere opvatting heeft gehuldigd. Het middel noemt ook geen (relevante) omstandigheden die het hof ten onrechte buiten beschouwing zou hebben gelaten. Al met al geeft het middelonderdeel zo weinig specifiek aan, welk aspect van de beslissing van het hof onjuist wordt geacht en om welke reden, dat ik meen dat de klacht niet aan art. 407 lid 2 Rv. voldoet. In aansluiting daarop lees ik, zoals in de rede ligt, in het middelonderdeel (ook) geen klacht die ik als gegrond zou aanmerken.

Als men zich overigens afvraagt welke omstandigheden gewicht in de schaal leggen als het gaat om de beoordeling van een beroep op matiging van een aanspraak op pensioenverrekening, denkt men daarbij toch in de eerste plaats aan omstandigheden die overeenkomst vertonen met de verschillende in het arrest Boon/Van Loon (in rov. 13, slot) genoemde voorbeelden. Daarbij gaat het om omstandigheden die (kunnen) meebrengen dat de aanspraak op verrekening van de (ex-)echtgenoot minder zwaar moet worden gewogen dan de "claims" die anderen, inclusief de andere echtgenoot zelf, met betrekking tot de voor verrekening aangewezen middelen kunnen doen gelden. De door de Hoge Raad gegeven voorbeelden geven aan dat dat het geval kan zijn, onder andere als de betreffende middelen zijn opgebracht met het oog op verzorging van anderen dan de (ex-)echtgenoot die aanspraak op verrekening maakt, of als de ene echtgenoot al op andere wijze tegemoet is gekomen aan de verzorging van de betreffende ex-echtgenoot7.. De zinnetjes "Het geld is eigenlijk voor een ander bestemd" en "Dit geld komt U niet toe omdat voor Uw pensioen al andere middelen zijn opgebracht", geven de strekking van wat ik hier bedoel (sterk) vereenvoudigd weer.

Daarentegen ben ik geneigd om aan omstandigheden die ten principale zouden moeten afdingen op de billijkheid van de verdelingsaanspraak uit hoofde van een goederengemeenschap, maar weinig gewicht toe te kennen.

Het wettelijke instituut van de goederengemeenschap kan nu eenmaal de ene echtgenoot zeer bevoordelen ten opzichte van de andere8.. Soms is zo'n bevoordeling in alle opzichten gerechtvaardigd, omdat de bevoordeelde echtgenoot zijn wederhelft in een langjarig huwelijk tot trouwe steun en troost is geweest; maar in andere gevallen kan zo'n bevoordeling soms als hoogst onbillijk en arbitrair treffen. Toch moet er, denk ik, niet meer dan een minimum aan ruimte worden gelaten om op een dergelijke grond de aanspraak op verdeling van de gemeenschap ter discussie te stellen; en er lijkt mij weinig reden om op die vuistregel weer een (sub)uitzondering te maken voor het geval van verrekening van pensioenaanspraken als gemeenschapsbestanddeel.

Omstandigheden zoals zojuist in al. 14 omschreven houden nauw verband met "de bijzondere aard van pensioenrechten als de onderhavige"; naar dat gegeven heeft de Hoge Raad in rov. 13 van het arrest Boon/Van Loon volgens mij niet voor niets verwezen. Omstandigheden zoals zojuist in al. 15 bedoeld, vertonen dat nauwe verband niet. Zij kunnen meebrengen dat het feit dat de ene (ex-)echtgenoot bij helfte met de andere moet delen de schijn oproept van een onverdiend voordeel voor de een, en een even onverdiend nadeel voor de ander - maar dat is aan het enigszins aleatoire karakter van de goederengemeenschap inherent. Er is geen reden om in de context van de pensioenverrekening méér ruimte voor deze "billijkheidscomponent" te laten, dan wanneer het om andere boedelbestanddelen gaat.

Deze beschouwingen brengen mij ertoe, het eens temeer juist te noemen dat het hof de voorbeelden uit het arrest Boon/Van Loon als (belangrijk) oriëntatiepunt heeft gebruikt. Volgens mij zijn die voorbeelden inderdaad richtinggevend als het gaat om de omstandigheden die bij een beroep op matiging van pensioenverrekeningsaanspraken gewicht in de schaal (mogen) leggen.

Zoals in al. 11 hiervóór al aangestipt, dragen deze beschouwingen ook bij tot de slotsom dat de in deze zaak aangevoerde argumenten geen andere uitkomst rechtvaardigen, dan die waartoe de Hoge Raad in HR 26 oktober 2001, RvdW 2001, 167 met betrekking tot het cassatiemiddel onder II is gekomen.

Met deze omweg ben ik aangeland bij subonderdeel 3 van middel I, de motiveringsklacht die subonderdeel 2 "flankeert".

Ook dit subonderdeel geeft niet nader aan welke omstandigheden het hof ten onrechte niet, of onvoldoende in de afweging zou hebben betrokken, en geeft ook overigens (behoudens een herhaling van de eerste klacht van subonderdeel 2, zie daarvoor al. 13 hiervóór) niet aan welk bezwaar er tegen de motivering van het hof zou bestaan. Ook hier meen ik dus dat de klacht niet aan art. 407 lid 2 Rv. voldoet; en meen ik, voorzover daarover anders te oordelen zou zijn, dat de klacht geen gegrond bezwaar tegen de motivering van het arrest van het hof inhoudt.

Middel II bestrijdt het oordeel van het hof met betrekking tot de door de vrouw bepleite (analoge) toepassing van de verrekeningsmethodiek uit de vereveningswet.

Ik acht (ook) de in dit middel aangevoerde argumenten niet doeltreffend.

In de eerste plaats is het zo dat de vereveningswet zowel voor wat betreft de rechtsgrond als voor wat betreft de uitwerking, op geheel andere uitgangspunten berust dan de regel van het arrest Boon/Van Loon. De meest in het oog springende verschillen zijn: de erkenning van een verrekeningsaanspraak, ongeacht het huwelijksgoederenregime van partijen (en het daarmee samenhangende uitgangspunt dat de aanspraak niet berust op huwelijksvermogensrechtelijke verdeling, maar op een verzorgingsplicht gedurende en na het huwelijk); de beperking van de aanspraak tot staande het huwelijk opgebouwde rechten - terwijl het arrest Boon/Van Loon van het in al. 10 genoemde "rechtskarakter van de gemeenschap van goederen" uitgaat, en daar de consequentie van trekt; en de beperking tot ouderdomspensioenen, terwijl het arrest Boon/Van Loon ook betrekking heeft op, bijvoorbeeld, nabestaandenpensioen9..

De vaststelling van het hof in de hier bestreden overweging (rov. 4.10) dat de vereveningswet van een geheel andere maatstaf uitgaat, is dus onmiskenbaar juist. Dat op zichzelf vormt al een voldoende begrijpelijke grond voor de beslissing om aan de uit de vereveningswet blijkende beginselen niet, in de wezenlijk andere context van een beoordeling aan de hand van de regel van het arrest Boon/Van Loon, analogisch toepassing te geven.

Bovendien had het hof in de voorafgaande overwegingen al aangegeven waarom het onvoldoende gronden aanwezig zag voor de door de vrouw bepleite matiging. Daarin ligt besloten dat, voorzover de vereveningswet wèl verdergaande matiging zou indiceren, het hof die matiging niet aangewezen achtte, en ook waarom het hof daar zo over dacht.

Ik zou geneigd zijn geweest een motiveringsgebrek aan te nemen wanneer het hof bij de beoordeling van het beroep op de vereveningswet een heel andere uitkomst had bereikt dan eerder was gebeurd bij het beroep op matiging - dan zou met enig recht hebben kunnen worden gezegd dat onvoldoende duidelijk was waarom de weging in de ene context zo geheel anders kon uitvallen dan in de andere. Daarentegen vind ik de uitkomst die het hof in feite bereikt heeft, hoezeer die voor de vrouw teleurstellend moge zijn, alleszins begrijpelijk.

Middel II sub 2 betoogt dat het hof de derde grief van de vrouw verkeerd heeft gelezen. De beoordeling van de aan de gedingstukken te geven uitleg is echter voorbehouden aan de rechter(s) van de feitelijke instanties. De toelichting op grief 3 zegt trouwens (vrijwel) letterlijk datgene, wat daar volgens het middel door het hof ten onrechte in zou zijn gelezen (en zegt daarbij, dat het vooral dáárom gaat). Ik beoordeel deze klacht daarom als niet gegrond.

De incidentele vordering

Nadat blijkbaar niet in een eerder stadium een beslissing op de incidentele vordering tot uitvoerbaarverklaring bij voorraad is gevraagd, hebben partijen daar inmiddels geen belang meer bij. Het ligt immers in de rede dat die beslissing niet eerder zal kunnen worden gegeven dan het arrest van de Hoge Raad ten principale. Dan zal ofwel (en in die zin zal ik concluderen) het arrest van het hof in gewijsde gaan, ofwel een beslissing volgen waardoor tenuitvoerlegging van de uitspraak van het hof niet meer aan de orde is.

Omdat partijen gewezen echtgenoten zijn, komt compensatie van de proceskosten het meest in aanmerking; zodat er ook met het oog op de kosten geen noodzaak is voor een beslissing in het incident. Ik meen dat de Hoge Raad zou kunnen verstaan dat voor een beslissing in het incident geen aanleiding meer is10.; en ik zal mij verder onthouden van bespiegelingen over de merites van de incidentele vordering.

Conclusie

Ik concludeer tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden