HR, 20-04-2018, nr. 17/00910

In cassatie kan worden uitgegaan van de feiten die het hof heeft vastgesteld in overweging 4.1.2. Deze houden, enigszins verkort weergegeven, het volgende in:

Eiser tot cassatie (hierna: de man) is op 4 mei 2006 op huwelijkse voorwaarden gehuwd met [de vrouw] (hierna: de vrouw).

De huwelijkse voorwaarden hielden onder meer in:

“(...)

Geen gemeenschap van goederen

Artikel 1.

Tussen de echtgenoten wordt iedere vermogensrechtelijke gemeenschap uitgesloten.

(...)

Kosten van de huishouding/inkomensbegrip

Artikel 4.

1. De kosten van de huishouding komen jaarlijks ten laste van de eigen inkomens van de echtgenoten, naar evenredigheid daarvan. (...)

4. De echtgenoot die in enig jaar meer aan de kosten van de huishouding heeft bijgedragen dan hij op grond van het hiervoor bepaalde verschuldigd is, heeft voor dat meerdere recht op vergoeding van de andere echtgenoot. Het recht op vergoeding vervalt wanneer de vergoeding niet binnen twee jaar na afloop van het desbetreffende kalenderjaar is betaald of schriftelijk is gevorderd.

(...)

Verrekening bij ontbinding huwelijk door overlijden

Artikel 7.

1. Indien het huwelijk wordt ontbonden door het overlijden van één van de echtgenoten, zal er worden afgerekend alsof de echtgenoten in algehele gemeenschap van goederen waren gehuwd.

(...)

3. Het vermogen van ieder van de echtgenoten bestaat uit het saldo van de goederen en schulden die bij het bestaan van een algehele gemeenschap van goederen daartoe zouden hebben behoord of waarvan de waarde daarbij in aanmerking zou worden genomen.”

In juni 2009 is bij de vrouw kanker gediagnosticeerd.

De vrouw heeft laatstelijk bij testament, op 19 mei 2010 verleden voor notaris [de notaris] te Tilburg, over haar nalatenschap beschikt. In dit testament heeft zij haar dochter [betrokkene 1] , geboren uit een eerder huwelijk, benoemd tot haar enig erfgename.

Op 11 juni 2012 heeft de vrouw een verzoek tot echtscheiding ingediend. Daarna, eveneens in juni 2012, heeft de man de echtelijke woning verlaten.

Op 11 september 2012 heeft de man een verweerschrift ingediend, tevens houdende een zelfstandig verzoek tot echtscheiding.

Bij brief van 2 oktober 2012 heeft de advocaat van de vrouw de rechtbank verzocht de echtscheiding vervroegd uit te spreken, vanwege het feit dat de vrouw op dat moment ernstig ziek en mogelijk terminaal was. Op 22 oktober 2012 heeft de rechtbank de echtscheiding uitgesproken.

Bij brief van 19 november 2012 is namens de vrouw aan de advocaat van de man verzocht te bevorderen dat deze de akte van berusting en het verzoek inschrijving zou invullen en ondertekenen, zodat de inschrijving van de echtscheidingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand kon plaatsvinden. In de brief was vermeld dat de vrouw de indicatie ‘terminaal’ had en nog slechts zeer kort te leven had. De man heeft geen medewerking verleend.

Op 10 december 2012 is de vrouw overleden. Haar enige erfgename, haar dochter [betrokkene 1] , heeft de nalatenschap beneficiair aanvaard. De vrouw heeft bij het hiervóór onder 1.1.4 genoemde testament [verweerder] – thans verweerder in cassatie − tot executeur benoemd, welke benoeming door hem is aanvaard.

Bij beschikking van 11 april 2013 heeft de rechtbank geconstateerd dat, gelet op het overlijden van erflaatster op 10 december 2012 en het niet ingeschreven staan van de beschikking van 22 oktober 2012 in de daartoe bestemde registers, het huwelijk tussen de man en de vrouw niet door echtscheiding, maar door het overlijden van de vrouw is geëindigd.1.

Bij inleidende dagvaarding van 1 oktober 2013 heeft de executeur van de nalatenschap de man in rechte betrokken en onder meer, voor zover in cassatie nog van belang, gevorderd:

(i) voor recht te verklaren dat aan de man geen beroep toekomt op zijn aanspraken uit hoofde van het finaal verrekenbeding zoals opgenomen in de huwelijksvoorwaarden;

(ii) subsidiair: voor recht te verklaren dat de vordering van de man uit hoofde van het verrekenbeding nihil bedraagt.

Aan deze vorderingen heeft de executeur kort gezegd2.ten grondslag gelegd dat de man willens en wetens heeft geweigerd medewerking te verlenen aan het inschrijven van de echtscheidingsbeschikking d.d. 22 oktober 2012. De man heeft misbruik van recht gemaakt door, tegen de wil van de vrouw, niet in de echtscheiding te berusten, zulks met geen ander doel dan het toebrengen van schade aan de vrouw en/of het zich verrijken ten koste van de dochter van de vrouw. Voor de man was er geen enkele andere reden om niet in de echtscheiding te berusten: hij had zich gerefereerd ten aanzien van het echtscheidingsverzoek van de vrouw en had een zelfstandig verzoek tot echtscheiding ingediend. Daarbij komt dat de man in de laatste periode van haar leven de vrouw het leven zuur heeft gemaakt en haar en haar dochter heeft mishandeld. Volgens de executeur is naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar dat onder deze omstandigheden aan de man een beroep op het verrekenbeding zou toekomen. In par. 23 van de inleidende dagvaarding heeft de executeur aangevoerd dat het bij de uitleg van de huwelijkse voorwaarden aankomt op de zin die partijen in de omstandigheden van het geval redelijkerwijs aan de bepaling mochten toekennen en hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten. Met het verrekenbeding bij overlijden hebben partijen bedoeld dat zou moeten worden verrekend in de situatie waarin partijen nog een affectieve relatie hebben, een gemeenschappelijke huishouding voeren en niet van plan zijn om uit elkaar te gaan. Die situatie deed zich hier niet voor: de echtscheiding was al uitgesproken.

De man heeft daartegenover aangevoerd dat het echtscheidingsverzoek hem volkomen heeft verrast, dat hij de gemeenschappelijke woning heeft verlaten om de vrouw zoveel mogelijk rust te gunnen en dat hij de beweegredenen van de vrouw bij het indienen van het echtscheidingsverzoek heeft betwijfeld op de grond dat bij haar sprake was van een gedragswijziging die de man verklaart door de bij haar geconstateerde hersentumoren. De toestand komt feitelijk overeen met het finaal verrekenbeding in art. 7 van de huwelijkse voorwaarden: het huwelijk is ontbonden door het overlijden van de vrouw. De man benadrukt dat zij echtscheiding heeft verzocht toen haar overlijden aanstaande was, enkel om hem buiten de nalatenschap te houden3..

In reconventie heeft de man onder meer, voor zover in cassatie nog van belang, gevorderd4.:

(i) voor recht te verklaren dat de executeur zijn medewerking dient te verlenen aan het uitvoeren van het verrekenbeding,

(ii) de executeur te veroordelen tot betaling aan de man van een bedrag uit hoofde van het verrekenbeding, bestaande uit de waarde van de door de man in zijn conclusie van eis in reconventie genoemde componenten, althans zodanige componenten en een zodanig bedrag als de rechtbank in goede justitie zal bepalen.

De rechtbank heeft een comparitie van partijen gelast, die op 27 februari 2014 is gehouden. Bij die gelegenheid heeft elk van partijen zijn eis op onderdelen gewijzigd. Bij eindvonnis van 16 juli 2014 heeft de rechtbank Zeeland-West-Brabant in conventie voor recht verklaard dat aan de man geen beroep toekomt op het finaal verrekenbeding in de huwelijkse voorwaarden. De rechtbank heeft de vorderingen van de man in reconventie afgewezen. Daartoe heeft de rechtbank samengevat overwogen dat het in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat de man een beroep op het verrekenbeding doet (rov. 3.6 en 3.7 Rb).

De man is van dit vonnis in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof ‘s-Hertogenbosch. Zijn eerste grief was gericht tegen rov. 3.6 en 3.7 van het eindvonnis en tegen de daarop gebaseerde beslissingen. De beide andere grieven zijn in cassatie niet van belang.

Het gerechtshof heeft bij tussenarrest van 25 oktober 2016 (ECLI:NL:GHSHE:2016:4755) de eerste grief uitdrukkelijk verworpen en de behandeling van de overige grieven aangehouden.

Het hof heeft (in rov. 4.9.2 – 4.9.3) in de eerste grief twee onderdelen gelezen, namelijk:

(i) het standpunt dat de rechtbank ten onrechte heeft geoordeeld dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat hem een beroep op het finale verrekenbeding toekomt;

(ii) het standpunt dat de rechtbank ten onrechte de vorderingen van de man onder 1 en 2 in reconventie heeft afgewezen, welk standpunt het hof noopt tot beantwoording van de vraag of artikel 7 van de huwelijkse voorwaarden zo moet worden begrepen dat de man recht heeft op finale verrekening.

Het hof is niet toegekomen aan een beoordeling van eerstgenoemd standpunt, hetgeen blijkt uit rov. 4.9.3. Het eventuele slagen van dit gedeelte van de grief zou leiden tot een wijziging van het dictum in het nadeel van de executeur. In dat geval dient het hof op grond van de devolutieve werking van het hoger beroep alsnog de in eerste aanleg verworpen of niet behandelde grondslagen van de vordering te bespreken. Daarom heeft het hof eerst het onder (ii) bedoelde gedeelte van de eerste grief behandeld.

Na een uiteenzetting van de wederzijdse standpunten en de nadere toelichting van partijen bij gelegenheid van de pleidooien (rov. 4.9.7), heeft het hof overwogen dat het standpunt van de man voorbijgaat aan de Haviltex-maatstaf. Het hof vervolgt in rov. 4.9.8:

“Zijn betoog dat er finaal verrekend moet worden, steunt op een zuiver taalkundige betekenis van (één bepaling van) de huwelijkse voorwaarden, namelijk artikel 7.

De vraag wat de bedoeling van partijen bij de huwelijkse voorwaarden is geweest om uitsluitend bij “overlijden” te verrekenen (artikel 7), maar niet ingeval het huwelijk eindigt op andere wijze dan de dood, in het bijzonder door echtscheiding, laat hij onbeantwoord (evenals de vraag overigens waarom partijen hebben afgesproken dat bij “overlijden” verrekening dient plaats te vinden). Dit had wel op zijn weg gelegen, nu [de executeur] op deze twee verschillende situaties (…) heeft gewezen, maar verder ook omdat hier sprake is van een echtscheidingssituatie (en de echtscheiding zelfs is uitgesproken) en voorts mede gelet op een van de uitgangspunten waarop het Nederlandse huwelijksvermogensrecht berust. Het hof verwijst voor dit laatste kortheidshalve naar de memorie van toelichting bij de Wet aanpassing wettelijke gemeenschap van goederen, Stb. 2011, 205 en 335:

“In artikel 99 wordt op gelijke wijze als in artikel 142 (...) van het [toen nog, hof] wetsvoorstel verrekenbedingen voorgesteld dat de gemeenschap van goederen op een eerder tijdstip wordt ontbonden dan het huwelijk eindigt. De gedachte achter deze wijziging is dat doorgaans vanaf het moment van indiening van een verzoekschrift tot echtscheiding of scheiding van tafel en bed, de door het hoofdstelsel veronderstelde solidariteit niet meer aanwezig is en dat het daarom voor de hand ligt op dat moment de gemeenschap van goederen te laten eindigen " (Kamerstukken II 2002/03, 28 867, nr. 3, p. 27.)

Op deze veronderstelde solidariteit, sluit het betoog van [de executeur] ook aan: die situatie (waarin van solidariteit nog sprake was) hebben de echtgenoten op het oog gehad bij het maken van de huwelijkse voorwaarden; bij overlijden mag er volgens de hoofdregel van worden uitgegaan dat de solidariteit er nog is (…) en dat is de situatie waarin finaal verrekend zou moeten worden.

Op grond van het voorgaande komt het hof tot de slotsom dat de echtgenoten ervan zijn uitgegaan dat bij “overlijden” nog sprake was van “solidariteit” of het bestaan van een affectieve relatie (het hoofdstelsel, in de woorden van de wetgever). [De man] heeft geen rechtens relevante feiten en omstandigheden gesteld die zijn ruimere, letterlijke uitleg van artikel 7 van de huwelijkse voorwaarden rechtvaardigen.”

Vervolgens zag het hof zich gesteld voor de vraag of inderdaad nog sprake is van het bestaan van solidariteit of een affectieve relatie. Die vraag heeft het hof – na bespreking van een elftal met gedachtestreepjes aangegeven omstandigheden – ontkennend beantwoord. Vervolgens heeft het hof de gevolgtrekking gemaakt dat de man geen recht heeft op finale verrekening als bedoeld in art. 7 van de akte van huwelijkse voorwaarden.

Op 8 november 2016 heeft het hof verlof verleend tot tussentijds cassatieberoep tegen het arrest van 25 oktober 2016. De man heeft – tijdig – beroep in cassatie ingesteld tegen dat tussenarrest. De executeur heeft in cassatie verweer gevoerd.