HR, 22-06-2012, nr. 11/04399

Verzoeker tot cassatie, de man, en verweerster in cassatie, de vrouw, zijn op 2 juni 2001 met elkaar gehuwd. Uit hun huwelijk is op [geboortedatum] 2001 een zoon, [de zoon], geboren die sinds 7 mei 2010 bij de man verblijft.

Bij inleidend verzoekschrift, ingekomen ter griffie van de rechtbank te Arnhem op 9 oktober 2009, heeft de man de rechtbank verzocht tussen partijen de echtscheiding uit te spreken.

De vrouw heeft een verweerschrift ingediend waarin zij de rechtbank heeft verzocht het verzoek tot echtscheiding toe te wijzen. Daarnaast heeft zij bij wege van zelfstandig verzoek verzocht de man te veroordelen tot betaling aan haar van een partneralimentatie van € 3.300,- per maand.

De man heeft tegen het verzoek van de vrouw tot vaststelling van partneralimentatie gemotiveerd verweer gevoerd.

Na de zaak mondeling te hebben behandeld ter zitting van 27 mei 2010 heeft de rechtbank bij beschikking van 6 augustus 2010 tussen partijen de echtscheiding uitgesproken en bepaald dat de man aan de vrouw een partneralimentatie van € 2.184,- per maand dient te betalen met ingang van de dag waarop de beschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand, telkens bij vooruitbetaling te voldoen.

De man is, onder aanvoering van veertien grieven, van deze beschikking in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof te Arnhem. Hij heeft het hof verzocht de beschikking van 6 augustus 2010 te vernietigen voor zover het de uitgesproken echtscheiding en de vastgestelde partneralimentatie betreft en, opnieuw rechtdoende, de partneralimentatie te bepalen op nihil.

De vrouw heeft de grieven bestreden en het hof verzocht de beschikking waarvan beroep te bekrachtigen, dan wel de man in zijn verzoek om die beschikking op het punt van de uitgesproken echtscheiding te vernietigen, niet-ontvankelijk te verklaren en zijn verzoek tot nihilstelling van de partneralimentatie af te wijzen.

Nadat partijen nog nadere stukken in het geding hadden gebracht, heeft het hof de zaak in aanwezigheid van partijen en hun advocaten mondeling behandeld ter zitting van 9 juni 2011.

Vervolgens heeft het hof de man bij beschikking van 5 juli 2011 niet-ontvankelijk verklaard voor zover het zijn beroep tegen de echtscheiding betreft en voorts de beschikking van de rechtbank vernietigd op het punt van de daarin vastgestelde partneralimentatie. Het hof heeft, in zoverre opnieuw beschikkende, de door de man aan de vrouw te betalen bijdrage in de kosten van haar levensonderhoud met ingang van de datum van inschrijving van de echtscheidingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand bepaald op een bedrag van € 1.184,- per maand.

De man heeft tegen deze beschikking - tijdig2. - beroep in cassatie ingesteld3..

De vrouw heeft een verweerschrift ingediend.

Het cassatiemiddel bevat zes onderdelen.

De onderdelen 1-4 zijn gericht tegen de rechtsoverwegingen 4.6 en 4.9, waarin het hof met betrekking tot de door de man in grieven 4 tot en met 11 ter discussie gestelde hoogte van de behoefte van de vrouw als volgt heeft overwogen:

Onderdeel 1 bevat de kernklacht dat de vaststelling door het hof van de huwelijksgerelateerde behoefte van de vrouw blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting en tevens niet is voorzien van een toereikende motivering. Deze klacht wordt in de onderdelen 2-4 uitgewerkt.

In onderdeel 2 wordt betoogd dat het hof in rechtsoverweging 4.6 weliswaar de juiste maatstaf4. voorop heeft gesteld maar dat het hof vervolgens aan het slot van die overweging en in rechtsoverweging 4.9 alsnog het forfaitaire uitgangspunt van de zogeheten 'hofformule' heeft gehanteerd. Door aldus feitelijk slechts 60% van het vroegere netto gezinsinkomen als (enige) maatstaf te hanteren, heeft het hof volgens onderdeel 3 miskend dat de behoefte aan alimentatie in redelijkheid moet worden bepaald met inachtneming van alle door partijen aangevoerde relevante omstandigheden, zoals de hoogte en de aard van zowel de inkomsten als de uitgaven van partijen tijdens het huwelijk, waarin een aanwijzing kan worden gevonden voor de mate van welstand waarin zij hebben geleefd. Althans is het oordeel volgens het onderdeel onvoldoende gemotiveerd, doordat het hof niet kenbaar in zijn overwegingen heeft betrokken het feit "dat er op zeker moment twee woningen waren, een in [plaats] en een in Duitsland" (rov. 4.7) en dat sprake was van "dubbele woonlasten" (rov. 4.8).

Onderdeel 4 bevat drie klachten. De eerste klacht luidt dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in rechtsoverweging 4.9 te overwegen dat de man wel bezwaar heeft gemaakt tegen toepassing van de 60% regel, maar deze grief niet inhoudelijk heeft toegelicht, zodat zij moet worden verworpen. Ter toelichting wijst het onderdeel erop dat uit HR 3 september 2010, LJN BM7050 (NJ 2010, 473) volgt dat het de alimentatierechter niet is toegestaan de huwelijksgerelateerde behoefte uitsluitend vast te stellen aan de hand van een forfaitaire maatstaf. Het onderdeel betoogt dat het niet primair aan de alimentatieplichtige is om bezwaar te maken tegen (het uitsluitend toepassen van) de 60% norm en om dat bezwaar inhoudelijk te onderbouwen, maar aan de alimentatierechter om de behoefte op de juiste wijze vast te stellen, dat wil zeggen niet uitsluitend op basis van een forfaitaire maatstaf maar in redelijkheid met inachtneming van de door partijen aangevoerde relevante omstandigheden. Daarnaast bevat het onderdeel nog twee subonderdelen.

De hiervoor beschreven klachten, die zich voor een gezamenlijke behandeling lenen, betreffen de maatstaf voor de vaststelling van de behoefte van de alimentatiegerechtigde. Dienaangaande heeft de Hoge Raad in zijn hiervoor genoemde beschikking van 3 september 2010 als volgt geoordeeld:

In de toelichting op de eerste klacht van onderdeel 4 wordt terecht opgemerkt dat de Hoge Raad aldus heeft beslist dat het de alimentatierechter niet is toegestaan de huwelijksgerelateerde behoefte uitsluitend vast te stellen aan de hand van een forfaitaire maatstaf. Uit de geciteerde rechtsoverweging 3.4 volgt dat de alimentatierechter rekening dient te houden met alle relevante omstandigheden, dat wil zeggen: alle door partijen aangevoerde relevante omstandigheden.

Om te kunnen bepalen of het hof bij de vaststelling van de mede aan de welstand tijdens het huwelijk gerelateerde behoefte van de vrouw op 60% van het gezamenlijk gezinsinkomen aan het einde van de huwelijkse samenleving de maatstaf juist heeft toegepast, is het van belang de stellingen van partijen met betrekking tot de behoefte van de vrouw weer te geven. Het enkele feit dat het hof tot een forfaitaire uitkomst is gekomen, is m.i. onvoldoende om te concluderen dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting.

In eerste aanleg5. heeft de vrouw de omvang van haar behoefte aanvankelijk - ongemotiveerd - gesteld op een bedrag van € 2.000,- netto per maand, hetgeen volgens haar zal neerkomen op een bedrag van ongeveer € 3.300,- bruto per maand en heeft zij de rechtbank verzocht de man te veroordelen om aan haar dat bruto bedrag per maand aan alimentatie te betalen.

In zijn verweerschrift tevens houdende zelfstandig verzoek heeft de man allereerst gesteld dat de vrouw in haar eigen levensonderhoud kan voorzien en aangevoerd dat de huwelijksgerelateerde behoefte van de vrouw € 1.886,30 netto per maand bedraagt, welk bedrag tevens het bruto bedrag is omdat partneralimentatie in Duitsland niet fiscaal is belast6.. De man heeft deze stelling onderbouwd door middel van een berekening van het netto gezinsinkomen7.. Uit die berekening kan geen andere conclusie worden getrokken dan dat de man zelf tot uitgangspunt heeft genomen dat de behoefte van de vrouw moet worden bepaald aan de hand van de zgn. 60% regel. In de berekening heeft hij het netto besteedbaar inkomen gesteld op € 3.703,42 per maand en daarvan een bedrag van € 559,58 eigen aandeel kosten kinderen per maand afgetrokken. Indien van dit resultaat, € 3.143,84, vervolgens 60% wordt genomen, dan resulteert dit in het genoemde bedrag van € 1.886,30.

Vervolgens heeft de advocaat van de vrouw ter zitting van 27 mei 2010 de eerder gemaakte schatting van de omvang van de huwelijksgerelateerde behoefte nader geconcretiseerd en, klaarblijkelijk in navolging van de stellingen van de man, die behoefte op 60% van het netto besteedbaar inkomen na aftrek van de kosten van [de zoon] begroot8.. In een reactie op de stellingen van de man en de door de man in het geding gebrachte stukken heeft de advocaat van de vrouw voorts gesteld dat de buitenlandtoelage die de man heeft ontvangen vanwege zijn uitzending naar Noorwegen tot het netto besteedbaar inkomen moet worden gerekend zodat van een hogere behoefte moet worden uitgegaan dan de man heeft aangevoerd9..

De advocaat van de man heeft volgens het proces-verbaal van de mondelinge behandeling de eerder gemaakte berekening herhaald en met betrekking tot de buitenlandtoelage verklaard10.:

Uit de hiervoor weergegeven stellingen blijkt dat partijen de omvang van de behoefte van de vrouw in eerste aanleg uitsluitend hebben gerelateerd aan het netto gezinsinkomen na aftrek van de kosten van de zoon en dat zij beiden zijn uitgegaan van de zgn. 60% regel. Tussen hen was op dat punt uitsluitend in geschil de peildatum en de vraag wat de omvang van het gezinsinkomen was. Meer specifiek streden zij in dat verband over de vraag of daartoe ook de buitenlandtoeslag die de man destijds ontving, moest worden gerekend (dan wel daarbij moest worden opgeteld).

Andere omstandigheden hebben partijen in de procedure niet aangevoerd.

De rechtbank heeft de partneralimentatie op het bedrag van € 2.184,- per maand bepaald. Voor wat betreft de behoefte van de vrouw (waarin de man naar het oordeel van de rechtbank tevens in staat was te voorzien) heeft de rechtbank het volgende overwogen:

In hoger beroep heeft de man dit oordeel van de rechtbank in de grieven 4 en 5 aan de orde gesteld. Grief 4 luidt dat de rechtbank ten onrechte de hofformule heeft gehanteerd bij het vaststellen van de huwelijksgerelateerde behoefte, althans de hofformule op basis van het jaar 2009 en grief 5 dat de rechtbank ten onrechte heeft overwogen dat, omdat een huishouding van een alleenstaande relatief duurder is dan van iemand die samenwoont, de behoefte van de vrouw kan worden gesteld op 60% van het door de man gestelde netto gezinsinkomen, vermeerderd met een bedrag van € 1.000,- netto aan buitenlandtoeslag.

In de toelichting op onder meer deze grieven heeft de man, voor zover van belang, eerst het volgende aangevoerd12.:

Vervolgens heeft de man het volgende gesteld13.:

Tot slot heeft de (advocaat van de) man, voor zover van belang, ter zitting in hoger beroep het volgende aangevoerd14.:

Uit de - aldus uitvoerig geciteerde - stellingen van de man en de door hem in het geding gebrachte producties blijkt m.i. dat hij toepassing van "de hofformule" ook in hoger beroep niet als zodanig van de hand heeft gewezen, maar dat hij zich met de grieven 4 en 5 uitsluitend heeft gekeerd tegen de door de rechtbank gehanteerde peildatum en tegen het in aanmerking nemen van de buitenlandtoelage. Blijkens de door de man gemaakte berekeningen heeft hij in zijn beroepschrift zelf wederom "de 60% regel" toegepast (60% van € 3.575, 85 - € 504,61 = € 1.181,62). De vrouw heeft in haar verweerschrift in hoger beroep gesteld dat de rechtbank op juiste gronden de 'hofformule' heeft toegepast15..

Het hof heeft aan het begin van rechtsoverweging 4.6 de juiste maatstaf vooropgesteld. Dat het vervolgens in deze specifieke zaak de behoefte van de vrouw feitelijk heeft vastgesteld op 60% van (de som van) het gezamenlijk netto gezinsinkomen minus de kosten van [de zoon] acht ik onjuist noch onbegrijpelijk in het licht van het partijdebat zoals hiervoor weergegeven. Het hof kon mitsdien de 60% regel toepassen omdat partijen daarvan zelf zijn uitgegaan.

Het hof heeft die norm voorts toegepast met inachtneming van alle door partijen aangevoerde relevante omstandigheden, te weten met betrekking tot de peildatum in rechtsoverweging 4.7 en de omvang van het gezinsinkomen in rechtsoverweging 4.8. Tegen die rechtsoverwegingen zijn achtereenvolgens de onderdelen 5 en 6 gericht.

De klacht dat het hof geen aandacht heeft besteed aan de omstandigheid dat er op zeker moment twee woningen en dubbele woonlasten waren, mist derhalve feitelijke grondslag.

De onderdelen 1-3 en de eerste klacht van onderdeel 4 stuiten op het voorgaande af.

De overige twee klachten van onderdeel 4, die van een bepaalde lezing van de bestreden rechtsoverwegingen uitgaan, behoeven m.i. geen nadere bespreking.

Onderdeel 5 is gericht tegen het oordeel van het hof in rechtsoverweging 4.7 waarin het hof met betrekking tot de peildatum als volgt heeft geoordeeld:

Het onderdeel stelt voorop dat uit de toelichting op de grieven 6 en 7 blijkt dat de man zijn standpunt dat 2009 niet geschikt is als peildatum ter bepaling van de huwelijksgerelateerde behoefte heeft gebaseerd op de omstandigheid dat partijen "de facto per 1 januari 2007 uit elkaar zijn gegaan" en dat er dus vanaf dat moment (minstens) twee huishoudingen waren. Het onderdeel klaagt vervolgens dat indien het hof heeft geoordeeld dat aan die omstandigheid in het kader van de vaststelling van de huwelijksgerelateerde behoefte geen (enkele) relevantie toekomt, omdat (ook) in dat geval (steeds) bepalend is het gezinsinkomen per de datum waarop partijen hebben besloten uit elkaar te gaan, dat oordeel blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting aangezien daarvoor geen steun valt te vinden in het recht16.. In ieder geval is, aldus het onderdeel, het oordeel van het hof dat het feit dat partijen over twee woningen beschikten en daarin gedurende de week gescheiden huishoudens voerden, geen (enkele) relevantie heeft voor de peildatum (voor de behoeftevaststelling conform 'de hofformule'), zonder nadere motivering, die ontbreekt, in ieder geval onbegrijpelijk.

Het onderdeel faalt.

Het hof heeft de stelling van de man dat de peildatum voor het gezinsinkomen 1 januari 2007 moet zijn aldus verwoord dat er vanaf die datum al sprake was van twee gezinnen omdat de vrouw toen reeds met [de zoon] naar Duitsland is vertrokken met de bedoeling zich daar permanent te vestigen. Inhoudelijk gezien komt deze weergave overeen met de stelling van het onderdeel dat partijen "de facto" per 1 januari 2007 uit elkaar zijn gegaan en dat er dus vanaf dat moment (minstens) twee huishoudingen waren.

Het hof heeft vervolgens - in cassatie niet bestreden - overwogen dat de vrouw de stellingen van de man gemotiveerd heeft betwist17. en dat de man tegenover deze gemotiveerde betwisting onvoldoende heeft onderbouwd dat partijen op 1 januari 2007 uit elkaar zijn gegaan.

Dit is een feitelijk oordeel over stelplicht dat in het licht van de gemotiveerde, door middel van producties onderbouwde stellingen van de vrouw niet onbegrijpelijk is gemotiveerd.

Dat het hof vervolgens met de rechtbank 2009 als peildatum heeft genomen, wordt in cassatie niet bestreden.

Onderdeel 6 richt zich tegen rechtsoverweging 4.8 waarin het hof de grief van de man tegen de beslissing van de rechtbank om het aan het slot van rechtsoverweging 4.7 vastgestelde gezinsinkomen te verhogen met € 1.000,- netto per maand, als volgt heeft beoordeeld:

Het onderdeel bevat drie klachten.

Volgens de eerste klacht "meet het hof met twee maten", hetgeen zijn oordeel op zich al "apert onredelijk en onbegrijpelijk" maakt, nu het hof enerzijds met een forfaitaire maatstaf de huwelijksgerelateerde behoefte van de vrouw vaststelt doch anderzijds het forfaitaire karakter van de tijdelijke buitenlandtoelage die de man heeft ontvangen ter compensatie18. voor de daadwerkelijk hogere lasten wegens zijn verblijf in Noorwegen niet wenst te erkennen en in plaats daarvan van de man verlangt dat hij aannemelijk maakt dat deze toelage feitelijk ook is aangewend ter dekking van de hogere kosten van verblijf en levensonderhoud in Noorwegen.

De tweede klacht luidt dat gelet op de aard en (relatief geringe) hoogte van de vergoeding en de daarop betrekking hebbende, van het ministerie van Defensie afkomstige, regeling de benadering van het hof ook blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting inzake de geldende bewijslastverdeling en het begrip "de mate van welstand waarin de echtgenoten hebben geleefd".

De derde klacht heeft betrekking op het oordeel van het hof dat aannemelijk is geworden dat een deel van de toelage is gebruikt ter dekking van de dubbele woonlasten. Volgens die klacht is het oordeel van het hof onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd omdat deze omstandigheid als zodanig het oordeel dat de toelage deel uitmaakt van de welstand van partijen tijdens het huwelijk in dier voege dat het kennelijk als regulier inkomen bij het inkomen van de man dient te worden opgeteld, niet zonder meer kan dragen, aangezien uit de overweging van het hof niet blijkt of en, zo ja, op welke wijze, het hof bij dat oordeel de hoogte en de aard van deze "inkomsten" heeft betrokken.

Ik merk allereerst op dat het hof heeft overwogen dat het bedrag van € 1.000,- netto per maand, waarmee de rechtbank het gezinsinkomen van partijen heeft verhoogd, een deel van de buitenlandtoelage betreft die de man in 2009 ontving wegens zijn uitzending naar Noorwegen, voorts dat de man niet aannemelijk heeft gemaakt dat tegenover dit deel van de toelage extra kosten stonden die de man voor zijn rekening diende te nemen en ten slotte dat daarentegen wel aannemelijk is geworden dat ook het betreffende deel van de toelage aan het gezin ten goede is gekomen, ondermeer ter dekking van de dubbele woonlasten. Dit zijn feitelijke oordelen waartegen de eerste tweede klachten van onderdeel 6 in feite niet opkomen.

De onder 2.23 genoemde drie elementen van het oordeel van het hof zijn gelet op het partijdebat ook niet onbegrijpelijk gemotiveerd.

De man heeft in eerste aanleg over de buitenlandtoelage ter zitting het volgende verklaard19.:

De rechtbank heeft vervolgens in haar vonnis van 6 augustus 2010 geoordeeld dat de man onvoldoende aannemelijk heeft gemaakt dat de buitenlandtoeslag geheel is besteed aan hogere kosten in het land van uitzending en dat de man ter zitting onweersproken heeft verklaard dat hij ten tijde van zijn uitzending maandelijks een gedeelte van de toelage op een rekening in Noorwegen stortte ter bestrijding van zijn kosten daar en een gedeelte van deze toelage, te weten een bedrag van € 1.000,- op de gezamenlijke rekening van partijen.

Tegen deze overweging heeft de man in hoger beroep de grieven 8-10 gericht. In zijn toelichting op onder meer deze grieven heeft de man het volgende gesteld20.:

De vrouw heeft in hoger beroep hiertegenover het volgende gesteld21.:

Genoemde productie 3 van de vrouw bevat een overzicht van het salaris dat maandelijks vanaf juli 1999 op de gezamenlijke bankrekening van partijen is gestort. Uit het overzicht, dat door de man als zodanig inhoudelijk niet is bestreden, blijkt dat op 24 januari 2008 een bedrag van € 14.036,58 aan salaris op die rekening is gestort, waarin is begrepen een deels met terugwerkende kracht toegekende buitenlandtoelage. In de kolom "bijzonder" staat het volgende:

Uit het overzicht volgt verder dat van februari 2008 tot en met augustus 2009 aan salaris bedragen zijn gestort die aanmerkelijk hoger zijn dan de bedragen die daarvóór op de rekening aan salaris zijn gestort. In de kolom "bijzonder" staat achter de maanden februari 2008 tot en met november 2008 telkens het volgende: "500 € mon. direkt ex Salaris an Engelberts Konto Norwegen".

Op grond van dit partijdebat en de in zoverre niet bestreden stukken is het oordeel van het hof betreffende de aanwending van een deel van de buitenlandtoelage die de man in 2009 ontving niet onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd en faalt de eerste klacht.

De tweede klacht faalt op de grond dat bij de beantwoording van de vraag of (een deel van) de buitenlandtoelage van de man moet worden meegenomen bij het vaststellen van de huwelijksgerelateerde behoefte van de vrouw niet (reeds) doorslaggevend is dat de werkgever van de man heeft beoogd om hem met die toelage een compensatie te bieden voor de al dan niet hogere lasten in het buitenland. Uiteindelijk is beslissend hoe de ontvangen bedragen feitelijk zijn besteed.

In het oordeel van het hof dat het redelijk is het deel van de toelage ten bedrage van € 1.000,- op te tellen bij het netto gezinsinkomen ligt besloten dat het hof van oordeel is dat de periode waarin de toelage op de gezamenlijke rekening van partijen is gestort dusdanig lang is dat kan worden gesproken van een bestendige periode waarin het netto gezinsinkomen maandelijks is verhoogd en dat met de ontvangen gelden uitgaven zijn gedaan ter dekking van onder meer de extra woonkosten waarvan partijen naar het oordeel van het hof in gezamenlijk overleg zijn overeengekomen dat die extra kosten zouden moeten worden gemaakt. Ook dit oordeel is op grond van het partijdebat en de in zoverre niet bestreden stukken niet onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd, waarmee eveneens de derde klacht faalt.

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G