HR, 30-01-2004, nr. R03/038HR

In deze procedure gaat het om de limitering van alimentatie in de tijd.

In cassatie zijn de volgende klachten van de vrouw aan de orde: (i) het hof heeft in strijd met art. 1:157 lid 3 BW ambtshalve de alimentatieplicht in de tijd gelimiteerd; (ii) mocht de verwachting met betrekking tot een grotere verdiencapaciteit van de vrouw, waarop het hof zijn beslissing tot limitering heeft gegrond, onverhoopt niet intreden, dan levert dat voor de vrouw, anders dan het hof overweegt, t.z.t. niet (zonder meer) een wijzigingsgrond in de zin van art. 1:402 lid 1 BW op; en (iii) het hof heeft de stelplicht en bewijslast ter zake van de limitering van de alimentatieverplichting miskend.

Ik meen dat alle drie klachten gegrond zijn, daargelaten het belang bij klachten (ii) respectievelijk (iii) na gegrondbevinding van de onder (i) of (ii) bedoelde klacht(en).

De Hoge Raad kan m.i. de zaak zelf afdoen.

Verzoekster tot cassatie, de vrouw, is met de man gehuwd op 29 oktober 1976. Hun huwelijk is op 9 april 1999 ontbonden door inschrijving van de echtscheidingsbeschikking van de rechtbank Maastricht van 4 maart 1999 in de registers van de burgerlijke stand. Uit het huwelijk is geboren [de zoon] op 8 februari 1983.

Bij eindbeschikking van 24 januari 2002 heeft de rechtbank te Maastricht de door de man te betalen uitkering tot levensonderhoud van de vrouw vastgesteld op € 646,64 (fl. 1.425,--) per maand.

Van de beschikking van 24 januari 2002 heeft de man hoger beroep ingesteld bij het gerechtshof te 's-Hertogenbosch.

Bij beschikking van 10 december 2002 heeft het hof de beschikking van de rechtbank vernietigd en de door de man te betalen uitkering tot levensonderhoud van de vrouw met ingang van 9 april 1999 tot 1 juli 2005 bepaald op € 646,64 (f. 1.425,--) en met ingang van 1 juli 2005 op nihil. Van deze beschikking heeft de vrouw, tijdig2., cassatieberoep ingesteld. De man heeft geen verweerschrift ingediend.

De vrouw voert in cassatie drie klachten aan, die alle zijn gericht tegen de in rov. 4.13 gegeven limiteringsbeslissing. Terzake van de limitering oordeelde het hof:

Eerste klacht; ambtshalve limitering?

De eerste klacht betoogt dat het hof art. 1:157 lid 3 BW heeft geschonden, door zonder daartoe strekkend verzoek aan de toekenning van een uitkering in het levensonderhoud een termijn te verbinden. Voor zover het hof in de stellingen van de man zo'n verzoek heeft gelezen, is zijn beslissing op dit punt niet naar behoren gemotiveerd, aldus het subsidiaire onderdeel van de klacht.

De klacht slaagt. Artikel 1:157 lid 3 BW geeft de rechter niet de bevoegdheid om ambtshalve de uitkering onder voorwaarde of termijn toe te kennen. Daarvoor is een verzoek van één der echtgenoten vereist.4. Een verzoek tot limitering is, blijkens de processtukken, in de onderhavige procedure niet gedaan.5. Zo'n limiteringsverzoek kan m.i. ook niet besloten worden geacht in het door de man in diens beroepschrift (ingekomen 19 maart 2002) gedane verzoek aan het hof om na vernietiging van de beschikking van de rechtbank de alimentatie alsnog op nihil te stellen, 'of op zodanig bedrag als U, Gerechtshof in goede justitie zal vermenen te behoren'. Ook het door partijen gevoerde debat omtrent de mogelijkheden van de vrouw haar werkzaamheden te verleggen en tot het volgen van opleidingen, doet daaraan niet af.6. Daarop gerichte stellingen zullen in veel gevallen waarin een alimentatiebehoefte wordt betwist naar voren worden gebracht. Bovendien heeft de man zich steeds op het standpunt gesteld dat de vrouw in het geheel geen alimentatiebehoefte had, en hijzelf niet draagkrachtig was, welke stellingen ertoe strekken in het geheel geen alimentatie te behoeven te betalen.

Zou het hof ervan zijn uitgegaan dat in het meerdere ('nihilstelling per direct') het mindere ('nihilstelling op termijn') besloten ligt, dan geeft zijn oordeel blijk van een verkeerde rechtsopvatting. De wettelijke regeling, die ervan uitgaat dat de vaststelling van de alimentatie(hoogte) - aan de hand van alimentatiebehoefte enerzijds en draagkracht anderzijds - losstaat van een eventuele limitering in de tijd en voor dat laatste een verzoek van partijen verlangt, zou daarmee worden ondergraven. Dit geldt ook voor zover het hof in de stellingen van de man omtrent de behoefte van de vrouw, die erop neerkwamen dat de vrouw haar eigen onderneming zou moeten opgeven ten gunste van beter renderende werkzaamheden, al dan niet in de thuiszorg, een (afgezwakt) verzoek tot limitering heeft gelezen.7. De regeling van art. 1:157 lid 3 BW, waarin ingevolge de Wet limitering alimentatie uitdrukkelijk is neergelegd dat door een partij een limiteringsverzoek moet zijn gedaan, zou worden uitgehold, indien reeds in de betwisting van de alimentatiebehoefte een (uit zijn aard in subsidiaire en meer subsidiaire stappen steeds verder afgezwakt) verzoek tot limitering besloten zou liggen.8.

Tweede klacht; wijzigingsverzoek op grond van 1:401 lid 2 BW.

Het slagen van de eerste klacht brengt mede dat het hof ten onrechte zonder daartoe strekkend verzoek de door hem vastgestelde alimentatie aan een termijn heeft gebonden, in welk geval de overige klachten geen bespreking meer behoeven. Voorzover de Hoge Raad anders mocht oordelen, bespreek ik deze hieronder toch.

De tweede klacht keert zich tegen de overweging van het hof in de tweede alinea van rov. 4.13 dat de vrouw, als tegen 1 juli 2005 zou blijken dat zij er niet in is geslaagd zelf volledig in de kosten van haar levensonderhoud te voorzien, zij daarin aanleiding tot een wijzigingsverzoek kan vinden. Volgens de klacht heeft het hof miskend dat de genoemde omstandigheid nog geen grond voor wijziging ex art. 1:401 lid 2 BW hoeft op te leveren. Hiertoe wijst de klacht erop dat de drempel voor een beroep op deze bepaling met ingang van 1 juli 1994 is verhoogd, en dat het niet in vervulling gaan van de verwachting op grond waarvan de rechter de termijn had gesteld, niet voldoende hoeft te zijn om tot wijziging te leiden.

De vraag rijst of de klacht niet faalt bij gebrek aan belang. Dit is het geval wanneer de limiteringsbeslissing reeds (geheel) gedragen wordt door de overweging van het hof in rov. 4.12 dat kan worden verwacht dat de vrouw gezien de door haar gevolgde en nog te volgen opleidingen, vanaf de in de beschikking genoemde datum door verlegging van haar werkzaamheden in haar eigen levensonderhoud kan voorzien. Toch meen ik dat het bij de tweede alinea van rov. 4.13 niet om een overweging ten overvloede gaat, maar een (mede)dragend argument (een rechtvaardiging voor de limiteringsbeslissing). Deze lezing strookt ook met de bedoeling van de regering, die bij de totstandkoming van de Wet limitering alimentatie ervan uitging dat de rechter bij zijn limiteringsbeslissing rekening zou houden met de wettelijke mogelijkheden van wijziging.9.

Bij die lezing moet de door de klacht opgeworpen vraag worden beantwoord of 's hofs oordeel al dan niet blijk geeft van een juiste voorstelling, onder welke omstandigheden een wijzigingsverzoek krachtens art. 1:402 lid 2 BW kan worden ingewilligd. De klacht houdt in dat het hof, in strijd met genoemde bepaling, heeft gemeend dat het niet uitkomen van de in de beschikking uitgesproken verwachting reeds aanspraak geeft op wijziging van de alimentatie. De klacht voert aan dat alleen in uitzonderlijke gevallen een beroep op genoemd artikellid kan worden gedaan.

Art. 1:401 lid 2 BW luidt, voor zover hier van belang:

De bepaling is in 1994 bij de Wet limitering alimentatie in het BW opgenomen. Bij de totstandkoming van deze wet is de vraag in welke gevallen met succes een beroep op dit artikel kan worden gedaan, herhaaldelijk aan de orde geweest.

Het artikel vereist een wijziging in de omstandigheden, die door de rechter ten tijde van zijn beslissing zijn vastgesteld.10. Het hof heeft de gestelde termijn gebaseerd op de omstandigheid dat naar verwachting de vrouw - door verschuiving van het zwaartepunt van haar werkzaamheden naar de thuiszorg - in 2005 in staat zal zijn geheel in haar eigen inkomensbehoefte te voorzien (rovv. 4.12 en 4.13). Zulke toekomstverwachtingen liggen in de regel aan een rechterlijke limitering van de alimentatieplicht ten grondslag.11. De 'wijziging van omstandigheden' waarop het hof in deze overweging reeds anticipeert, houdt in dit geval in dat de verwachting dat de vrouw in 2005 anders dan ten tijde van de beslissing wél in haar levensonderhoud kan voorzien, toch niet intreedt.

Uit de parlementaire geschiedenis blijkt dat de wetgever de wijziging van een door de rechter vastgestelde termijn alleen in bijzondere gevallen mogelijk wilde maken. In beginsel moeten partijen van de gestelde termijn kunnen uitgaan. Zo valt in de MvT te lezen:

Alsmede:

Binnen deze kaders heeft de wetgever de verdere ontwikkeling van criteria aan de rechter willen overlaten. De wetgever heeft uitdrukkelijk de rechterlijke vrijheid om in het concrete geval met de omstandigheden van het geval rekening te houden, niet willen beperken door bijvoorbeeld het opnemen van een 'checklist' van relevante omstandigheden.14.

Of en, zo ja, onder welke omstandigheden bij het niet uitkomen van een toekomstverwachting een beroep op art. 1:401 lid 2 BW kan worden gedaan, is bij de totstandkoming van de Wet limitering alimentatie bij herhaling aan de orde geweest. Dienaangaande kan aan de MvA het volgende worden ontleend:

Bij de parlementaire behandeling antwoordde staatssecretaris Korte-Van Hemel, naar aanleiding van een aan haar voorgelegde casus - een geval waarin een limiet aan de alimentatie was gesteld op grond van de (achteraf niet uitgekomen) verwachting dat een gehandicapt kind, waarvoor de alimentatiegerechtigde de zorg had, vanaf een bepaalde datum kon worden opgenomen - :

Op daaropvolgende vragen van het CDA-kamerlid Soutendijk-Van Appeldoorn, die meende dat bij het niet-uitkomen van een toekomstverwachting niet van een wijziging van omstandigheden kon worden gesproken, antwoordde de staatssecretaris:

Volgens de staatssecretaris zal evenwel niet iedere niet uitgekomen toekomstverwachting een wijzigingsverzoek als bedoeld in art. 1:401 lid 2 kunnen dragen. Op de volgende vraag van mevrouw Soutendijk-Van Appeldoorn:

antwoordde de staatssecretaris:

De staatssecretaris concludeerde naar aanleiding van de gevoerde discussie:

Dat gevallen van teleurgestelde toekomstverwachtingen onder de werking van art. 1:401 lid 2 kúnnen vallen, volgt m.i. ook uit de omstandigheid dat de wetgever ten aanzien van deze wijzigingsgrond herhaaldelijk heeft aangegeven dat aansluiting werd gezocht bij het verwante art. 6.5.3.11 NBW (art. 6:258 BW).19. Ook onder dat artikel kunnen namelijk gevallen van teleurgestelde toekomstverwachtingen worden gebracht.20.

Door D'66 kamerlid Kohnstamm is tijdens de parlementaire behandeling gesuggereerd dat de bijzondere omstandigheden die een wijzigingsverzoek bij een niet uitgekomen toekomstverwachting kunnen dragen, steeds verband moeten houden met het voormalig huwelijk. Daaraan was naar zijn mening voldaan in de door hem aangevoerde casus van het gehandicapte kind dat tegen de verwachting in niet kon worden opgenomen, terwijl dat niet gold voor de enkele tegenvallende verwachting omtrent de arbeidsmarkt.21. Op dit m.i. zeer belangrijke punt (kan bijvoorbeeld een tussentijds opgetreden arbeidsongeschiktheid van de alimentatiegerechtigde een verzoek tot wijziging op grond van art. 1:401 lid 2 BW dragen?) is daarbij niet verder ingegaan. Het standpunt van de staatssecretaris lijkt veeleer te zijn dat de Hoge Raad het laatste woord heeft omtrent de vraag wanneer al dan niet sprake is van zo'n ingrijpende wijziging van omstandigheden dat ongewijzigde handhaving van de termijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet van de verzoeker kan worden gevergd.22.

Het voorgaande kan als volgt worden samengevat. De wetgever ging ervan uit dat de rechter bij zijn limiteringsbeslissing mede acht zou slaan op de mogelijkheden die de wet voor wijziging van de door hem eventueel vast te stellen termijn kent. Juist vanuit de gedachte dat de rechter niet lichtvaardig tot limitering zal overgaan, heeft de wetgever die mogelijkheden aangescherpt, opdat partijen zouden weten waaraan zij toe zijn. Uit de wetsgeschiedenis blijkt niet dat gevallen van teleurgestelde toekomstverwachtingen - limiteringsbeslissingen zijn immers veelal op toekomstverwachtingen gebaseerd - niét onder art. 1:401 lid 2 BW zouden kunnen vallen. Wel blijkt daaruit dat een teleurgestelde toekomstverwachting omtrent de mogelijkheden van de alimentatiegerechtigde om na verloop van tijd in het eigen levensonderhoud te voorzien op zichzelf nog niet voldoende zal zijn voor de rechter om de alimentatie op grond van een wijzigingsverzoek als bedoeld in genoemde bepaling te wijzigen. Daarvoor is vereist dat het niet uitkomen van de verwachtingen waarop de rechter zijn limiteringsverzoek heeft gebaseerd, het gevolg is van bijzondere omstandigheden. M.i. heeft de wetgever aldus de mogelijkheid opengelaten dat een alimentatiegerechtigde een door de rechter vastgestelde termijn niet zal kunnen wijzigen, ook al is de (gebruikelijkerwijze) aan de limiteringsbeslissing ten grondslag liggende verwachting, dat de alimentatiegerechtigde na ommekomst van de termijn in het eigen levensonderhoud zou kunnen voorzien, niet uitgekomen.

Voor de beoordeling van de tweede klacht brengt het voorgaande m.i. het volgende mee. In dit geval heeft het hof zijn limiteringsbeslissing mede verwezen naar de mogelijkheid een wijzigingsverzoek te doen op grond van art. 1:401 lid 2 BW. Daarbij heeft het hof, samengevat weergegeven, overwogen dat de vrouw, ervan uitgaand dat per in de beschikking genoemde datum van haar kan worden gevergd door 36 uur te werken in haar levensonderhoud te voorzien, en gelet op de inkomsten die de vrouw bij een volledige baan in de thuiszorg kan verwerven, zo'n wijzigingsverzoek kan doen, wanneer zij niettegenstaande door haar aan te tonen serieuze pogingen, er niet in is geslaagd om zelfstandig in de kosten voor levensonderhoud te voorzien. Mijns inziens heeft het hof hierbij inderdaad voorbijgezien aan de strenge eisen die art. 1:401 lid 2 stelt aan zo'n wijzigingsverzoek, en eraan voorbijgezien dat het niet-uitkomen van de verwachting in het eigen levensonderhoud te voorzien, ook al zijn daartoe serieuze pogingen ondernomen, op zichzelf niet voldoende geoordeeld zal (althans: kan) worden voor een geslaagd beroep op genoemde bepaling.

Zou het hof dit niet hebben miskend, dan heeft het zijn oordeel onvoldoende gemotiveerd, mede gelet op de hoge motiveringseisen die de Hoge Raad stelt aan een rechterlijke limiteringsbeslissing.23. De tweede klacht is derhalve eveneens gegrond.

Derde klacht; stelplicht en bewijslast.

Volgens de derde klacht heeft het hof in rov. 4.13 miskend dat de alimentatieplichtige, die op korte termijn beëindiging van zijn alimentatieverplichting wenst, nauwkeurige gegevens dient te stellen waaruit volgt dat die beëindiging gerechtvaardigd is, en bij betwisting de juistheid van die gegevens te bewijzen.

Ook deze klacht behoeft geen beoordeling, indien de eerste klacht slaagt. M.i. ten overvloede ga ik toch op de klacht in. Voorzover de klacht zich opnieuw richt tegen de omstandigheid dat het hof in dit geval ambtshalve tot limitering is overgegaan, zij verwezen naar de bespreking van de eerste klacht.

Over de stelplicht en bewijslast bij limiteringszaken merk ik het volgende op. Uit de jurisprudentie van de Hoge Raad blijkt dat 'degene die binnen korte tijd beëindiging van zijn alimentatieplicht wenst, nauwkeurige gegevens dient te stellen, waaruit volgt dat die beëindiging gerechtvaardigd is, en dat hij de juistheid van deze gegevens bij gemotiveerde betwisting dient te bewijzen.'24. Eerder al had de Hoge Raad (onder oud recht) terzake van limiteringsbeslissingen die vanwege de aard van de daaraan ten grondslag gelegde omstandigheden praktisch het recht op alimentatie deden eindigen, geoordeeld dat het ingrijpende karakter van zo'n limiteringsbeslissing meebrengt dat daaraan hoge motiveringseisen moeten worden gesteld, en dat het in beginsel de alimentatieplichtige is die de omstandigheden dient aan te voeren, en bij betwisting dient te bewijzen, op grond waarvan hij een limitering op haar plaats acht. Dit laatste moet ook uit de motivering blijken.25. Inmiddels heeft de Hoge Raad geoordeeld dat deze, het oude recht betreffende, jurisprudentie onder het huidige recht voor iedere rechterlijke limiteringsbeslissing geldt, omdat deze door de beperkte wijzigingsmogelijkheden op grond van het huidige art. 1:401 lid 2 BW steeds een in beginsel definitief karakter heeft.26.

Ook de regering ging destijds van de hiervoor gegeven bewijslastverdeling uit, zoals blijkt uit de parlementaire geschiedenis van de Wet limitering alimentatie:

Het hof heeft in dit geval zijn limiteringsbeslissing, blijkens r.ovv. 4.12 en 4.13, doen steunen op: a) door de vrouw aangevoerde gegevens (de huidige verdeling tussen de werkzaamheden in haar pedicuresalon en de uren in de thuiszorg), b) de eigen aanname van het hof dat ook in de toekomst het zwaartepunt van de werkzaamheden in de thuiszorg zal liggen, c) de aanname van het hof dat indien de vrouw gedurende de in de beschikking genoemde termijn haar werkzaamheden zou verleggen dat zij geheel in de zorg werkzaam zal zijn, zij een inkomen van tenminste € 1260 netto, inclusief vakantietoeslag, zou kunnen verdienen, terwijl d) hogere inkomsten na het volgen van cursussen voor de hand liggen, en e) het oordeel dat van de vrouw kan worden gevergd per 1 juli 2005 36 uur per week te werken teneinde in haar levensonderhoud te voorzien, ook al zou het gegenereerde inkomen lager zijn dan de berekende behoefte.

Hieruit blijkt m.i. niet (en al helemaal niet onmiskenbaar) dat het hof heeft vastgesteld dat de man concrete feiten en omstandigheden heeft aangevoerd met betrekking tot de mogelijkheden van de vrouw om per de in de beschikking genoemde datum in haar levensonderhoud te voorzien en hetgeen van de vrouw, mede gelet op de maatschappelijke opvattingen in de kring waartoe de vrouw behoorde, van haar kon worden gevergd.28. Dit geldt met name terzake van de mogelijkheden van de vrouw om in haar omgeving per de in de beschikking genoemde datum in haar levensonderhoud te voorzien. Dientengevolge heeft het hof m.i. inderdaad blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de stelplicht en bewijslast.29.

Naar ik meen, kan de Hoge Raad de zaak zelf afdoen. Nu het hof de door de man aan de vrouw te betalen kosten in de bijdrage van haar levensonderhoud ten onrechte in de tijd gelimiteerd heeft, kan de Hoge Raad volstaan met vernietiging van de bestreden beschikking, doch uitsluitend voor wat betreft de daarin opgenomen vaststelling van die bijdrage met ingang van 1 juli 2005 op nihil, met bekrachtiging van de beschikking voor het overige.

Mijn conclusie strekt tot vernietiging van de bestreden beschikking, doch uitsluitend voor wat betreft de daarin opgenomen vaststelling van die bijdrage met ingang van 1 juli 2005 op nihil, met bekrachtiging van de beschikking voor het overige.

De procureur-generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

A-G