HR, 29-09-2009, nr. 07/13539

Verdachte is door het Gerechtshof te 's‑Hertogenbosch wegens 1. ‘afpersing, gepleegd door twee of meer verenigde personen, meermalen gepleegd’, 2. ‘mishandeling’ en 3. ‘openlijk in vereniging geweld plegen tegen personen’ veroordeeld tot veertien maanden gevangenisstraf waarvan vier maanden voorwaardelijk.

Namens verdachte hebben mr. G.P. Hamer en mr. M.J.C. Zuurbier, beiden advocaat te Amsterdam, drie middelen van cassatie voorgesteld.

Het eerste middel klaagt dat de bewijsmotivering van de onder 1 bewezenverklaarde afpersing, gegoten in een vorm waarbij de redengevende feiten en omstandigheden zijn opgenomen in een bewijsredenering waarbij wordt volstaan met een verwijzing naar de wettige bewijsmiddelen waaraan die feiten en omstandigheden zijn ontleend, niet voldoet aan de eisen die daaraan zijn gesteld in HR 15 mei 2007, BA0424, NJ 2007, 387 (Promis).

Het bestreden arrest houdt ten aanzien van bedoelde afpersing als bewijsmotivering in:

De Hoge Raad heeft in zijn arrest van 15 mei 2007, BA0424, NJ 2007, 387, een bewijsmotivering zoals in het onderhavige arrest , gegoten in een vorm welke erop neerkomt dat de redengevende feiten en omstandigheden waarop de bewijsbeslissing steunt in een terstond uitgewerkt arrest zijn opgenomen in een bewijsredenering waarbij wordt volstaan met een verwijzing naar de wettige bewijsmiddelen waaraan die feiten en omstandigheden zijn ontleend, in beginsel niet in strijd geacht met art. 359, derde lid, Sv. De door het Hof in het onderhavige geval gevolgde wijze van motivering van de bewezenverklaring is dus in zoverre niet in strijd met de wet.

Ten aanzien van de bij die werkwijze aan de bewijsmotivering te stellen eisen heeft de Hoge Raad overwogen:

In de toelichting op het middel wordt geklaagd dat met name niet is voldaan aan de eis dat de redengevende feiten en omstandigheden moeten worden onderscheiden van gevolgtrekkingen die de rechter aan die feiten en omstandigheden verbindt, alsmede dat de onderliggende redengevende feiten en omstandigheden niet in de bewijsmotivering zijn opgenomen.

Deze klacht lijkt mij terecht. Het Hof heeft wel overwogen waarom het de overtuiging heeft bekomen dat de verdachte het onder 1 tenlastegelegde heeft begaan, te weten op grond van ‘de aangifte van [slachtoffer 1], bezien in samenhang met de verklaringen van ‘[betrokkene 2]’, [betrokkene 1] en van [betrokkene 3] bij de politie’ en verwijst daarbij naar een aantal, twee tot vijf pagina's tellende processen-verbaal waarin die verklaringen zijn te vinden. De inhoud van die verklaringen geeft het Hof echter niet weer anders dan in de vorm van de gevolgtrekkingen die het Hof op basis van die verklaringen heeft gemaakt.1. In strijd met het bepaalde in art. 359 lid 3 Sv ontbreekt iedere (zakelijke) weergave van de in die verklaringen vervatte redengevende feiten en omstandigheden. Daardoor kan niet worden nagegaan of het bewezenverklaarde uit de gebezigde bewijsmiddelen kan worden afgeleid en wordt dus tekortgedaan aan een door de Hoge Raad genoemde wezenlijke functie van de bewijsmotivering, te weten ‘dat de rechter op controleerbare wijze zich ervan vergewist dat de beslissing dat de verdachte het tenlastegelegde feit heeft begaan, steunt op daartoe redengevende feiten en omstandigheden die zijn ontleend aan wettige bewijsmiddelen’.

Ook al zou het voorgaande anders zijn dan neemt dit niet weg dat de bewijsmotivering van het Hof een aantal wezenlijke hiaten bevat. Zo gaat het Hof geheel voorbij aan de vraag of de afgeperste gelden, zoals bewezenverklaard, toebehoorden aan [slachtoffer 1] en/of diens moeder en of de verdachte het slachtoffer afperste tezamen en in vereniging met een of meer anderen.

Ik merk nog op dat ik mij afvraag of het onder 4, A Vaststaande feiten in ‘Promis De Best Practice’ gegeven voorbeeld, waaraan toch veel rechters inspiratie zullen ontlenen, wel voldoet aan de eis dat daarin naast de gevolgtrekkingen de daaraan ten grondslag liggende redengevende feiten en omstandigheden zijn opgenomen. Er wordt een beschrijving van de toedracht van een overval gegeven op grond van een veelheid van verklaringen. De praktijk leert dat deze verklaringen bepaald niet allemaal parallel lopen en veelal niet een complete beschrijving van het gebeuren geven. Dat roept de vraag op of hier wel steeds sprake is van een weergave van feiten zoals deze zijn gerelateerd in de processen-verbaal en in die beschrijving niet ook gevolgtrekkingen zijn vervat die voortvloeien uit in die processen-verbaal opgenomen verklaringen gelezen in onderling verband en samenhang. Zouden de verklaringen waarop de toedracht is gebaseerd zijn weergegeven dan zou de bewijsvoering inzichtelijk zijn. Nu is deze dat niet. De gevolgde werkwijze leent zich voor het vaststellen van betrekkelijk triviale feiten of feiten die zonder meer uit een bewijsmiddel volgen zoals dat, waar en bij wie is ingebroken en wat daarbij is meegenomen, maar niet voor de op grond van een veelheid van verklaringen vaststellen van een bepaald niet eenvoudige toedracht. Dan roept de gevolgde werkwijze immers de vraag op hoe de rechter tot die vaststelling is gekomen. Daartoe is raadpleging van het dossier nodig aan de hand van in de uitspraak genoemde vindplaatsen. Daarmee is ook duidelijk dat de in het genoemde voorbeeld gevolgde werkwijze het met het Promis-project nagestreefde doel, een motivering inzichtelijker dan bij de klassieke wijze van werken, voorbij schiet.

In de toelichting op het middel wordt voorts geklaagd dat het gelet op hetgeen ter terechtzitting in hoger beroep door verdachte en diens raadsman is aangevoerd onbegrijpelijk is dat het Hof als ‘vaststaand feit’ heeft aangemerkt dat [slachtoffer 1] is afgeperst.

Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep heeft verdachte aldaar onder meer verklaard:

Verdachtes raadsman heeft ter terechtzitting in hoger beroep onder meer aangevoerd:

Gelet op hetgeen aldus door en namens de verdachte naar voren is gebracht, dat immers in de kern van de zaak inhoudt dat wordt betwist dat de verdachte [slachtoffer 1] heeft afgeperst, klaagt het middel terecht dat het onbegrijpelijk is dat het Hof zonder nadere motivering als vaststaand feit — dus kennelijk als feit dat niet is bestreden ter terechtzitting2.— heeft aangemerkt dat [slachtoffer 1] is afgeperst.

De term ‘vaststaande feiten’ komt niet voor in het Wetboek van Strafvordering maar is kennelijk ontleend aan het voorstel tot verbetering van de motivering van strafvonnissen, ontwikkeld in het Promis-project.3. Dit voorstel houdt — voor zover hier van belang — in dat de bewijsmotivering wordt gesplitst in een deel waarin de vaststaande feiten worden weergegeven en een deel waarin verweren worden besproken. Met deze splitsing wordt niet alleen beoogd de inzichtelijkheid van de bewijsmotivering te verbeteren maar ook het maken van fouten door het onbesproken laten van wel bewezenverklaarde doch niet betwiste onderdelen van het tenlastegelegde te voorkomen.4. Volgens het voorstel worden onder ‘vaststaande feiten’ de feiten verstaan die niet zijn betwist. Erg gelukkig is de term ‘vaststaande feiten’ daarmee niet.5. Deze verdoezelt dat de strafrechter nog steeds6. zelfstandig verantwoordelijk is voor de vaststelling van de feiten en zich van die taak niet ontslagen kan achten doordat feiten niet worden betwist.

Dat brengt mij op de vraag of de rechter door hier te spreken van ‘vaststaande feiten’ en dat nog wel in kennelijk de onjuiste veronderstelling dat deze niet zijn betwist, de hem opgedragen taak heeft miskend. Heeft de rechter zich laten leiden door de gedachte dat de verklaring van [slachtoffer 1] niet werd betwist en heeft de rechter daarom als vaststaand aangenomen dat [slachtoffer 1] werd afgeperst, dan is dat inderdaad het geval. Heeft de rechter wel een zelfstandig onderzoek gedaan naar de materiële waarheid en heeft hij geloof gehecht aan de verklaring van [slachtoffer 1] omdat deze niet werd betwist, dan is de rechter bij zijn oordeel over de geloofwaardigheid van de verklaring van [slachtoffer 1] uitgegaan van een onjuiste veronderstelling, te weten dat diens verklaring niet werd betwist. Dit betekent dat het oordeel dat [slachtoffer 1] is afgeperst in beide gevallen onvoldoende is gemotiveerd, ook al heeft het Hof ter verantwoording van zijn oordeel verwezen naar diens verklaring.

Zou het Hof een (wat ik maar noem) klassiek arrest hebben gewezen en onder de bewijsmiddelen de verklaring van [slachtoffer 1] hebben opgenomen, dan zou een klacht over de keuze van dit bewijsmiddel in cassatie vermoedelijk zijn afgestuit op de vrijheid van de rechter die over de feiten oordeelt, ten aanzien van de selectie en waardering van het beschikbare bewijsmateriaal. Dat zou er voor kunnen pleiten voorschreven misslag in cassatie door de vingers te zien. Daarvoor zou ook een aangrijpingspunt kunnen worden gevonden in de overweging van het Hof over de geloofwaardigheid van de verklaringen, die inhouden dat de verdachte degene was die [slachtoffer 1] heeft afgeperst. Voor dit door de vingers zien voel ik niet. De Promis-werkwijze is bedoeld om te komen tot een inzichtelijker bewijsmotivering. Met dat streven is een dergelijke uitweg, zoals ik hierna onder nr. 29 uiteenzet, in mijn ogen niet verenigbaar.

Het middel slaagt.

Het tweede middel klaagt dat het onder 1 bewezenverklaarde ‘in vereniging’ onvoldoende is gemotiveerd nu uit 's Hofs bewijsoverweging niet blijkt op grond waarvan het Hof tot het oordeel is gekomen dat sprake is geweest van ‘bewuste en nauwe samenwerking’ terwijl de processen-verbaal waarnaar wordt verwezen daartoe evenmin voldoende redengevend en nauwkeurig zijn.

Uit de door het Hof genoemde omstandigheid dat verdachte bij het afpersen ook andere jongens inschakelde die namens hem het geld bij [slachtoffer 1] ophaalden volgt, zonder nadere motivering, die ontbreekt, niet dat deze jongens het slachtoffer tezamen en in vereniging met de verdachte afpersten. Van enige op afpersing gerichte samenwerking blijkt daaruit immers niet.7. Ook over de omstandigheid dat een ander of anderen dan de verdachte het slachtoffer hebben bedreigd laat het Hof zich in de bewijsmotivering niet uit. Het Hof volstaat met de uit de voorhanden bewijsmiddelen getrokken conclusie dat de verdachte op meerdere momenten van het slachtoffer geld afhandig maakte door deze te bedreigen, onder meer door tegen hem te zeggen dat hij in elkaar geslagen zou worden als hij geen geld zou geven. Of een ander hierbij ook een rol als medepleger heeft gespeeld blijft in de bewijsmotivering onbesproken, hoewel het Hof dat blijkens de bewezenverklaring kennelijk wel bewezen acht.

Daarbij merk ik nog op dat het hier niet gaat om een onbetekenend onderdeel van de bewezenverklaring gaat maar om een strafverzwarende omstandigheid, waarop het Hof bij de strafmotivering, verwijzend naar de wettelijke strafmaxima, bij de strafoplegging mede acht heeft geslagen. Daarom zou ik uit de omstandigheid dat het Hof in de strafmotivering verder niet noemt dat verdachte de afpersing heeft gepleegd met een ander of anderen niet durven concluderen dat het Hof ervan zal zijn uitgegaan dat de verdachte het feit alleen heeft gepleegd en zich dus louter heeft vergist8. door bewezen te verklaren dat de afpersingen tezamen en in vereniging met een of meer anderen zijn gepleegd.

Het middel slaagt.

Het derde middel klaagt dat het onder 4 bewezenverklaarde feit niet uit de bewijsmiddelen waarnaar wordt verwezen kan volgen, althans dat die bewezenverklaring onvoldoende met redenen is omkleed.

Het proces-verbaal van de terechtzitting in hoger beroep van 16 november 2007 houdt in, voor zover hier van belang:

Het bestreden arrest houdt ten aanzien van de bewezenverklaring van feit 4 in:

Gelet op hetgeen de verdachte ter terechtzitting in hoger beroep heeft verklaard ten aanzien van feit 4, is 's Hofs hiervoor onder nr. 25 weergegeven overweging voor zover inhoudende dat verdachte een bekennende verklaring heeft afgelegd ten aanzien van feit 4 zonder nadere motivering, die ontbreekt, niet begrijpelijk. De bewezenverklaring van dat feit is derhalve onvoldoende met redenen omkleed.

Het middel slaagt.

Naar aanleiding van de middelen merk ik voorts nog het volgende op. De met het Promis-project nagestreefde verbetering van de motivering van strafvonnissen9. juich ik van harte toe. Daarmee wil ik niet zeggen dat ik de voorgestelde werkwijze voor wat betreft de bewijsmotivering onderschrijf. Een verkort vonnis of arrest met een motivering waarin — daartoe aangespoord door het bepaalde in art. 359 lid 2 Sv — de ter terechtzitting gevoerde verweren en aan de orde gestelde vragen worden besproken kan, zoals rechterlijke uitspraken inmiddels wel laten zien, heel wel tegemoet komen aan de nagestreefde kwaliteitsverbetering van vonnissen en arresten zonder dat meteen in een volledige bewijsvoering wordt voorzien. Doordat in de aanvulling met de bewijsmiddelen de bewijsconstructie nog eens volledig en door vermelding van de inhoud van de gebezigde bewijsmiddelen wordt weergegeven, wordt deze volledig controleerbaar — ook voor de rechter die de uitspraak wijst — en wordt een zekere waarborg geschapen dat vergeten wordt onderdelen van de bewezenverklaring die tijdens het proces maar zijdelings aan de orde zijn geweest, niet met een bewijsmiddel af te dekken. Juist daar zit een zwak punt van de Promis-werkwijze, waarin de focus met name is gericht op de bespreking van de ter terechtzitting gevoerde verweren, een werkwijze waaraan zoals ik hiervoor reeds aanstipte ook het nadeel kleeft dat deze op gespannen voet staat met de verantwoordelijkheid van de strafrechter voor de vaststelling van alle feiten, niet alleen de betwiste.

Welke wijze van werken ook wordt gevolgd, uiteindelijk wordt de kwaliteit van de motivering van uitspraken van de strafrechter bepaald door de wijze waarop de Hoge Raad invulling geeft aan de wettelijke vereisten. De rechtspraak van de Hoge Raad kent diverse methoden om een gebrekkige motivering op te vangen, van verbetering van een kennelijke schrijffout via het inlezen in de overwegingen van het Hof van hetgeen er eigenlijk had moeten staan tot het zelf geven van de vereiste motivering, alle er in resulterend dat na deze hersteloperatie het belang aan vernietiging is komen te ontbreken. Naar de concrete zaak gerekend is dat zonder meer juist. Een dergelijke aanpak leidt er echter wel toe dat uitspraken die kwalitatief niet aan de eisen voldoen overeind blijven en vormt daarmee geen stimulans tot blijvende verbetering van de kwaliteit van uitspraken in strafzaken. Daaruit spreekt dat een terughoudende hantering van methoden tot herstel kan bijdragen aan blijvende verbetering van de motivering van uitspraken in strafzaken. Een en ander heeft mij ertoe gebracht mij in deze zaak niet uit te putten in het zoeken naar mogelijkheden tot herstel van de door de middelen geconstateerde gebreken.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen waarop het bestreden arrest zou dienen te worden vernietigd.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest wat betreft het onder 1 en 4 bewezenverklaarde en voor wat betreft de opgelegde straf en terugwijzing naar het Hof dan wel verwijzing naar een aangrenzend Hof teneinde in zoverre op het bestaande hoger beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan, met verwerping van het beroep voor het overige.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG