HR, 24-12-2004, nr. R04/021HR

De volgende feiten staan vast1.:

De partijen zijn op 28 mei 1982, op huwelijkse voorwaarden, getrouwd. Uit het huwelijk zijn drie kinderen geboren, thans 18, 17 en 14 jaar oud. De kinderen verblijven sinds het uiteengaan van de partijen bij de verzoekster in cassatie, de vrouw.

Bij beschikking van 31 augustus 2001 is echtscheiding tussen partijen uitgesproken. Daarbij werd een bedrag van (voorlopig) ƒ 9.600,- per maand aan alimentatie ten behoeve van de vrouw vastgesteld, met ingang van de dag van inschrijving van de echtscheiding in de registers van de burgerlijke stand2..

Bij beschikking van 21 januari 2003 heeft de rechtbank de alimentatie ten behoeve van de vrouw nader (definitief) vasgesteld op € 5.672,25 (f 12.500,-) per maand3..

De vrouw heeft van de beslissing van 31 augustus 2001 geappelleerd; de verweerder in cassatie, de man, stelde incidenteel beroep in.

Daarna heeft de man principaal hoger beroep ingesteld tegen beide beschikkingen (dus de beschikking van 31 augustus 2001 en die van 21 januari 20034.).

Het namens de vrouw ingestelde appel betrof ook de tussen partijen uitgesproken echtscheiding. Op dat punt heeft het hof de vrouw bij beschikking van 24 april 2002 niet-ontvankelijk verklaard.

De echtscheidingsbeschikking is vervolgens op 21 augustus 2002 ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand.

Daarna gaf het hof - - op 5 november 2003 - de thans in cassatie bestreden beschikking. Daarin stelde het hof vast dat de draagkracht van de man € 1.357,- per maand bedraagt. De alimentatie werd, in aansluiting hierop, met ingang van 21 augustus 2002 bepaald op € 1.357,- per maand.

Verder besliste het hof (gevolg gevend aan een verzoek van de man om de alimentatie in tijdsduur te beperken), dat de alimentatieverplichting zal eindigen op 21 november 2013. Die beslissing werd als volgt gemotiveerd:

Namens de vrouw is (tijdig5.) cassatieberoep ingesteld. Van de kant van de man is een verweerschrift ingediend.

Bespreking van het cassatiemiddel

a): de ingangsdatum

In de onlangs gegeven beschikking HR 10 september 2004, RvdW 2004, 104, werd in rov. 3.6.2 geoordeeld over de vraag die ook het middel in onderdeel 2.1 (sub 1 geeft het middel een overzicht van de voorgeschiedenis en de feiten) aan de orde stelt: namelijk de vraag welke motiveringseisen gelden voor beschikkingen over alimentatievaststelling in hoger beroep, die er materieel in resulteren dat de alimentatie met ingang van een (aanzienlijk) vóór de beschikking in hoger beroep gelegen datum een belangrijke wijziging ondergaat, vergeleken met de in eerste aanleg vastgestelde alimentatie.

Gezien de grote mate van parallellie tussen de in de beschikking van 10 september jl. beoordeelde zaak en de onderhavige zaak, lijkt het mij goed de relevante overweging uit die beschikking in zijn geheel weer te geven:

(De zojuist aangehaalde overweging wordt voor een belangrijk deel herhaald in HR 17 september 2004, rechtspraak.nl LJN nr. AP0434, rov. 4.3.2.)

De onderhavige zaak vertoont met de op 10 september jl. beoordeelde deze overeenkomsten, dat de gedingen niet om wijziging of intrekking van een eerder vastgestelde onderhoudsbijdrage gingen maar om hoger beroep van een "eerste" vaststelling; dat van de kant van de alimentatiegerechtigde niet was aangevoerd dat zij niet (of niet in eens) tot terugbetaling in staat was; én dat de vernietiging van de beslissing van de lagere rechter meebracht dat de door die lagere rechter vastgestelde uitkering kwam te vervallen (of werd verminderd) met ingang van de door deze - dus: de lagere rechter - vastgestelde ingangsdatum6..

Ook komen beide zaken in zoverre overeen, dat de bestreden beschikkingen van de appelrechter in het geheel niet motiveren waarom voor de (in de zaak van 10 september jl. blijkens de hiervóór aangehaalde rov.: impliciet aangegeven) ingangsdatum werd gekozen.

Er zijn drie relevante verschillen aan te wijzen tussen de zaken die ik hier probeer te vergelijken:

In de beschikking van 10 september jl. oordeelde de Hoge Raad dat de daar bestreden motivering - zoals ik al aanstipte: over het hier aan de orde zijnde punt was in de motivering niets gezegd - niet ontoereikend was. Ik moet mij dus afvragen of de accentverschillen tussen beide zaken van dien aard zijn, dat die uitkomst in deze zaak anders zou moeten zijn10..

Ik beantwoord per saldo de zojuist geformuleerde vraag met: nee. In de beslissing van 10 september jl. wordt de daar gegeven casus onderscheiden van die, die in HR 20 december 2002, NJ 2003, 47 m.nt. SW werd beoordeeld. Belangrijke verschillen tussen de hier bedoelde casus (meerv.) zijn, dat het laatstgenoemde geval (van NJ 2003, 47) een wijzigingsverzoek ten aanzien van een eerder ("definitief") vastgestelde alimentatie betrof én dat daar de vraag van de "terugwerkende kracht" in beide instanties expliciet in het debat van partijen was betrokken (en ook in de beschikking in de eerste aanleg expliciet onder ogen was gezien). Zoals in alinea 10 hiervóór besproken, is dat in de onderhavige zaak in beide opzichten anders.

Bovendien beschikte het hof in de thans te beoordelen zaak over gegevens die suggereren dat partijen over (aanspraken op) niet-onaanzienlijke vermogenswaarden (kunnen) beschikken11.. Daardoor kón het hof (stilzwijgend) oordelen dat zijn beslissing niet tot acute betalingsproblemen aan de kant van de vrouw hoefde te leiden.

Bij die stand van zaken is er, denk ik, onvoldoende grond om tussen de onderhavige zaak en de zaak uit de beslissing van 10 september jl. (of die van 17 september jl.) nog weer eens te onderscheiden - met een onderscheiding die er dan op neer zou (moeten) komen dat bij aanmerkelijke verschillen in alimentatieinkomen, waarmee wezenlijke terugbetalingsproblemen gepaard kúnnen gaan, en althans waar de omstandigheden die tot een ander oordeel over de alimentatie geleid hebben, zich aan de kant van de wederpartij voordeden en pas in een laat stadium van de procedure (volledig) naar voren kwamen, er toch weer hogere eisen moeten worden gesteld aan de motivering van een alimentatievaststelling die ook gevolgen heeft voor vóór de datum van die vaststelling zelf verschuldigde (en/of reeds betaalde) alimentatie.

Ik kom tot die uitkomst, omdat ik denk dat de andere de praktijk confronteert met een door al te grote verfijning en subtiliteit onwerkbare (motiverings)norm12.. Ik wil niet verhelen dat ik daarbij een zekere weerstand moet overwinnen. De uitkomst waartoe de beslissing van het hof in deze zaak lijkt te (kunnen) leiden, wekt op het eerste gezicht de indruk dat die beslissing niet kan gelden als een toonbeeld van evenwichtige en billijke rechtspraak. Voor een beslissing waarbij, bijvoorbeeld, de alimentatie "voor het verleden" was vastgesteld naar rato van wat in feite betaald of verhaald was, zou men, bij diezelfde eerste indruk, gemakkelijker begrip opbrengen. Maar, als gezegd, de behoefte aan een niet al te "ongrijpbare" motiveringsnorm op een punt dat zich in de feitelijke instanties - met name in appel - zeer veelvuldig voordoet, legt veel gewicht in de schaal. Dat geeft dan voor mij de doorslag.

Er is bovendien nog een andere wegingsfactor, en wel deze: de beslissing van het hof sluit aan bij de regel, dat het vooruitlopen op een rechterlijke beslissing die nog aan toetsing in hogere instantie (of: toetsing in een procedure ten gronde) blootstaat, voor risico behoort te blijven van degeen die zich van die mogelijkheid bedient13.. In zoverre kan dan ook in de beslissing van het hof een normatieve component worden onderkend: het risico van vooruitlopen op de afloop van een zaak hoort inderdaad, in normatief opzicht, thuis bij degeen die vooruit wil lopen, niet bij zijn wederpartij; en in het verlengde daarvan: het is ook niet juist, althans: niet wenselijk, dat de tot definitieve beoordeling geroepen rechter bij zijn beoordeling rekening zou moeten houden met de gevolgen die één partij, vooruitlopend op het oordeel van die rechter, aan de voorlopige beslissing die die rechter nu moet gaan toetsen, alvast heeft verbonden. Zo zou immers de tot het uiteindelijke oordeel geroepen rechter toch, langs een omweg, een zekere bindende of althans prejudiciërende werking ervaren van de eerdere beslissing, die door hem getoetst moet worden.

Deze beschouwingen brengen mee dat geredelijk kan worden aanvaard dat een rechter ("gewoon") de "hoofdregel" toepast, en dus bij zijn beoordeling van een nog niet definitief oordeel van een andere rechter, geen rekening houdt met de gevolgen die men misschien al aan het eerdere oordeel heeft verbonden. Het is dan (des te) gemakkelijker aanvaardbaar dat een beslissing die bij dit uitgangspunt aansluit, op dit punt géén specifieke motivering behoeft (tenminste: wanneer partijen geen argumenten hebben voorgedragen die ertoe strekten dat van de bedoelde "hoofdregel" zou moeten worden afgeweken).

De beslissing van het hof sluit inderdaad bij de hiervóór besproken "hoofdregel" aan: zoals eerder opgemerkt, heeft het hof zijn oordeel omtrent de te betalen alimentatie voor dat van de rechtbank in de plaats gesteld, met handhaving van de door de rechtbank bepaalde (en in appel niet ter discussie gestelde) ingangsdatum. Daardoor werd de door de rechtbank gevonden alimentatie in zijn geheel "vervangen" door de alimentatie die het hof juist had bevonden - wat in overeenstemming is met de zojuist besproken gedachten.

De zo-even neergeschreven beschouwingen brengen mee, dat ik (ook) niet kan meegaan met de klacht van onderdeel 2.1.5 ( die erop neerkomt dat het hof de vrouw met een "verrassingsbeslissing" zou hebben geconfronteerd). De beslissing van het hof houdt, zoals al gezegd, in dat de door de rechtbank gegeven vaststelling ongedaan wordt gemaakt; en wel, zoals het meest voor de hand lag,: met ingang van de ook door de rechtbank gehanteerde (en bovendien bij de wettelijke regeling (van art. 827 jo art. 826 lid 1 Rv.) aansluitende14.) ingangsdatum. Dat kan de vrouw voor een (onaangename) verrassing hebben geplaatst, maar het verdient bepaald niet de kwalificatie van "verrassingsbeslissing".

Bij elkaar genomen denk ik daarom, dat aan de aarzeling waarvan ik in alinea 14 iets liet doorschemeren niet slechts mag, maar moet worden voorbijgegaan.

Dat leidt dan tot de slotsom dat middelonderdeel 2.1 in zijn geheel ongegrond is.

Zoals uit de in alinea 6 hiervoor aangehaalde overweging blijkt, heeft het hof zijn oordeel dat de alimentatieduur met 9 maanden moest worden bekort, op twee zelfstandige gronden gebaseerd. Het middel richt zich, in de onderdelen 2.2 t/m 2.9, alleen tegen het oordeel dat de alimentatie zou moeten worden bekort omdat er sprake zou zijn van misbruik van procesbevoegdheid. De andere grond (namelijk: dat het feit dat de vrouw uitsluitend hoger beroep tegen de echtscheidingsbeslissing heeft ingesteld om de datum van de inschrijving van de echtscheiding op te schorten en daarmee de alimentatieduur te verlengen, reden oplevert om de alimentatieduur te bekorten met de periode gedurende welke de inschrijving van de echtscheiding is belemmerd), wordt door het middel niet bestreden.

De klachten van het middel op dit thema merk ik intussen ook daarom als ondeugdelijk aan, omdat in de parlementaire geschiedenis van de Wet Limitering Alimentatie15. onder ogen is gezien dat hoger beroep kan worden ingesteld tegen de echtscheidingsbeschikking, uitsluitend om (bijvoorbeeld met het oog op alimentatie-aanspraken) tijd te rekken16.. Uit de parlementaire stukken blijkt van de bedoeling, dat de rechter zo nodig bij het bepalen van de termijn rekening kan houden met de duur van de procedure of van de voorlopige voorzieningen17.. Wat het hof in deze zaak heeft gedaan, komt daarmee overeen. Daarom is (erg) onaannemelijk, dat de strekking van de wet zich hier niet mee zou verdragen.

Dat zo zijnde, meen ik voorbij te kunnen gaan aan de argumenten van het middel die ertoe strekken dat het tegen de echtscheiding gerichte appel niet als misbruik van procesbevoegdheid zou mogen worden aangemerkt. Die argumenten laten immers het verdere dragende deel van de door het hof voor deze beslissing gegeven motivering, onverlet.

Ik beoordeel die argumenten overigens als ongegrond. Zij strekken er in wezen toe, dat een appel zoals door de vrouw ingesteld, niet altijd of niet noodzakelijkerwijs als misbruik van bevoegdheid mag worden gekwalificeerd. Op een dergelijke absolute regel heeft het hof zijn oordeel echter niet gebaseerd. Dat heeft (slechts) geoordeeld dat het appel tegen de echtscheiding in (de omstandigheden van) deze zaak als misbruik moest worden aangemerkt. Dat kon het hof oordelen zonder de desbetreffende rechtsregels te schenden of te veronachtzamen. Onbegrijpelijk lijkt mij dat oordeel zeker niet.

Aan een en ander doet niet af dat de vrouw had gesteld dat zij belang had bij verdere vertraging van de inschrijving van de echtscheiding (namelijk: belang bij langere duur van een, naar inmiddels bleek, relatief gunstige alimentatieregeling). Het hof heeft dit kennelijk niet als een in de gegeven omstandigheden legitiem belang aangemerkt; en ook dat geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting, en is niet onbegrijpelijk.

Dat brengt mij terug op een slotsom waarop ik eerder al zinspeelde: alle argumenten van de onderdelen 2.2 t/m 2.9 merk ik als niet-doeltreffend aan.

De klacht dat het hof niet had mogen uitgaan van bepaalde aan de vrouw toegeschreven "erkenningen" (onderdeel 2.6) lijkt mij ongegrond omdat het hof uit de stukken wel degelijk zulke erkenningen kón opmaken18.; en omdat de uitleg van de processtukken verder aan de rechter van de feitelijke instanties voorbehouden is. (Bovendien moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat de door het hof bedoelde erkenningen mondeling ter terechtzitting hebben plaatsgehad. Ook dat is, in beginsel, ter uitsluitende beoordeling van de bij die zitting aanwezige (feitelijke) rechters/raadsheren).

Conclusie

Ik concludeer tot verwerping.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden