Hof Arnhem-Leeuwarden, 13-05-2015, nr. 21-008160-13

Afdeling strafrecht

Parketnummer: 21-008160-13

Uitspraak d.d.: 13 mei 2015

TEGENSPRAAK

Promis

gewezen op het hoger beroep, ingesteld tegen het vonnis van de rechtbank Gelderland van 22 oktober 2013 met parketnummer 06-950537-10 in de strafzaak tegen

geboren te [geboorteplaats] op [1942],

wonende te [woonplaats].

De verdachte en de officier van justitie hebben tegen het hiervoor genoemde vonnis hoger beroep ingesteld.

Dit arrest is gewezen naar aanleiding van het onderzoek op de terechtzittingen van het hof van 2 december 2014 en 13 april 2015 en, overeenkomstig het bepaalde bij artikel 422 van het Wetboek van Strafvordering, het onderzoek op de terechtzitting in eerste aanleg.

Het hof heeft kennisgenomen van de vordering van de advocaat-generaal. Deze vordering is na voorlezing aan het hof overgelegd. Het hof heeft voorts kennis genomen van hetgeen door verdachte en zijn raadslieden, mr. W. Anker en mr. T. Vis, naar voren is gebracht.

Het hof zal het vonnis waarvan beroep vernietigen omdat het tot een andere beslissing komt dan de rechtbank. Het hof zal daarom opnieuw rechtdoen.

Aan verdachte is tenlastegelegd dat:

[moeder verdachte] (verder: [moeder verdachte]) in of omstreeks de periode

van 7 juni 2008 tot en met 8 juni 2008 in [plaats] zelfdoding heeft gepleegd

(door het innemen van een combinatie van pillen),

waarbij hij, verdachte, op een of meer tijdstippen in of omstreeks de periode

van 1 januari 2008 tot en met 8 juni 2008, in [plaats] en/of in [plaats] en/of

in [plaats], althans in Nederland,

(telkens) opzettelijk die [moeder verdachte] behulpzaam is geweest en/of (telkens)

opzettelijk [moeder verdachte] een of meer middelen daartoe heeft verschaft,

terwijl die zelfdoding daarop is gevolgd,

immers heeft verdachte toen en daar (telkens) opzettelijk:

- contact gelegd met de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde

(verder: NVVE) en een maal althans meerdere malen (een) afspra(a)k(en)

gemaakt voor een bezoek van een consulent van de NVVE aan [moeder verdachte] en/of

aan verdachte, welke consulent die [moeder verdachte] en/of verdachte heeft

geïnformeerd over (een) methode(n) van zelfdoding en de wijze waarop

zelfdoding kan plaatsvinden

en/of

- een publicatie van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek naar Zorgvuldige

Zelfdoding (verder: WOZZ), uitgave 2008, getiteld 'Informatie over

zorgvuldige levensbeëindiging', aangeschaft en/of geraadpleegd en/of gebruikt

ten behoeve van de (wijze van) zelfdoding van [moeder verdachte]

en/of

- [moeder verdachte] geïnformeerd over (een) methode(n) van zelfdoding en de wijze

waarop zelfdoding kan plaatsvinden

en/of

-een dag gepland (tezamen met [moeder verdachte] en een of meer anderen) waarop de

zelfdoding (door inname van een hoeveelheid pillen) zou plaatsvinden

en/of

- een protocol/handleiding opgesteld, met betrekking tot de (wijze van

uitvoeren van de) zelfdoding

en/of

- voorafgaand aan en/of tijdens de uitvoering van de zelfdoding van [moeder verdachte]

[moeder verdachte], die [moeder verdachte] een of meer instructies en/of aanwijzingen gegeven

omtrent de tijd en wijze van innemen van de voor de zelfdoding benodigde / te

gebruiken pillen

en/of

- aan [moeder verdachte] (een deel van) de voor de zelfdoding benodigde / te

gebruiken pillen verstrekt, namelijk ongeveer 4, althans 5, althans een

hoeveelheid zogenaamde anti braak pillen en/of ongeveer 75, althans ongeveer

80, althans een hoeveelheid Nivaquine/Chloroquine pillen en/of ongeveer 45,

althans een hoeveelheid Oxazepam pillen en/of ongeveer 35, althans een

hoeveelheid Temazepam pillen

en/of

- ongeveer 45, althans een hoeveelheid Oxazepam pillen fijn gemaakt in een bakje

en/of vervolgens yoghurt in dat bakje gedaan en/of vervolgens ongeveer 75,

althans ongeveer 80, althans een hoeveelheid Nivaquine/Chloroquine pillen in

dat bakje gedaan en/of dit bakje met genoemde inhoud aangereikt aan [moeder verdachte]

en/of

- ongeveer 35, althans een hoeveelheid Temazepam pillen in een bakje gedaan en

aangereikt aan [moeder verdachte]

en/of

- drinken aan [moeder verdachte] aangereikt om de voor de zelfdoding benodigde / te

gebruiken pillen mee weg te spoelen.

Indien in de tenlastelegging taal- en/of schrijffouten voorkomen, zijn deze verbeterd. De verdachte is daardoor niet geschaad in de verdediging.

Met de rechtbank gaat het hof uit van de volgende feiten.1.

Op 8 februari 2010 werd op de televisie de documentaire “De laatste wens van [roepnaam moeder verdachte]. Een zelf geregisseerde dood.” uitgezonden. In deze documentaire bracht verdachte naar voren dat hij zijn moeder, [moeder verdachte], behulpzaam was geweest bij het realiseren van haar wens tot het beëindigen van haar leven. De raadsman van verdachte heeft deze documentaire onder de aandacht van het Openbaar Ministerie gebracht.

Naar aanleiding van deze uitzending werd een justitieel onderzoek ingesteld.

In de documentaire gaf [moeder verdachte] (roepnaam: [roepnaam moeder verdachte])2.te kennen dat zij haar leven wilde beëindigen. Bij het realiseren hiervan ontving zij hulp van haar stiefzoon [verdachte], zijnde verdachte.3.

Verdachte heeft onder meer verklaard dat hij op verzoek van zijn moeder op enig moment een afspraak heeft gemaakt met de huisarts omdat zijn moeder haar huisarts wilde vragen om haar te helpen een einde aan haar leven te maken. Volgens verdachte was de huisarts in het daarop gevolgde gesprek terughoudend, gaf zij aan dat zijn moeder daar op dat moment niet voor in aanmerking kwam en dat zij vaker van [moeder verdachte] wilde horen dat dit haar wens was.4.

De huisarts heeft naar aanleiding van het strafrechtelijk onderzoek in een brief aan de politie onder meer bevestigd dat zij op 8 februari 2008 met [moeder verdachte] en verdachte een gesprek heeft gevoerd waarin [moeder verdachte] aangaf dat het leven voor haar geen zin meer had. Zij deed het verzoek medicatie voor te schrijven die geschikt zou zijn om haar leven te beëindigen.

Voorts heeft verdachte verklaard dat hij namens zijn moeder contact heeft gezocht met de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (hierna: NVVE).

De heer [consulent NVVE], consulent van de NVVE, heeft [moeder verdachte] in de periode april en mei 2008 drie keer bezocht.5.Tijdens één van die bezoeken maakte de heer [consulent NVVE] duidelijk op welke wijze de doodswens van [moeder verdachte] gerealiseerd kon worden, namelijk door versterving. Dat wilde zij echter niet.6.

Verdachte schafte gedurende diezelfde periode het zogenoemde WOZZ-boekje aan.7.Dit betreft een publicatie uit 2008 onder de titel ‘Informatie over zorgvuldige levensbeëindiging’ van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek naar Zorgvuldige Zelfdoding.8.

Verdachte heeft verklaard dit boekje geraadpleegd en gebruikt te hebben ten behoeve van de door hem te verlenen hulp bij de zelfdoding van zijn moeder. Hij heeft zijn moeder verteld dat haar zelfdoding kon worden gerealiseerd met behulp van (onder andere) malariapillen die hij zelf nog voorhanden had.

De heer [consulent NVVE] heeft de contacten met verdachte en diens moeder bevestigd. Voor hem was zonder meer duidelijk dat [moeder verdachte] klaar was met leven. Hij heeft met hen ook gesproken over de mogelijkheden tot zelfdoding, waarbij het WOZZ-boekje ter sprake is gekomen.9.

Ongeveer drie of vier weken voordat [moeder verdachte] overleed, heeft verdachte samen met zijn moeder de datum bepaald waarop de zelfdoding zou plaatsvinden. Ook hebben zij toen besproken op welke wijze de zelfdoding gerealiseerd zou worden, namelijk door inname van een hoeveelheid pillen. De pillen die daarvoor naast de door verdachte verstrekte malariapillen nodig waren, had zij voor een deel zelf al in haar bezit en zijn voor een ander deel door verdachte aangevuld.

Voorafgaand aan en tijdens de uitvoering van de zelfdoding van [moeder verdachte] gaf verdachte haar aanwijzingen omtrent de tijd en wijze van innemen van de voor de zelfdoding benodigde en te gebruiken pillen.10.Verdachte had daartoe een handleiding opgesteld.11.In een gesprek met zijn moeder gebruikt hij ook het woord “protocol”.12.Verdachte heeft verklaard dat hij zijn moeder eerst 4 anti-braakpillen heeft verstrekt. Verdachte heeft vervolgens 45 Oxazepam-pillen fijngemaakt en die in een bakje met yoghurt gedaan. Daarbij zijn ook 75 tot 80 stuks gestampte malariapillen gedaan. [moeder verdachte] heeft vervolgens de yoghurt en de pillen allemaal opgegeten.13.Daarna slikte zij op aangeven van verdachte nog ongeveer 35 Temazepam-pillen.

Verdachte heeft zijn moeder tussendoor een glas drinken (Martini) aangereikt om de pillen mee weg te spoelen.14.

Uit een rapport van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) komt naar voren dat inname van 30 tot 60 tabletten á 100mg chloroquine (merknaam: Nivaquine®) tot de dood kan leiden.15.Een soortgelijke pil als die volgens verdachte is gebruikt, is bij hem in beslag16.genomen en ter beschikking van het NFI gesteld. Het tablet bleek na onderzoek door het NFI een hoeveelheid van tussen de 89 en 99 mg chloroquine te bevatten.17.Daarnaast is door [deskundige 1], forensisch en klinisch toxicoloog-farmacoloog, vastgesteld dat de 75 tot 80 chloroquinepillen gezamenlijk ongeveer 7 gram chloroquine bevatten. Gezien de literatuur beschouwt hij 7 gram als een letale dosis. Daarbij stelt [deskundige 1] dat als een vrouw van 99 jaar, hoe onwaarschijnlijk ook, deze zware overdosering nog had kunnen overleven, zij de hierdoor ontstane geleidingsstoornis in het hart en de afname van de effectieve hartfunctie, in combinatie met de ademhalingsdepressie ten gevolge van de zware overdosering oxazepam en temazepam, niet had kunnen overleven.18.

Zowel de advocaat-generaal als de verdediging heeft zich op het standpunt gesteld dat het tenlastegelegde feit wettig en overtuigend bewezen kan worden verklaard, met dien verstande dat de verdediging heeft bepleit dat het recht op eerbiediging van het “private life” van verdachte zoals neergelegd in het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) wellicht noopt tot een vrijspraak van het bestanddeel “behulpzaam zijn”. Hoewel de verdediging haar voorkeur heeft uitgesproken voor het buiten toepassing laten van artikel 294 tweede lid van het Wetboek van Strafrecht (hetgeen zou leiden tot een ontslag van rechtsvervolging), is ook partiële vrijspraak bepleit. Dit verweer honoreert het hof niet. Schending van artikel 8 EVRM, indien al aan de orde, leidt naar het oordeel van het hof niet tot een uitleg van het begrip “behulpzaam zijn” zoals door de verdediging betoogd, te weten dat daaronder niet valt de hulp door een naaste bij de geheel vrijwillige en weloverwogen levensbeëindiging van de betrokkene.

Door wettige bewijsmiddelen, waarin zijn vervat de redengevende feiten en omstandigheden waarop de bewezenverklaring steunt, acht het hof wettig en overtuigend bewezen dat verdachte het tenlastegelegde heeft begaan, met dien verstande dat:

[moeder verdachte] (verder: [moeder verdachte]) in of omstreeks de periode

van 7 juni 2008 tot en met 8 juni 2008 in [plaats] zelfdoding heeft gepleegd

(door het innemen van een combinatie van pillen),

waarbij hij, verdachte, op een of meer tijdstippen in of omstreeks de periode

van 1 januari 2008 tot en met 8 juni 2008, in [plaats] en/of in [plaats] en/of

in [plaats], althans in Nederland,

(telkens) opzettelijk die [moeder verdachte] behulpzaam is geweest en/of (telkens)

opzettelijk [moeder verdachte] een of meer middelen daartoe heeft verschaft,

terwijl die zelfdoding daarop is gevolgd,

immers heeft verdachte toen en daar (telkens) opzettelijk:

- contact gelegd met de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde

(verder: NVVE) en een maal althans meerdere malen (een) afspra(a)k(en)

gemaakt voor een bezoek van een consulent van de NVVE aan [moeder verdachte] en/of

aan verdachte, welke consulent die [moeder verdachte] en/of verdachte heeft

geïnformeerd over (een) methode(n) van zelfdoding en de wijze waarop

zelfdoding kan plaatsvinden

en/of

- een publicatie van de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek naar Zorgvuldige

Zelfdoding (verder: WOZZ), uitgave 2008, getiteld 'Informatie over

zorgvuldige levensbeëindiging', aangeschaft en/of geraadpleegd en/of gebruikt

ten behoeve van de (wijze van) zelfdoding van [moeder verdachte]

en/of

- [moeder verdachte] geïnformeerd over (een) methode(n) van zelfdoding en de wijze

waarop zelfdoding kan plaatsvinden

en/of

-een dag gepland (tezamen met [moeder verdachte] en een of meer anderen) waarop de

zelfdoding (door inname van een hoeveelheid pillen) zou plaatsvinden

en/of

- een protocol/handleiding opgesteld, met betrekking tot de (wijze van

uitvoeren van de) zelfdoding

en/of

- voorafgaand aan en/of tijdens de uitvoering van de zelfdoding van [moeder verdachte]

[moeder verdachte], die [moeder verdachte] een of meer instructies en/of aanwijzingen gegeven

omtrent de tijd en wijze van innemen van de voor de zelfdoding benodigde / te

gebruiken pillen

en/of

- aan [moeder verdachte] (een deel van) de voor de zelfdoding benodigde / te

gebruiken pillen verstrekt, namelijk ongeveer 4, althans 5, althans een

hoeveelheid zogenaamde anti braak pillen en/of ongeveer 75, althans ongeveer

80, althans een hoeveelheid Nivaquine/Chloroquine pillen en/of ongeveer 45,

althans een hoeveelheid Oxazepam pillen en/of ongeveer 35, althans een

hoeveelheid Temazepam pillen

en/of

- ongeveer 45, althans een hoeveelheid Oxazepam pillen fijn gemaakt in een bakje

en/of vervolgens yoghurt in dat bakje gedaan en/of vervolgens ongeveer 75,

althans ongeveer 80, althans een hoeveelheid Nivaquine/Chloroquine pillen in

dat bakje gedaan en/of dit bakje met genoemde inhoud aangereikt aan [moeder verdachte]

en/of

- ongeveer 35, althans een hoeveelheid Temazepam pillen in een bakje gedaan en

aangereikt aan [moeder verdachte]

en/of

- drinken aan [moeder verdachte] aangereikt om de voor de zelfdoding benodigde / te

gebruiken pillen mee weg te spoelen.

Het hof acht niet bewezen hetgeen verdachte meer of anders is tenlastegelegd dan hierboven is bewezenverklaard, zodat deze daarvan behoort te worden vrijgesproken.

Het bewezen verklaarde levert op:

opzettelijk een ander bij zelfdoding behulpzaam zijn en die ander de middelen tot zelfdoding verschaffen, terwijl de zelfdoding volgt.

Evenals in eerste aanleg is ook in hoger beroep namens verdachte een beroep gedaan op overmacht in de vorm van noodtoestand.

Daartoe heeft de verdediging, zakelijk weergegeven, het volgende aangevoerd.

Verdachte moest kiezen tussen onderling strijdende plichten en belangen, te weten enerzijds de plicht om de wet (artikel 294 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht) na te leven en anderzijds de ongeschreven morele plicht/maatschappelijke plicht/zorgplicht om zijn 99-jarige moeder te helpen bij het realiseren van haar wens tot een pijnloze, vredige en waardige dood. Verdachte heeft het laatste als het zwaarst wegende laten prevaleren.

Bij de afweging van de in het geding zijnde belangen hebben voor verdachte blijkens de door hem afgelegde verklaringen de volgende punten een gewichtige rol gespeeld.

De advocaat-generaal heeft zich op het standpunt gesteld dat de verdachte geen beroep op overmacht in de zin van noodtoestand toekomt, omdat niet aannemelijk is geworden dat er geen alternatieven voorhanden waren. De verklaring van de huisarts, afgelegd bij de raadsheer-commissaris, dat zij in dit geval geen medewerking aan euthanasie wilde verlenen, maakt dit standpunt niet anders.

Het hof overweegt als volgt.

In zijn eerdere beslissing inzake hulp bij zelfdoding van 17 februari 2012 (ECLI:NL:GHARN:2012:BV6139, voorheen LJN BV6139) heeft het hof het volgende overwogen.

“Uitzonderlijke omstandigheden kunnen in een individueel geval meebrengen dat gedragingen die door de wetgever strafbaar zijn gesteld, niettemin gerechtvaardigd kunnen worden geacht, onder meer indien moet worden aangenomen dat daarbij is gehandeld in noodtoestand, dat wil zeggen - in het algemeen gesproken- dat de pleger van het feit, staande voor de noodzaak te kiezen uit onderling strijdige plichten en belangen, de zwaarstwegende heeft laten prevaleren. In een geval als het onderhavige waarin de wetgever een bijzondere regeling heeft getroffen voor de afweging van de aan de naleving van de wet verbonden nadelen -in casu in de vorm van de mogelijkheid dat een arts onder strikte voorwaarden hulp biedt bij zelfdoding- is een beroep op noodtoestand niet zonder meer uitgesloten, maar een dergelijk beroep zal slechts bij hoge uitzondering kunnen worden aanvaard. De manoeuvreerruimte van de rechter is in zo’n geval uitermate klein. Iemand die geen arts is, kan…geen geslaagd beroep op noodtoestand doen behoudens zeer uitzonderlijke omstandigheden.”

Voor het aannemen van het bestaan van een strafrechtelijk relevante noodtoestand is vereist dat er sprake is van een gedraging die voortvloeit uit een actuele concrete nood door een conflict van belangen of plichten, welke gedraging bovendien voldoet aan de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit.

De wetgever heeft voor artsen voorwaarden geformuleerd bij de bijzondere strafuitsluitingsgrond van artikel 293 lid 2 van het Wetboek van Strafrecht: zij moeten voldoen aan de zorgvuldigheidseisen, bedoeld in artikel 2 van de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (de WTL), en mededeling doen van het levensbeëindigend handelen of hulpverlening bij zelfdoding aan de gemeentelijke lijkschouwer.

Verdachte is echter geen arts.

Het hof zal bij het beoordelen van het handelen van verdachte de zorgvuldigheidseisen en de mededelingsplicht uit de WTL als referentiekader bij de toetsing hanteren, nu daarin de verschillende aspecten van nood, proportionaliteit en subsidiariteit bij hulp bij zelfdoding tot uitdrukking komen, zonder daarbij de bijzondere positie van verdachte als niet-medicus en bovendien zoon van de hulpvraagster, uit het oog te verliezen.

De zorgvuldigheidseisen uit de WTL houden in dat de arts:

a. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van een vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt,

b. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt,

c. de patiënt heeft voorgelicht over de situatie waarin deze zich bevond en over diens vooruitzichten,

d. met de patiënt tot de overtuiging is gekomen dat er voor de situatie waarin deze zich bevond geen redelijke andere oplossing was,

e. tenminste één andere, onafhankelijke arts heeft geraadpleegd, die de patiënt heeft gezien en schriftelijk zijn oordeel heeft gegeven over de zorgvuldigheidseisen, bedoeld in de onderdelen a tot en met d, en

f. de levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding medisch zorgvuldig heeft uitgevoerd.

Ad a: Het hof is van oordeel dat verdachte op voldoende objectieve gronden de overtuiging heeft gekregen dat zijn moeder al langere tijd de wens koesterde haar leven te beëindigen, dat zij daar vrijwillig voor koos zonder druk van buitenaf en dat zijn moeder daarenboven ook weloverwogen tot deze doodswens was gekomen en hierin volhardde.

Het hof baseert dit oordeel op de volgende dossieronderdelen:

- de verklaring van verdachte bij zijn politieverhoor op 23 februari 2010 19., voor zover inhoudend:

“V: Wanneer kwam het voor het eerst ter sprake dat zij niet verder wilde leven?

A: Dat is heel geleidelijk aan gekomen. Een jaar of tien geleden zei ze al wel dat het genoeg was geweest. Toen was het nog niet heel dringend, meer de wens om niet wakker te worden. Voor mij werd het acuut op het moment dat ze zei “Dat hoop ik niet meer mee te maken.” Ze zei dat toen ze hoorde dat mijn dochter [dochter verdachte 1] haar tweede kindje zou krijgen. Toen werd voor mij heel duidelijk hoe serieus ze was met haar gevoel. Daarvoor had ze al gezegd dat ze de verhuizing niet meer hoopte mee te maken naar de nieuwe kamer…

V: Wie bracht het als eerste ter sprake?

A: Dat deed ze zelf.

V: Waarom wilde ze niet meer verder leven?

A: …Voor mij was het duidelijk dat het zo al genoeg was voor haar. Toen kwam die verhuizing erbij, waardoor ze ontworteld raakte. Daar kwamen die klachten bij. Er was ook wel een moment dat ze wakker werd en boos werd omdat ze dacht dat het ochtend was en men haar niet gewekt had. Op haar bellen kwam de nachtzuster en zei dat het half 12 ’s nachts was. Zij is daar ongelooflijk van geschrokken en was bang dat ze de regie kwijt was. Ik zei dat ik ook wel dingen vergat. Ze zei dat dat anders was. Ik denk dat ze erg bang was om dement te raken. …

Dat gesprek zal ergens in november 2007 zijn geweest, toen bekend werd dat mijn tweede kleinkind er aan kwam. Ze zei dat het niet ging om het kleinkind. Ze wilde niet meer leven. Ze hoopte dat niet meer mee te maken. Ze wilde ook geen 100 worden. Ze wilde die poespas niet meer meemaken. Ik heb haar wel getracht gerust te stellen daarin, maar dat was niet genoeg blijkbaar…

V: Met wie heeft [roepnaam moeder verdachte] dit nog meer besproken?

A: In ieder geval met mijn oudste dochter [dochter verdachte 1].

…

V: Met welke arts(en) heeft [roepnaam moeder verdachte] dit besproken, wanneer?

A: Eigenlijk niet. Behalve in een later stadium, heb ik de huisarts gevraagd om langs te komen, de arts van [verzorgingshuis]. Ze heeft toen de vraag aan de arts gesteld, maar heel moeilijk omdat ze het lastig vond. Uiteindelijk heeft de arts dat uit haar getrokken…Mijn moeder wilde aan de arts vragen om haar te helpen om een einde aan haar leven te maken. Zij wilde euthanasie hebben. Maar om dat keihard te zeggen viel mijn moeder niet mee. Ze draaide er om heen. De huisarts benoemde de vraag uiteindelijk.

…

V: Wat was uw indruk over haar geestelijke vermogens toen zij daar over sprak?

A: Precies hetzelfde als anders. Ze wist precies wat ze wou. Ze is altijd hetzelfde geweest. Volledig toerekeningsvatbaar.

…

V: In hoeverre heeft uw moeder aan u gevraagd om haar te helpen om haar leven te beëindigen?

A: Dat weet ik eigenlijk niet zo heel goed. Ze gaf duidelijk aan dat ze er een eind aan wilde maken en dat ze het gevoel had dat de huisarts haar in de steek liet. Zo zat ze niet in elkaar dat ze dat concreet aan mij vroeg. Het was wel duidelijk dat ze dat graag wou. Nadat ze die pillen gespaard had, was ik overtuigd geraakt van haar drang om te willen stoppen met leven.”

-de geluids- en beeldopnamen die verdachte kort voor haar overlijden heeft gemaakt van zijn gesprekken met zijn moeder.

Deze geluidsopnamen zijn uitgewerkt in een proces-verbaal van bevindingen en bevatten onder andere de volgende passages20.:

“-H: Maar ophouden met eten, dat vind je moeilijk?

-M: Ik weet zeker dat ik dat niet kan. ..Dan heb ik honger en ga ik eten….

-H: Ik vraag het daarom omdat mensen misschien zullen vragen waarom je dat niet gedaan hebt terwijl dat kan en als ik dan zeg, ja maar ze vond dat ze dat niet kon dan kunnen ze zeggen maar wilde ze dan wel dood. Is dat dan niet een bewijs dat ze eigenlijk toch niet dood wou.

-M: Nee, ik wil echt wel dood. Ik kijk er zelfs naar uit.

…

-H: [roepnaam moeder verdachte], ik wil nog even voor alle duidelijkheid…

-M: Ik citeer een hele toepasselijke,.. Ich bin, sprach jeder zum sterben bereit, ich bitte nicht um mein leben…

-H: …Ik wil gewoon even duidelijk hebben dat je nu weet wat er gebeuren gaat en dat je ja zegt, ik wil dat.

-M: Ik heb je gezegd toch, dat ik er naar uit keek.

-H: Ja, ja.

-M: Ik ben er dus altijd toe bereid. Vind je mijn nachtpon mooi genoeg?

…

M: [verdachte], bedankt voor alles hoor, niet alleen voor nu, maar voor alles van jou, van je kind zijn af.”

De beeldopnamen waren in hun geheel te zien in de uitzending van Netwerk op 8 februari 2010. Het hof heeft van deze beelden in raadkamer kennisgenomen.

In het bijzonder op grond van deze beelden en de hiervoor aangehaalde geluidsopname- passages is het hof tot de overtuiging gekomen dat [moeder verdachte] tot het laatste moment geestelijk helder is geweest en duidelijk wist wat zij wilde.

-de verklaring van [dochter verdachte 1], dochter van verdachte, kleindochter van [moeder verdachte] 21.:

“V: Hoe was haar psychische toestand in de jaren dat zij in [verzorgingshuis] verbleef?

A: Die was heel helder. Ik heb nauwelijks achteruitgang gezien…

V: Wanneer heeft [moeder verdachte] tegen uzelf gezegd, dat zij niet meer verder wilde leven?

A: Zij heeft een duidelijk signaal gegeven toen haar buurman in [verzorgingshuis] overleed. Ze zei toen: “Ik ben jaloers.” Daarna kwam ik in januari 2008 bij haar vertellen dat ik zwanger was van ons tweede kind. Ze zei: “Oh kind, dat hoop ik niet meer mee te maken”….Ik was teleurgesteld en geschrokken. Ze heeft toen later uitgelegd dat het meer was dat ze dan zag dat dat over zes maanden was en dat ze hoopte dat ze er dan niet meer zou zijn. Ze zei ook vaak dat ze geen 100 wilde worden.

…

Een week voor 7 juni 2008 kwamen we afscheid nemen….Tijdens het afscheid nemen zei ze dingen als: “Dat het prima was zo en dat ze er naar uit keek.“ Ze had er absoluut geen problemen mee.”

-de verklaring van [dochter verdachte 2], dochter van verdachte, kleindochter van [moeder verdachte] 22.:

“…Wat mij opviel was dat [roepnaam moeder verdachte] de laatste maanden zoveel vrolijker was. Dat merkte ik al toen ik er in april 2008 met haar over sprak. Ze wilde graag begrip voor haar beslissing om haar leven te beëindigen. Op het moment dat ik er vraagtekens bij zette, merkte ik dat ze daar geïrriteerd en verdrietig van werd.

…Ik wist dat ze al jaren een euthanasieverklaring had. Het was bij ons bekend dat ze uitzag naar het einde. Het was wel wat nieuws dat ze daarin actieve stappen zette….De juridische weg, versterven, had ze afgewezen.

…

Ze was die dag (6 juni 2008) heel opgewekt, afgezien van de pijn die ze had in haar rug. Toen ik afscheid van haar nam zei ze dat ze er naar uit zag.”

-de verklaring van [consulent NVVE], consulent bij de NVVE23.:

“Het derde gesprek heb ik gevoerd met [moeder verdachte] alleen. Het eerste kwartier heb ik met haar …alleen gesproken. Later kwam haar zoon [verdachte] op bezoek. In het eerste kwartier gaf [moeder verdachte] duidelijk aan dat ze haar leven wilde beëindigen. Dit deed ze overigens ook in de eerste twee gesprekken.”

-de brief van 24 maart 2010 van de huisarts [huisarts], gericht aan [naam] (lid van het politierechercheteam) voor zover inhoudende:

“ Ik ken mevrouw ([moeder verdachte]) als een lieve, zelfstandige en dappere vrouw die niet veel klaagde. Ze was niet depressief en had geen andere psychiatrische aandoening. Ze wist heel goed wat ze wilde. Ze was tot het einde toe wilsbekwaam. Ze heeft mij vaak te kennen gegeven dat ze het leven moe was en hoopte niet meer 100 te worden. Ze heeft al jaren voor haar overlijden gevraagd om geen levensverlengende maatregelen meer te nemen en haar bij levensbedreigende situaties natuurlijk te laten overlijden. Op 8 februari 2008 heb ik een gesprek gehad met mevrouw en haar zoon. Mevrouw gaf in dit gesprek aan dat het leven voor haar geen zin meer had…Ze vroeg mij om haar medicatie voor te schrijven om haar leven te beëindigen. Ik heb haar aangegeven dat ik hier moeite mee had. Ze had weliswaar een beperkte levensverwachting door haar hart- en nierproblemen en hoge leeftijd maar ik heb veel moeite om in deze situatie mee te werken aan euthanasie. Op 4 april 2008 heb ik haar weer over dit onderwerp gesproken. Ze gaf aan van alle behandelingen die haar leven kunnen verlengen af te willen zien en enkel palliatieve zorg te willen. Daarop hebben we haar hart- en niermedicatie gestopt. Op 31 mei hebben we weer een gesprek gehad waarin mevrouw uitdrukkelijk aangaf niet meer verder te willen leven. Ze heeft toen ook de papieren van een behandelverbod ondertekend en dit is ook met de verzorging van het huis besproken. Mevrouw wist in al deze gesprekken heel goed te zeggen wat ze wilde en kon de consequenties van deze afspraken goed overzien. Ze was niet depressief maar heel duidelijk in haar wens om te sterven. Ondanks pogingen om het haar meer naar de zin te maken bleef zij persisteren in haar wens. Ze vond dat haar leven voltooid was en dat verder leven geen zin meer had.”

Ad b: Het hof is voorts van oordeel dat er uit het dossier voldoende aanwijzingen te putten zijn dat er bij [moeder verdachte] sprake was van zeer ernstig fysiek en psychisch lijden dat, gemeten naar de huidige maatstaven, met een grote mate van waarschijnlijkheid zou voldoen aan het vereiste onder b voor het straffeloos toepassen van euthanasie en/of hulp bij zelfdoding door een medicus .

Het hof baseert zich voor dit oordeel, behalve op de hiervoor reeds aangehaalde delen van het dossier, ook op de volgende dossieronderdelen.

-de hiervoor vermelde brief van de huisarts [huisarts], voor zover inhoudend:

“Mevrouw ([moeder verdachte]) leed aan hartfalen, waarvoor ze medicatie kreeg. Verder had zij osteoporose, haar ruggenwervels waren ingezakt en hierdoor had zij altijd veel rugklachten. Hiervoor gebruikte ze regelmatig pijnstillers en was ze beperkt met het bewegen. Mevrouw zag zeer slecht door maculadegeneratie. Ze was nagenoeg blind. Verder had ze een erg slechte nierfunctie (klaring 23), waardoor ze erg vermoeid was. Ook heeft ze een open been gehad.”

-de verklaring van [huisarts] bij de raadsheer-commissaris op 3 februari 2015, voor zover inhoudende:

“ We hebben gekeken naar alternatieven: “pogingen om het haar meer naar de zin te maken”. Dan bedoel ik pogingen die ik kon doen om het haar meer naar de zin te maken in het leven. Maar er waren niet echt mogelijkheden daarin. Als u mij vraagt of er gesproken is over de mogelijkheid van “versterven” , dan zeg ik dat ik zeker weet dat ik dat wel een keer heb genoemd, maar dat vond ze geen prettige manier. Dat wees ze vrij resoluut van de hand. Ze wist wat het inhield. Ze was heel goed op de hoogte van alles.”

Ad c, d en e: Op grond van de hiervoor aangehaalde verklaringen van verdachte en de getuigen [consulent NVVE] en [huisarts] staat naar het oordeel van het hof vast dat [moeder verdachte] voldoende was voorgelicht over de situatie waarin zij zich bevond en dat er in de gegeven situatie geen redelijke andere oplossing bestond om haar lijden te verlichten. Het hof ziet onder ogen dat voor verdachte, als niet-medicus, de subsidiariteitseis nog verder strekt: heeft hij voldoende onderzocht of, na de weigering van de huisarts, een andere arts bereid had kunnen zijn tot het verlenen van hulp?

Het hof heeft acht geslagen op de euthanasiewetgeving, de geldende jurisprudentie (waaronder het “Brongersma-arrest”) en de euthanasiepraktijk zoals die gold in 2008.

In het dossier bevinden zich de jaarverslagen van de Regionale Toetsingscommissie Euthanasie over de jaren 2002 tot en met 2013.

Tot en met het jaar 2008 blijkt daaruit niet van euthanasieverlening in een met deze zaak vergelijkbaar geval. In eerste aanleg zijn de gehoorde deskundigen bevraagd op dit punt.

Zij schetsen een beeld van een zeer terughoudende euthanasiepraktijk in 2008.

Het hof verwijst ook naar de volgende passage uit het dossier:

-de verklaring van de huisarts, [huisarts] bij de raadsheer-commissaris op 3 februari 2015, voor zover inhoudende:

“Door haar ([moeder verdachte]) of door mij is niet de mogelijkheid geopperd de vraag (om euthanasie) aan een andere arts voor te leggen. Ik heb dat niet voorgesteld omdat ik niet dacht dat een andere arts dat wel wilde doen. Ik dacht dat het binnen de wetgeving toen ook niet kon. Ik heb gekeken naar andere mogelijkheden, maar niet naar andere mogelijkheden van euthanasie. Je had toen geen levensklinieken of zo. Ik herinner mij dat het levensmoe zijn de hoofdreden was en niet het ziek zijn. Dat is wat het voor mij moeilijk maakte. Het was anders dan bij een zieke patiënt waar ik geen mogelijkheden heb voor behandeling.

Vraag: Besefte u dat er voor [moeder verdachte] die van mening was dat haar leven voltooid was, geen alternatieven waren?

Antwoord: Ja.

Vraag: Was het derhalve voor u al duidelijk dat er ten aanzien van [moeder verdachte] in het geheel geen euthanasie mogelijk was in 2008?

Antwoord: Ja.

Vraag: Hoe groot acht u de kans dat er een arts gevonden zou kunnen worden die op haar verzoek was ingegaan?

Antwoord: Die was niet aanwezig…Als u, RHC, mij vraagt of [moeder verdachte] in staat was om zonder hulp een einde aan haar leven te kunnen maken, zeg ik dat het heel lastig was voor haar om aan middelen te komen, denk ik. Ze was blind en woonde in een verzorgingstehuis; hoe moest ze dat voor elkaar krijgen? Als u, raadsman, aan mij vraagt of [moeder verdachte] met de medicijnen die ze door mij voorgeschreven kreeg een eind aan haar leven had kunnen maken is mijn antwoord: ik denk het niet. In ieder geval niet met zekerheid of snel en niet zonder kans op mislukking.”

Gezien de euthanasiewetgeving en -praktijk in 2008 alsook de inhoud van de hiervoor aangehaalde verklaring van de huisarts en de feitelijke toestand waarin verdachte’s moeder verkeerde, acht het hof het alleszins voorstelbaar dat verdachte na het contact met de huisarts [huisarts] geen andere arts meer heeft geraadpleegd.

De kans dat een andere arts onder de gegeven omstandigheden bereid zou zijn geweest om medewerking te verlenen aan de door verdachtes moeder gewenste zelfdoding, moet op grond van de hiervoor weergegeven passages uit het dossier ook naar het oordeel van het hof als theoretisch worden beschouwd.

Het hof is dan ook van oordeel dat verdachte samen met zijn moeder tot de gerechtvaardigde overtuiging is kunnen komen dat er geen redelijke andere oplossing bestond voor de situatie waarin zij, [moeder verdachte] zich bevond.

Ad f: Het hof stelt tenslotte vast dat verdachte, voor zover dat als niet-medicus in zijn vermogen lag, de hulp bij zijn moeders zelfdoding zorgvuldig heeft uitgevoerd.

Verdachte heeft allereerst contact opgenomen met de NVVE.

Hij heeft het WOZZ-boekje aangeschaft en aan de hand daarvan een “protocol” opgesteld en dit doorgenomen met zijn moeder.

In dit protocol was aangegeven welke handelingen achtereenvolgens verricht moesten worden om tot een pijnloze zelfdoding te komen.

Verdachte heeft zich aan dit protocol gehouden.

Het hof verwijst in dit verband naar de verklaring van de deskundige [deskundige 2], hoogleraar filosofie en ethiek, afgelegd ter zitting van de rechtbank van 3 september 2013, voor zover inhoudende:

“In 1998 ben ik begonnen, tot 2008 (als lid van de Regionale Toetsingscommissie Euthanasie). Ik heb ongeveer 2.500 dossiers van euthanasie bekeken…De vraag is eigenlijk: heeft hij (verdachte) het zorgvuldig gedaan? Ik heb geen argumenten die zeggen dat hij het niet zorgvuldig heeft gedaan.”

Gelet op het voorgaande komt het hof tot de conclusie dat verdachte als niet-medicus voldoende zorgvuldig heeft gehandeld. Dat verdachte niet tot het laatste moment, dat waarop de dood intrad, bij zijn moeder is gebleven om bij een eventuele complicatie te kunnen ingrijpen en voorts dat hij geen mededeling heeft gedaan van de niet-natuurlijke dood van zijn moeder, doet aan die zorgvuldigheid niet af en is overigens te begrijpen in het licht van de door verdachte gerespecteerde wens van zijn moeder om haar leven te beëindigen zonder daaraan ruchtbaarheid te geven.

Ook acht het hof dit vanuit de positie van verdachte te begrijpen, opdat hij zelf niet onnodig zou worden blootgesteld aan strafvervolging.

Voor het geval dat verdachte zich uiteindelijk toch ooit nog strafrechtelijk zou moeten verantwoorden, heeft hij alles gedaan om zijn optreden op transparante wijze vast te leggen en zijn handelen aldus, ook voor de strafrechter, volkomen toetsbaar te maken.

Dat verdachte zich als gevolg van het door hem gevoelde conflict van plichten bevond in een actuele concrete nood, blijkt uit de hiervoor genoemde feiten, te weten de duidelijke en persistente doodswens van zijn moeder, haar zeer ernstig fysiek en psychisch lijden, gevoegd bij de omstandigheid dat er van artsen geen hulp te verwachten was en zij niet bij machte was om zelfstandig uitvoering te geven aan haar doodswens.

Deze nood werd acuut toen verdachte ongeveer veertien dagen na het eerste bezoek van de heer [consulent NVVE] ontdekte dat zijn moeder zelf pillen aan het verzamelen was en hem na enig onderzoek duidelijk werd dat deze medicijnen ongeschikt waren voor het door haar beoogde doel.

Verdachte heeft toen de plicht gevoeld om zijn moeder te helpen en heeft die plicht zwaarder laten wegen dan de plicht om de wet niet te overtreden.

Verdachte heeft dit conflict van plichten zelf prangend als volgt geformuleerd in zijn -zakelijk weergegeven- verklaring ter terechtzitting van het hof:

“Pas toen ik geconfronteerd werd met het risico dat mijn moeder zelf de daad bij haar wens zou voegen, met de door haar bewust opgespaarde, maar ongeschikte eigen medicijnen, heb ik haar een alternatief aangeboden dat zekerder en veiliger was.” En: “Dat ik daardoor de wet zou overtreden was voor mij minder zwaarwegend dan het horrorscenario dat de innige wens van mijn moeder zou mislukken en zou uitmonden in veel fysieke en psychische narigheid.”

Het hof komt tot de conclusie dat op grond van de zeer bijzondere omstandigheden van dit geval het beroep op noodtoestand gegrond is.

Dat heeft tot gevolg dat het bewezenverklaarde geen strafbaar feit oplevert en dat verdachte dus moet worden ontslagen van alle rechtsvervolging.

Het hof plaatst bij dit oordeel de kanttekening dat de onderhavige zaak gezien moet worden in het licht van de euthanasiepraktijk zoals deze in 2008 was. Deze lijkt een striktere te zijn geweest dan die welke bestaat ten tijde van wijzen van dit arrest.

In 2004 oordeelde de Hoge Raad in de zaak Brongersma, met een verwijzing naar het standpunt van de wetgever, dat gevallen van levensbeëindigend handelen door de arts bij levensmoeheid niet onder de reikwijdte van de Euthanasiewet vallen.

Van een beroep op de voor artsen geldende bijzondere strafuitsluitingsgrond kan volgens de Hoge Raad in dat arrest uit 2004 geen sprake zijn “indien het hulpvragen betreft die niet een ziekte of aandoening tot oorsprong hebben, omdat de specifieke deskundigheid van een arts zich zowel wat de diagnostiek als de behandeling betreft, uit haar aard niet tot dergelijke hulpvragen uitstrekt.”

Op 23 juni 2011 is echter het KNMG-rapport “De rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde” verschenen met daarin de volgende conclusie: “Het huidige wettelijke kader en de invulling van het begrip lijden is breder dan veel artsen tot op heden denken en toepassen. Kwetsbaarheid, inclusief dimensies als functieverlies, eenzaamheid en verlies van autonomie mogen verdisconteerd worden in de beoordeling door artsen van een verzoek om euthanasie. Deze niet lineaire optelsom van medische en niet medische problemen, die dikwijls elk op zich niet levensbedreigend of fataal zijn, kan leiden tot uitzichtloos en ondraaglijk lijden in de zin van de Euthanasiewet.”

Gelet op deze laatste ontwikkeling is het hof van oordeel dat er in de huidige tijd minder snel sprake zal kunnen zijn van een noodtoestand indien de hulpverlener in een geval als het onderhavige geen (tweede) arts heeft geconsulteerd.

Ten overvloede en tenslotte overweegt het hof nog het volgende.

De verdediging heeft als mogelijke grond voor een ontslag van alle rechtsvervolging ook nog aangevoerd dat de bepaling van artikel 294, tweede lid van het Wetboek van Strafrecht wegens strijd met artikel 8, eerste lid van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) in dit concrete geval buiten toepassing dient te worden verklaard en dat om die reden ontslag van rechtsvervolging dient te volgen wegens niet-strafbaarheid van het feit.

De verdediging heeft daarbij in het bijzonder gewezen op de uitspraak van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in de zaak Pretty tegen het Verenigd Koninkrijk, waaruit volgens de verdediging kan worden afgeleid dat onder de bescherming van artikel 8 EVRM (“private life”) ook iemands “personal autonomy” valt en de wens (toekomstig) fysiek en geestelijk lijden te beëindigen door een zelfverkozen levenseinde.

Uit de uitspraak van het EHRM in de zaak Koch tegen Duitsland kan vervolgens worden afgeleid, aldus de verdediging, dat ook naasten van personen met een wens van een zelfverkozen levenseinde (zoals in dit geval: verdachte) op basis van datzelfde artikel uit het EVRM bescherming toekomt.

De door de verdediging opgeworpen vraag of in het onderhavige geval toepassing van de nationale strafbepaling (artikel 294, tweede lid Wetboek van Strafrecht) in strijd is met de eerbiediging van het “private life” van verdachte als naaste van zijn moeder bij haar zelfverkozen levenseinde en aldus deze strafbepaling buiten toepassing moet worden gelaten, kan hier verder buiten behandeling blijven nu immers het hof het handelen van verdachte reeds niet strafbaar acht vanwege een geslaagd beroep op noodtoestand.

Het hof heeft gelet op de artikelen 40 en 294 van het Wetboek van Strafrecht.

Deze voorschriften zijn toegepast, zoals zij golden ten tijde van het bewezenverklaarde.

Het hof:

Vernietigt het vonnis waarvan beroep en doet opnieuw recht:

Verklaart zoals hiervoor overwogen bewezen dat de verdachte het ten laste gelegde heeft begaan.

Verklaart niet bewezen hetgeen de verdachte meer of anders is ten laste gelegd dan hierboven is bewezen verklaard en spreekt de verdachte daarvan vrij.

Verklaart het bewezen verklaarde niet strafbaar en ontslaat de verdachte te dier zake van alle rechtsvervolging.

Aldus gewezen door

mr. C. Caminada, voorzitter,

mr. Y.A.J.M. van Kuijck en mr. M.L.H.E. Roessingh-Bakels, raadsheren,

in tegenwoordigheid van mr. G.W. Jansink, griffier,

en op 13 mei 2015 ter openbare terechtzitting uitgesproken.