HR, 28-09-2001, nr. 36 206

Na de invoering van artikel 9b Wet IB 1964 is in de literatuur een discussie op gang gekomen over de vraag of bij de waardering van pensioenverplichtingen in eigen beheer nog gebruik kan worden gemaakt van die actuariële methoden, welke gewoonlijk aangeduid worden als premie-methoden. Zie met name de beschouwingen in WFR van Van den Bosch1, Van Houte2 en Looijenga3, en voorts de publicaties van Krikhaar en Vrolijk4, Van Caspel5, Van den Bergh6, en Conneman7.

Niet alleen in de literatuur is over deze kwestie verdeeldheid ontstaan. Inmiddels is gebleken dat ook de opvattingen hierover van het Hof Arnhem8 en het Hof 's-Hertogenbosch9 van elkaar verschillen.

Belanghebbende, X B.V., is een houdstermaatschappij. Zij bezit alle aandelen in A B.V., voor welke vennootschap zij ook managementactiviteiten verricht.

Belanghebbende is opgericht op 10 april 1992. Sinds haar oprichting heeft zij één aandeelhouder, die tevens haar enige bestuurder is, namelijk B. Laatstgenoemde geniet salaris van belanghebbende en moet als werknemer worden beschouwd. De echtgenote van B staat eveneens in dienstbetrekking tot belanghebbende.

Belanghebbende heeft aan B en diens echtgenote rechten op ouderdomspensioen, weduwe- respectievelijk weduwnaarspensioen en wezenpensioen toegekend. De pensioenrechten zoals deze bestonden aan het eind van het onderhavige jaar zijn vastgesteld bij aandeelhoudersbesluit van 6 juli 1995.

De verplichtingen voortvloeiend uit de zojuist bedoelde pensioentoekenningen worden door belanghebbende in eigen beheer gehouden. Andere pensioenverplichtingen dan die jegens B en zijn echtgenote heeft belanghebbende niet.

Tussen belanghebbende en de Inspecteur10 is een geschil ontstaan over de wijze van waardering van de pensioenverplichtingen in de balans per 31 december 1995. Belanghebbende wenst de pensioenverplichtingen per genoemde datum te waarderen volgens een methode - door haar aangeduid als de premie/koopsom-methode - die het Hof

's-Hertogenbosch in onderdeel 2.6. van de bestreden uitspraak als volgt heeft omschreven:

Volgens de Inspecteur is het waarderingstelsel dat belanghebbende voorstaat niet in overeenstemming met het bepaalde in artikel 9b Wet IB 1964.

De zienswijze van de Inspecteur is door het Hof afgewezen. In r.o. 4.3. heeft het overwogen:

De Staatssecretaris van Financiën heeft tegen de uitspraak van het Hof beroep in cassatie ingesteld, onder aanvoering van één middel van cassatie.

Belanghebbende heeft een verweerschrift ingediend.

Artikel 9b Wet IB 1964 luidt:

De bepaling is in de Wet IB 1964 opgenomen bij de Wet van 23 december 1994, Stb. 934.

Het ontwerp van artikel 9b maakte deel uit van het Voorstel van wet van de leden Vreugdenhil en Vermeend tot wijziging van een aantal belastingwetten in het belang van de werkgelegenheid11. De invoering van artikel 9b was een van de dekkingsmaatregelen om enkele nieuwe fiscale faciliteiten die in het belang van de werkgelegenheid werden geacht te bekostigen.

De oorspronkelijk voorgestelde tekst hield in:

De toelichting erop was nogal summier:

HR 1 oktober 1980, BNB 1980/333, oordeelde:

Uw Raad verwierp aldus de opvatting dat het inhaaldeel van jaarlijks gelijkblijvende pensioenpremies, verschuldigd aan een verzekeringsmaatschappij, mag worden bepaald met behulp van de zogenoemde premie-bij indiensttreding-methode. Overigens had uw Raad al eerder beslist dat ingeval de backservice geheel is ingekocht bij een pensioenfonds, door het betalen van een eenmalige koopsom, geen ruimte aanwezig is voor een zogenoemde premienivelleringsreserve ter compensatie van het verschil met de contante waarde van de backservice in een financieringssysteem van gelijkblijvende premies; zie HR 21 februari 1973, BNB 1973/97.

Hoe het inhaaldeel van aan een verzekeraar verschuldigde pensioenpremies dient te worden bepaald, is evenwel een geheel andere kwestie dan die welke stelsels toelaatbaar zijn voor de waardering van in eigen beheer gehouden pensioenverplichtingen. Ik kan niet inzien dat BNB 1980/333 voor laatstbedoelde problematiek betekenis heeft.

Sinds HR 7 januari 1970, BNB 1970/61, was het vaste rechtspraak dat in eigen beheer gehouden pensioenverplichtingen tegenover een of slechts enkele gerechtigden mochten worden gewaardeerd volgens de lineaire methode21. Die methode wordt hierdoor gekenmerkt, dat in elk jaar waarin het pensioen wordt opgebouwd een gelijk deel van het op de ingangsdatum benodigde kapitaal (het doelvermogen) ten laste van de belastbare winst wordt gebracht, zonder dat daarbij factoren voor rente en sterfte in aanmerking worden genomen. Bij toekenning of verbetering van pensioenrechten na de aanvang van de dienstbetrekking, mocht het op de reeds verstreken diensttijd betrekking hebbende deel van het doelvermogen ineens ten laste van de winst worden gebracht.

De lineaire methode heeft als consequentie dat tijdens de periode waarin het doelvermogen wordt opgebouwd de fiscale balanswaarde van de pensioenverplichtingen altijd hoger is dan de actuarieel berekende contante waarde van de inverdiende pensioenen. Dàt op zichzelf kon evenwel niet als een overtuigend bezwaar tegen de methode worden ingebracht; de fiscale balans is nu eenmaal niet een vermogensbepalende, maar een winstbepalende balans.

Het door belanghebbende voorgestane stelsel voor de opbouw van het doelvermogen komt in essentie hierop neer dat de pensioenlasten eveneens gelijkmatig over de jaren worden verdeeld, maar dan door de passivering van een (gelijkblijvende) annuïteit waarvan de hoogte is bepaald met inachtneming van de sterftekansen van de pensioengerechtigde(n) èn met inachtneming van de omstandigheid dat het gepassiveerde bedrag verder zal aangroeien door rentebijschrijving.

Uit een oogpunt van causaliteit is dit systeem zeker niet perfect. Het doelvermogen wordt immers niet zuiver toegedeeld aan de jaren waarin het pensioen wordt inverdiend; aan de eerste jaren wordt relatief te veel toegerekend en aan de latere jaren relatief te weinig. Daardoor zal ook in dit stelsel de fiscale waarde van de pensioenverplichtingen in de opbouwfase steeds hoger zijn dan de actuarieel berekende contante waarde van de pensioenverplichtingen.

Maar deze onvolmaaktheid plaatst de door belanghebbende verdedigde waarderingsmethode nog niet buiten de grenzen van goed koopmansgebruik. Bij de toedeling van de pensioenlasten aan de verschillende jaren beantwoordt zij aanzienlijk beter aan de causaliteitseis dan de lineaire methode deed, doordat zij wèl rente en sterftekansen verdisconteert. En als goed koopmansgebruik de lineaire methode al toeliet, met inbegrip van een passivering van backservice in één keer, dan moet het a fortiori de methode van gelijkblijvende "premies" toelaten, evengoed met inbegrip van een passivering van backservice in één keer.

Ik merk nog op dat in de zaak welke heeft geleid tot het arrest HR 21 oktober 1959, BNB 1959/371, de methode van gelijkblijvende premies door de betreffende belastingplichtige is toegepast bij de vorming van een kostenegalisatiereserve voor pensioenen. In die zaak is de vraag of de premiemethode in dat verband aanvaardbaar is zelfs niet in de rechtsstrijd betrokken. Uw Raad heeft kennelijk toen ook geen reden gezien om ambtshalve te oordelen dat de methode niet geoorloofd is.

Het Hof heeft vooreerst geoordeeld dat de methode welke belanghebbende bij de waardering van haar pensioenverplichtingen wenst te hanteren in overeenstemming met goed koopmansgebruik is. Het heeft voorts geoordeeld dat artikel 9b Wet IB 1964 niet aan de toepassing van deze methode in de weg staat, nu zij uitgaat van een rekenrente van 4 percent, rekening houdt met levens- en sterftekansen en ook overigens niet in strijd komt met de in voornoemd artikel bedoelde grondslagen. Tegen beide beslissingen komt het cassatiemiddel op.

Het middel gaat blijkens onderdeel 1 van de bijbehorende toelichting in de eerste plaats ervan uit, dat het oordeel van het Hof inhoudt dat iedere methode die leidt tot het minder globaal toerekenen van kosten aan de jaren dan de lineaire methode per definitie eveneens in overeenstemming met goed koopmansgebruik is. Volgens dit onderdeel van de toelichting wekt het standpunt van het Hof de suggestie dat iedere waarderingsmethode die tot een lagere voorziening leidt dan de lineaire methode, steeds met goed koopmansgebruik strookt.

Het middel berust evenwel in zoverre op een onjuiste lezing van de bestreden uitspraak. Dat het Hof een zo ver gaande rechtsopvatting heeft gehuldigd, valt uit de uitspraak niet af te leiden.

In de verschillende onderdelen van de toelichting bij het middel, zowel afzonderlijk als in samenhang bezien, wordt voorts aangevoerd dat goed koopmansgebruik slechts toelaat een passiefpost te vormen voor het diensttijdevenredige deel van het totale pensioen, en dat het Hof ten onrechte niet heeft vastgesteld welk deel van de toekomstige pensioenuitkeringen kan worden toegerekend aan de periode voorafgaande aan de balansdatum. Dit betoog, dat de kern van het middel vormt, komt erop neer dat in eigen beheer gehouden pensioenverplichtingen volgens goed koopmansgebruik niet hoger mogen worden gewaardeerd dan op de actuarieel bepaalde contante waarde van het in de verstreken diensttijd reeds opgebouwde deel van de pensioenrechten.

Aldus verdedigt het middel een rechtsopvatting die naar mijn mening niet kan worden aanvaard. In het onderhavige geval heeft belanghebbende in eigen beheer nog niet ingegane pensioenverplichtingen tegenover slechts enkele gerechtigden. In zo'n geval staat goed koopmansgebruik toe dat het op de ingangsdatum benodigde doelvermogen wordt opgebouwd door aan ieder jaar van de diensttijd een op actuariële wijze bepaald gelijk bedrag (annuïteit) als last toe te rekenen, vermeerderd met een bedrag aan rente over de (eventueel) bij de aanvang van het boekjaar uit dezen hoofde reeds bestaande passiefpost.

In onderdeel 2 van de toelichting bij het middel wordt de werking van artikel 9b Wet IB 1964 aan de orde gesteld. Voorzover het middel bedoelt te verdedigen dat zo niet goed koopmansgebruik, dan toch artikel 9b Wet IB 1964 verbiedt pensioenverplichtingen te waarderen op een hoger bedrag dan de actuarieel bepaalde contante waarde van het in de verstreken diensttijd reeds opgebouwde deel van de pensioenrechten, faalt het eveneens. Artikel 9b heeft geen verdere betekenis dan dat het een belastingplichtige verplicht bij de toepassing van een waarderingsstelsel voor pensioenverplichtingen (of soortgelijke verplichtingen) dat aan goed koopmansgebruik voldoet, algemeen aanvaarde actuariële grondslagen in aanmerking te nemen. Dat de actuariële grondslagen welke onderdeel uitmaken van het door belanghebbende voorgestane waarderingsstelsel kunnen gelden als algemeen aanvaard in de zin van artikel 9b, was voor het Hof niet in geschil.

Onderdeel 3 van de toelichting bij het middel ten slotte verwijt het Hof ervan te zijn uitgegaan dat in het onderhavige jaar op belanghebbende een samenstel van rechten en verplichtingen rustte dat in werkelijkheid niet bestond. Het Hof zou in navolging van belanghebbende hebben verondersteld dat laatstgenoemde enerzijds reeds de verplichting zou hebben na de pensioeningangsdata het volledige door B en diens echtgenote te behalen pensioen uit te keren en anderzijds het recht om tot de pensioeningangsdata premies te ontvangen.

Dit verwijt ontbeert feitelijke grondslag. Uit de bestreden uitspraak blijkt geenszins dat het Hof zijn oordelen heeft gegrond op in werkelijkheid niet bestaande rechten en verplichtingen van belanghebbende. Weliswaar heeft het Hof belanghebbende gevolgd in de wijze waarop deze haar voorziening voor pensioenverplichtingen heeft berekend, namelijk door de contante waarde van de toekomstige uitkeringen te bepalen en deze vervolgens te verminderen met de contante waarde van de in de nog resterende opbouwjaren als last in aanmerking te nemen annuïteiten. Maar méér dan een rekentechniek of administratieve techniek heeft het Hof hierin kennelijk niet gezien. En dat is alleszins begrijpelijk.

Derhalve faalt het middel in zijn geheel.

Mijn conclusie strekt tot ongegrondverklaring van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G

L.P. van den Bosch, Is de actuariële waardering van pensioenverplichtingen na 1994 minder eenvoudig en meer realistisch?, WFR 1995/6145.