HR, 28-09-2010, nr. 08/05255 E

Het eerste middel behelst, naar ik begrijp, de klacht dat het Hof heeft nagelaten uitdrukkelijk de redenen op te geven die hebben geleid tot afwijking van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt van de verdediging.

Het middel doelt op het in de pleitnota die is gehecht aan het proces-verbaal van de zitting van 10 juli 20072. ingenomen standpunt, dat geen van de tenlastegelegde feiten kan worden bewezenverklaard, omdat er geen bewijs zou zijn voor de in de tenlastelegging opgenomen aanvangstijden van de perioden van respectievelijk 30 uur (feit 1 en 2) en 24 uur (feit 3), als bedoeld in art. 8 Verordening (EEG) nr. 3820/85.

De raadsvrouw van verdachte heeft als uitgangspunt genomen dat de bedoelde tijdsvlakken aanvangen, wanneer ‘er sprake is van een voorafgaande dagelijkse rust van minimaal negen uur of een voorafgaande wekelijkse rust’. De verdediging ontleent dit uitgangspunt aan het Van Swieten-arrest van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen van 2 juni 1992.3. In dit arrest (rov 22–27) heeft het Hof van Justitie bepaald dat uit het doel van Verordening 3820/85, om de verkeersveiligheid te verzekeren en de arbeidsvoorwaarden van bestuurders te verbeteren, volgt dat de in art. 8 lid 1 van de Verordening bedoelde periode van 24 uur ziet op elk interval van die duur dat begint op het moment waarop de bestuurder, na een wekelijkse rustperiode of een dagelijkse rustperiode van minimaal acht uur4., zijn werkzaamheden aanvangt.

In de bovengenoemde pleitnota wordt ten aanzien van de feiten 1 en 2 betoogd dat de Inspectie van Verkeer en Waterstaat (IVW) niet enkel uit de registratiebladen van 2 november 2004, die aangeven wanneer chauffeur [betrokkene 1] begon te rijden, heeft kunnen afleiden op welk tijdstip op 2 november 2004 voor hem en zijn bijrijder [betrokkene 2] de 30-uursperiode is aangevangen. Uit het feit dat het registratieblad op 2 november 2004 vanaf 08:40 uur rijtijd vermeldt kan, aldus de raadsvrouw, niet de conclusie worden getrokken dat de chauffeurs daaraan voorafgaand rust hebben genoten. Dan namelijk zouden andere werkzaamheden, als bijvoorbeeld laden en lossen, uit het oog worden verloren.

Om dezelfde reden zou, ten aanzien van feit 3, evenmin uit de vermelding op het registratieblad van 4 oktober 2004 dat chauffeur [betrokkene 3] op die dag omstreeks 04:40 uur is gaan rijden, kunnen worden afgeleid dat de bedoelde 24-uursperiode op dat tijdstip is begonnen.

De steller van het middel heeft het gelijk in zoverre aan haar zijde, dat werktijden (niet-rusttijden) en rijtijden geen identieke begrippen zijn. Het is wel zo dat er niet wordt gerust als er gereden wordt (art. 8 lid 7 Verordening 3820/85), maar omgekeerd hoeft er, als er niet wordt gereden, van rust geen sprake te zijn. Rusttijd is in art. 1 onder 5 Verordening 3820/85 gedefinieerd als ‘ieder ononderbroken tijdvak van ten minste een uur waarin de bestuurder vrij over zijn tijd kan beschikken’. Dat een bestuurder niet rijdt, wil niet zeggen dat hij vrij over zijn tijd kan beschikken. Hem kunnen andere werkzaamheden (zoals laden en lossen) zijn opgedragen. Het is dus in het algemeen gesproken niet uitgesloten dat vóór — en na — het rijden andere werkzaamheden worden verricht, zodat van rusttijd geen sprake is. Het is — voeg ik daaraan toe — in het algemeen gesproken ook niet uitgesloten dat vóór het rijden weliswaar is gerust, maar korter dan de vereiste minimale dagelijkse of wekelijkse rusttijd. Ook dan begint de 24 of 30 uurs-termijn niet te lopen op het moment waarop de tachograafschijf het begin van de rit registreert. Een soortgelijke opmerking kan worden gemaakt met betrekking tot het einde van de rit. Als daarna niet minimaal acht uur wordt gerust, loopt de 24 of 30-uurstermijn door.

Toegespitst op de feiten 1 en 2 van de onderhavige zaak betekent dit dat de opeenvolgende 30 uurs-termijnen in elk geval in theorie (veel) eerder kunnen zijn beginnen te lopen dan op 2 november 2004 om 08.40 uur (het moment waarop [betrokkene 1] en [betrokkene 2] uit Dinxperlo vertrokken) en ook (veel) later kunnen zijn geëindigd dan op 5 november 2004 om 23.40 uur (het moment waarop deze chauffeurs weer op hun thuisbasis terugkeerden). In theorie is dus niet uitgesloten dat de chauffeurs art. 8 Verordening 3820/85 niet, zoals is bewezenverklaard, twee keer hebben overtreden, maar drie (of meer) keer.5. Dat roept natuurlijk de vraag op welk belang verdachte heeft met haar klacht dat niet vaststaat dat de in de bewezenverklaringen genoemde tijdstippen het begin vormden van de termijnen van 30 en 24 uur. Ik laat die vraag, althans voorshands, rusten. Eerst het volgende.

De interpretatie die het Hof van Justitie (EG) in het hiervoor genoemde Van Swieten-arrest gaf aan art. 8 Verordening (EEG) nr. 3820/85 vormde een reactie op de door de verdediging in die zaak gepropageerde ‘theorie van het vaste begin’. Die theorie werd door het Hof verworpen omdat die theorie toelaat ‘dat de bestuurder in bepaalde gevallen het tijdstip van zijn dagelijkse rustperiode al te lang uitstelt en daarmee de verkeersveiligheid in gevaar brengt’.6. Dat bezwaar kleeft niet aan de door het Hof gehanteerde systematiek. Doordat de 24 of 30 uurs-termijn (waarbinnen ten minste acht uur moet worden gerust) telkens opnieuw begint te lopen na een periode van voldoende rust, is uitgesloten dat zich tijdens de rit een tijdspanne van 24 of 30 uur voordoet waarbinnen niet ten minste acht uur aaneengesloten is gerust zonder dat sprake is van een overtreding van art. 8 Verordening 3820/85.7.

De strekking van het Van Swieten-arrest is dus bepaald niet dat bestraffing wegens het niet naleven van de rusttijdenregeling dient uit te blijven, als niet precies kan worden vastgesteld wanneer de bestuurder voor het laatst een periode van rust in acht heeft genomen die beantwoordt aan de in de Verordening 3820/85 gestelde eisen. Integendeel, uit het Van Swieten-arrest volgt juist dat het enkele feit dat de tachograaf een tijdspanne van 24 of 30 uur te zien geeft waarbinnen niet ten minste acht uur aaneengesloten is gerust, meebrengt dat art. 8 Verordening 3820/85 is overtreden. Zo ook volgt uit dat arrest dat, als de tachograaf meer (elkaar niet overlappende) perioden 24 of 30 uur te zien geeft waarbinnen niet ten minste acht uur aaneengesloten is gerust, art. 8 Verordening 3820/85 even zo veel keer is overtreden. Voor het bewijs van de overtredingen van art. 8 Verordening 3820/85 is dus helemaal niet nodig dat wordt vastgesteld op welk tijdstip de 24 of 30 uurs-termijn is beginnen te lopen. Dat, zoals door de steller van het middel wordt verdedigd, het Van Swieten-arrest de methode van terugrekening in de ban heeft gedaan, komt mij dan ook niet juist voor. Ook die methode kan leiden tot de vaststelling dat zich een of meer periodes van 24 of 30 uur hebben voorgedaan waarbinnen niet ten minste acht achtereenvolgende uren is gerust.

Ik merk nog op dat de in de schriftuur verdedigde opvatting tot consequentie heeft dat vrachtwagenchauffeurs die door hun werkgever zo worden uitgebuit dat zij nooit voldoende wekelijkse en dagelijkse rust krijgen, art. 8 Verordening 3820/85 niet kunnen overtreden doordat zich geen tijdstip heeft voorgedaan waarop de 24 of 30 uurs-termijnen zijn beginnen te lopen. Dat kan, gelet op de doelstelling van de Verordening 3820/85 (de verzekering van de verkeersveiligheid en de verbetering van de arbeidsvoorwaarden) waarop het Hof van Justitie een beroep doet, niet de bedoeling zijn. Het kan, om diezelfde reden, evenmin de bedoeling zijn dat de handhaving van art. 8 Verordening 3820/85 afhankelijk wordt gemaakt van het bewijs van het precieze tijdstip waarop de betrokken chauffeurs voor het laatst voldoende rust hebben gekregen.

Uit het voorgaande volgt dat het middel berust op een onjuiste rechtsopvatting. Maar daarmee is nog niet alles gezegd. In de onderhavige zaak is immers — zo althans zou men kunnen menen8. — telkens tenlastegelegd (en bewezenverklaard) dat de 24 en 30 uurs-termijnen op een bepaald, vrij precies aangegeven tijdstip zijn aangevangen. De vraag is of deze onderdelen van het bewezenverklaarde uit de bewijsmiddelen kunnen worden afgeleid. Voor ik die vraag bespreek, het volgende. Stel dat in casu door de verdachte aannemelijk was gemaakt dat [betrokkene 1] en [betrokkene 2], voordat zij op 2 november 2004 om 08.40 uur (of daaromtrent) uit Dinxperlo wegreden, eerst nog werkzaamheden van andere aard hadden verricht. Zou dat dan hebben betekend dat de verdachte van de gehele tenlastelegging moet worden vrijgesproken? Mijns inziens niet. Gelet op hetgeen hiervoor uiteengezet is met betrekking tot de uitleg van het Van Swieten-arrest, kan de vermelding van bedoeld aanvangstijdstip in de tenlastelegging beschouwd worden als een bijkomstige specificatie, waarvan partieel kan worden vrijgesproken. De functie van de vermelding van dat tijdstip in de tenlastelegging is, gelet op het de verdachte gemaakte verwijt, om aan te geven dat de bedoelde 30 uurs-termijn in elk geval niet later is aangevangen dan op 2 november 2004 te ongeveer 08.40 uur. Aangezien uit art. 8 Verordening 3820/85 geen aanspraak van de verdachte voortvloeit op bewijs van het aanvangstijdstip van de desbetreffende termijn (hiervoor, punt 15), terwijl het niet in het belang van de verdachte is als wordt vastgesteld dat de termijn eerder is aangevangen dan in de tenlastelegging is aangegeven (hiervoor, punt 13), wordt de verdachte niet tekort gedaan als de tenlastelegging dienovereenkomstig wordt uitgelegd (dus inhoudende: ‘aanvangende op of in elk geval niet later dan op (enz.)’). Dat betekent dat ingeval van een partiële vrijspraak als hiervoor bedoeld, bewezenverklaard kan worden: ‘aanvangende niet later dan op 2 november 2004 te 8.40 uur of daaromtrent’.

Een iets andere benadering zou mijns inziens overigens de voorkeur verdienen. Naar onder punt 15 is uiteengezet, is van een of meer overtredingen van art. 8 Verordening 3820/85 sprake indien tussen vertrek en terugkeer een of meer periodes zijn gelegen van 24 of 30 uur waarbinnen niet ten minste acht uur aaneengesloten is gerust. Die periodes zullen in de tenlastelegging met een voldoende mate van duidelijkheid moeten worden aangegeven. Aan die eis voldoet de onderhavige tenlastelegging door telkens het beginpunt te vermelden van een periode waarin onvoldoende is gerust. Bij deze uitleg van de tenlastelegging is ‘2 november 2004 te 8.40 uur of daaromtrent’ dus niet het beginpunt van de 30 uurs-termijn, maar het door de Officier van Justitie gekozen beginpunt van een periode van 30 uur waarbinnen niet ten minste acht achtereenvolgende uren is gerust.

Uitgaande van deze — kennelijk door het Hof gevolgde — uitleg van tenlastelegging en bewezenverklaring faalt de klacht dat het begintijdstip niet uit de bewijsmiddelen kan worden afgeleid bij gebrek aan feitelijke grondslag, aangezien die klacht berust op een onjuiste lezing van de bewezenverklaring.

Voor het geval de Hoge Raad van oordeel mocht zijn dat de tenlastelegging bezwaarlijk anders kan worden uitgelegd dan dat de daarin genoemde tijdstippen wél de (te bewijzen) beginpunten van de 24 en 30 uurs-termijnen aanduiden (zodat de bewezenverklaring van de feiten 1 en 2 impliceert dat [betrokkene 1] en [betrokkene 2] tot aan het beginpunt van hun rit op 2 november 2004 om ongeveer 08.40 uur niet hebben gewerkt), merk ik het volgende op. Van een Meer en Vaart-verweer is, anders dan het middel suggereert, geen sprake. De verdediging heeft immers slechts gewezen op de theoretische mogelijkheid dat de betrokken chauffeurs voorafgaande aan de rit andere werkzaamheden hebben verricht, zij heeft niet aangevoerd dat dit daadwerkelijk het geval is geweest. Aan bedoelde theoretische mogelijkheid mocht het Hof zonder nadere motivering voorbijgaan. Voor in elk geval de feiten 1 en 2 geldt daarbij mijns inziens dat de bedoelde begintijdstippen uit de bewijsmiddelen kunnen worden afgeleid met een mate van waarschijnlijkheid die in alle redelijkheid — gelet op het feit dat de verdachte geen belang heeft bij de vaststelling van een vroeger tijdstip — voldoende genoemd kan worden. Ik wijs op de verklaring van getuige [getuige 1] (bewijsmiddel 1) die onder meer (als kennelijk op de tachograafschijven gebaseerde waarneming) inhoudt: ‘Hierop is te zien dat de starttijd van beide chauffeurs is 2 november 2004 om 8.40 uur. [betrokkene 2] heeft een rusttijd van 21.30 uur tot 8.40 uur. Hetzelfde geldt voor [betrokkene 1].’

Ten aanzien van feit 3 ligt dit iets anders. In bewijsmiddel 6 kwalificeert de verbalisant de door hem in aanmerking genomen tijdsintervallen op basis van de tachograafschijven telkens als volgt: ‘zijnde een tijdsinterval van 24 uren na een dagelijkse c.q. wekelijkse rusttijd’. Die kwalificatie is ten aanzien van het tijdsinterval dat aanvangt op 4 oktober 2004 te 04.40 uur evenwel niet te rijmen met bewijsmiddel 5, waarin getuige [getuige 1] verklaart: ‘De langste rustperiode was om 23.40 uur op 3 oktober 2004 tot ongeveer 4.40 uur op 4 oktober 2004. Deze chauffeur heeft dus niet genoeg gerust.’ Van een dagelijkse of wekelijkse rustperiode van voldoende lange duur was zogezien geen sprake, zodat de termijn niet op 4 oktober 2004 te 04.40 uur kan zijn aangevangen (omdat zij nog steeds doorliep). Voor zover al moet worden aangenomen dat het middel ook hierover klaagt, geldt dat de Hoge Raad het ervoor kan houden dat sprake is van een kennelijke misslag van het Hof. De Hoge Raad kan die fout herstellen door in de bewezenverklaring alsnog — door inlezing van de woorden: ‘niet later dan’ — tot uitdrukking te brengen dat het Hof het impliciet subsidiair tenlastegelegde heeft bewezenverklaard (vergelijk punt 17). Door dat herstel wordt de verdachte niet in enig rechtens te respecteren belang getroffen.9.

Het middel faalt.

Het tweede middel klaagt dat het Hof niet uitdrukkelijk de redenen heeft opgegeven die hebben geleid tot afwijking van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt dat de verklaring van de getuige-deskundige [getuige 1] onbetrouwbaar is en niet voor het bewijs kan worden gebruikt.

In dit verband is het volgende van belang. Op de zitting van 6 november 2007 heeft de Advocaat-Generaal medegedeeld dat de tenlastegelegde data en tijdstippen niet overeenkomen met de data en tijdstippen die [getuige 1], Inspecteur bij de IVW, in zijn proces-verbaal van 13 mei 2005 heeft genoemd. In plaats van hierover een aanvullend proces-verbaal op te maken, zoals hem bij schrijven van 26 september 2007 door de Advocaat-Generaal is verzocht, heeft de verbalisant aanvankelijk de data in het bestaande proces-verbaal aangepast. Op 1 november 2007 heeft hij alsnog een aanvullend proces-verbaal opgemaakt, met een correctie van de tenlastegelegde data van feit 1 en 2.

Blijkens het proces-verbaal van de zitting van 6 november 2007 heeft deze aanpak de raadsvrouw niet overtuigd van de betrouwbaarheid van de verbalisant. Zij heeft onder meer aangevoerd dat hij in het aanvullend proces-verbaal op zijn minst had moeten aangeven op grond waarvan hij twee jaar na dato tot andere data komt. Volgens haar kan het proces-verbaal niet voor het bewijs worden gebezigd. Voor het geval het Hof daar anders over denkt, heeft zij het Hof verzocht verbalisant [getuige 1] te horen.

De toelichting op het middel verwijst voorts naar hetgeen de raadsvrouw ter zitting van 6 november 2007 aan de hand van een pleitnota heeft betoogd. Deze pleitnota, die blijkens het proces-verbaal van de zitting is overgelegd aan het Hof en aan het proces-verbaal is gehecht, bevindt zich evenwel niet bij de door de Hoge Raad ontvangen stukken, terwijl van een verzoek aan de rolraadsheer om aanvulling van die stukken niet is gebleken. Dit brengt mee dat het middel, voor zover het berust op een (louter) in de pleitnota van 6 november 2007 vervat standpunt, feitelijke grondslag mist.10.

Bij tussenarrest van 20 november 2007 is het onderzoek heropend, omdat het Hof het wenselijk achtte [getuige 1] alsnog als getuige te horen. Op de zitting van 19 februari 2008 is dit gebeurd, waarna op vordering van de Advocaat-Generaal de tenlastelegging is gewijzigd, in dier voege dat de data van het onder 1 en 2 tenlastegelegde worden gewijzigd van 3 in 2 november en van 4 in 3 november. De verdediging heeft vervolgens onder meer aangevoerd:

Zoals uit de hierboven onder 5 opgenomen bewijsconstructie blijkt, heeft het Hof ten aanzien van het onder 1 en 2 bewezenverklaarde voor het bewijs geput uit de verklaring van [getuige 1] ter terechtzitting van 19 februari 2008 over de hem aldaar getoonde registratiebladen van de tachograaf (bewijsmiddel 1) en uit diens proces-verbaal van 13 mei 2005, voor zover inhoudende verklaringen van chauffeur [betrokkene 1], chauffeur [betrokkene 2] en [betrokkene 4], directeur van [verdachte] (bewijsmiddelen 2, 3 en 4). Noch het oorspronkelijke proces-verbaal van 13 mei 2005 noch het aanvullende proces-verbaal van 1 november 2007 is dus voor het bewijs gebezigd. Van enig standpunt van de verdediging waarvan het Hof is afgeweken, is in zoverre geen sprake.11.

Voor zover er in cassatie al vanuit kan worden gegaan dat de verdediging het standpunt heeft ingenomen dat ook de ter terechtzitting afgelegde getuigenverklaring van [getuige 1] onbetrouwbaar is, geldt dat van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt geen sprake is. Ik merk daarbij op dat die verklaring geheel is gebaseerd op de registratiebladen die zich in het dossier bevonden, hetgeen meebrengt dat die verklaring ook voor de verdediging direct controleerbaar was, en dat de verdediging de juistheid van die verklaring desondanks op geen enkel concreet punt heeft aangevochten. Waarom het Hof dan zou moeten motiveren waarom het de afgelegde verklaring voor juist houdt, ontgaat me eerlijk gezegd.

Voor zover het middel voorts klaagt over een tegenstrijdigheid tussen de bewijsmiddelen 5 en 6, berust het op een onjuiste lezing van die bewijsmiddelen. ‘De langste rustperiode’ die in bewijsmiddel 5 wordt genoemd, van 23.40 uur op 3 oktober 2004 tot ongeveer 4.40 uur de volgende dag, betreft immers de periode voorafgaand aan het moment waarop de tachograaf is aangebracht, terwijl in bewijsmiddel 6 ‘de langste achtereenvolgende rusttijd’ van drieënhalf uur juist ziet op het interval van 24 uur vanaf dat moment.

Het middel is tevergeefs voorgesteld.

Het derde middel keert zich tegen 's Hofs nadere overweging in de Aanvulling op het verkort arrest, dat het een feit van algemene bekendheid is dat de vrachtwagencombinaties, zoals die zijn bestuurd door de werknemers van verdachte, altijd een vrachtwagen betreffen waarvan het kenteken- of registratiebewijs een laadvermogen van meer dan 500 kilogram vermeldt.

Met de term vrachtwagencombinatie doelt het Hof kennelijk op een trekker met oplegger.12. Ten aanzien van het onder 1 en 2 bewezenverklaarde spreekt de directeur van de verdachte B.V. inderdaad van een ‘trekker met oplegger’ (bewijsmiddel 1). Ten aanzien van feit 3 blijkt uit de bewijsmiddelen niet dat sprake is van een vrachtwagencombinatie. De directeur spreekt van een ‘vrachtwagen’ (bewijsmiddel 7). Ik ga daaraan voorbij, nu het middel daarover niet klaagt en het uiteindelijk ook weinig verschil maakt.

Met vrachtwagencombinaties ‘zoals die zijn bestuurd door [betrokkene 1], [betrokkene 2] en [betrokkene 3]’ doelt het Hof gelet op de gebezigde bewijsmiddelen kennelijk op vrachtwagencombinaties, die gebruikt worden voor het internationale wegvervoer, die voorzien zijn van een tachograaf en ten aanzien waarvan een kenteken- of registratiebewijs is afgegeven dat voldoet aan de wettelijke eisen. Gelet daarop heeft het Hof van algemene bekendheid kunnen achten dat het kenteken- of registratiebewijs van dergelijke vrachtwagencombinaties een laadvermogen van meer dan 500 kilogram vermeldt. Ter toelichting het volgende.

Zoals art. 2.3:1 (oud) Arbeidstijdenbesluit vervoer vooronderstelt, dient het kenteken- of registratiebewijs van vrachtwagens het laadvermogen te vermelden.13. De grens van 500 kilogram laadvermogen is te vinden in art. 2.1 lid 2 Wet wegvervoer goederen (voorheen art. 3 Wet goederenvervoer over de weg). Die grens betekent dat voor beroepsvervoer verricht met vrachtwagens waarvan het laadvermogen niet meer dan 500 kg bedraagt, geen vergunning is vereist. Bij dergelijke vrachtauto's moet men denken aan kleine bestelauto's waarmee koeriersdiensten worden verricht.14. Ten slotte vermeld ik dat alleen voor voertuigen met een toegestane maximummassa van 3.5 ton een tachograafplicht geldt.15.

Het middel faalt.

Het vierde middel klaagt dat het Hof niet heeft gemotiveerd waarom het bij de strafoplegging geen rekening heeft gehouden met het verzoek om de boete te matigen.

De raadsvrouw van verdachte heeft slechts aangevoerd dat de boete ‘dient te worden gematigd, omdat de feiten zich inmiddels bijna drie jaar geleden hebben voorgedaan’. De feitenrechter is niet gehouden om zijn beslissing om aan een dergelijk verzoek geen gehoor te geven nader te motiveren.16. Derhalve faalt ook dit middel.

Alle middelen falen. De middelen 2, 3 en 4 kunnen door de Hoge Raad worden afgedaan met de in art. 81 RO bedoelde motivering.

Ambtshalve wijs ik op het volgende. Verdachte heeft op 12 maart 2008 beroep in cassatie ingesteld. Sindsdien zijn meer dan vierentwintig maanden verstreken, zodat dat de redelijke termijn als bedoeld in art. 6 lid 1 EVRM in cassatie is overschreden. Dit moet leiden tot strafvermindering.

Andere gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen.

Deze conclusie strekt ertoe dat de Hoge Raad het bestreden arrest zal vernietigen, doch uitsluitend voor wat betreft de opgelegde straf. De Hoge Raad kan de hoogte daarvan verminderen naar de gebruikelijke maatstaf. Voor het overige dient het beroep te worden verworpen.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

AG