HvJ EG, 05-03-2009, nr. C-388/07

In de onderhavige procedure zijn schriftelijke opmerkingen ingediend door Age Concern England, de regering van het Verenigd Koninkrijk, de Italiaanse regering en de Commissie. Met uitzondering van de Italiaanse regering waren deze partijen ook vertegenwoordigd op de terechtzitting van 2 juli 2008.

Alle partijen zijn het er in wezen over eens, dat uit het arrest Palacios de la Villa10. duidelijk blijkt dat nationale bepalingen inzake pensioengerechtigde leeftijden, zoals de Regulations, binnen de werkingssfeer van richtlijn 2000/78 vallen. De Italiaanse regering voegt daar evenwel aan toe, dat voor zover vraag iii aldus moet worden begrepen dat zij de uitlegging van een bepaling van nationaal recht betreft, zij niet-ontvankelijk moet worden verklaard.

Richtlijn 2000/78 beoogt een algemeen kader te scheppen om voor eenieder gelijke behandeling ‘in arbeid en beroep’ te waarborgen, door eenieder een effectieve bescherming te bieden tegen discriminatie op een van de in artikel 1 genoemde gronden, waaronder leeftijd.11.

De materiële werkingssfeer van richtlijn 2000/78 wordt in artikel 3 nauwkeurig omschreven. Meer bepaald is de richtlijn volgens artikel 3, lid 1, sub c, binnen de grenzen van de aan de Gemeenschap verleende bevoegdheden, van toepassing ‘op alle personen […] met betrekking tot […] werkgelegenheid en arbeidsvoorwaarden, met inbegrip van ontslag en beloning’.

In dit verband moet worden opgemerkt dat volgens de veertiende overweging van de considerans van richtlijn 2000/78, waarmee bij de uitlegging van deze richtlijn rekening moet worden gehouden, de richtlijn de nationale bepalingen waarin de pensioengerechtigde leeftijd wordt vastgesteld, onverlet laat.

In het arrest Palacios de la Villa heeft het Hof die overweging echter strikt uitgelegd, en geoordeeld dat zij ‘enkel de verklaring [inhoudt], dat de richtlijn niet treedt in de bevoegdheid van de lidstaten om de pensioengerechtigde leeftijd vast te stellen’, en dat zij ‘zich geenszins [verzet] tegen de toepassing van deze richtlijn op nationale maatregelen betreffende de voorwaarden voor ontbinding van een arbeidsovereenkomst wanneer de aldus bepaalde pensioengerechtigde leeftijd wordt bereikt’.12.

Op grond van die premissen heeft het Hof in het arrest Palacios de la Villa vastgesteld dat de aldaar in geding zijnde nationale regeling, waarin de beëindiging van rechtswege van de arbeidsverhouding tussen een werkgever en een werknemer zodra deze laatste de leeftijd van 65 jaar heeft bereikt, rechtsgeldig werd geacht, van invloed was op de duur van de arbeidsverhouding die de partijen bond, en meer in het algemeen op de uitoefening door de betrokken werknemer van zijn beroepsactiviteit, door hem te beletten om in de toekomst deel te nemen aan het arbeidsproces, en dat een dergelijke regeling dus moest worden aangemerkt als een regeling betreffende ‘werkgelegenheid en arbeidsvoorwaarden, met inbegrip van ontslag en beloning’ in de zin van artikel 3, lid 1, sub c, van richtlijn 2000/78.13.

Dezelfde redenering geldt duidelijk voor een wettelijke regeling als hier in geding, die werkgevers toestaat werknemers van 65 jaar en ouder te ontslaan indien de reden voor het ontslag pensionering is.

Bijgevolg moeten de vragen i tot iii aldus worden beantwoord dat richtlijn 2000/78 van toepassing is op nationale bepalingen zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, die werkgevers toestaan werknemers van 65 jaar en ouder te ontslaan wegens pensionering.

Volgens Age Concern England zijn er drie problemen met Regulation 3. Zij maakt geen onderscheid tussen de rechtvaardiging in het kader van artikel 6 en die in het kader van artikel 2, lid 2, sub b, van richtlijn 2000/78; zij legt niet uit welke verschillen in behandeling op grond van leeftijd potentieel kunnen worden gerechtvaardigd; ten slotte zet zijn niet uiteen welke doelstellingen dergelijke verschillen in behandeling kunnen rechtvaardigen

Wat meer bepaald vraag iv betreft, stelt Age Concern England dat het in richtlijn 2000/78 neergelegde verbod op leeftijdsdiscriminatie een bijzonder aspect van het fundamentele recht op gelijke behandeling is, en dat alle uitzonderingen op dit beginsel duidelijk moeten worden gerechtvaardigd. Bovendien kan directe discriminatie, die anders een schending van het beginsel van gelijke behandeling zou kunnen opleveren, slechts in zeer uitzonderlijke gevallen kan worden gerechtvaardigd.

Zij betoogt dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 strikt moet worden uitgelegd, zodat de omstandigheden waarin rechtvaardiging mogelijk is, worden beperkt. Volgens haar heeft de gemeenschapswetgever, door in de punten a en b van de tweede alinea van artikel 6, lid 1, van de richtlijn gebruik te maken van een indicatieve lijst van objectieve en redelijke rechtvaardigingen, de lidstaten de verplichting willen opleggen om in hun implementatie-instrumenten een specifieke lijst op te nemen van de verschillen in behandeling die door een legitiem doel kunnen worden gerechtvaardigd. Deze zienswijze wordt bevestigd door de vijfentwintigste overweging van de considerans van richtlijn 2000/78. Omgekeerd staat de richtlijn een lidstaat niet toe, een wettelijke regeling in te voeren die bepaalt dat een (niet nader bepaald) verschil in behandeling op grond van leeftijd geen discriminatie zal opleveren indien blijkt dat het een evenredig middel is om een legitiem doel te bereiken.

Bij wijze van algemene opmerking voert het Verenigd Koninkrijk aan, dat Age Concern England op ongepaste wijze poogt de grenzen van de onderhavige verwijzing te verruimen. Deze is echter beperkt door de specifieke vragen die de High Court aan het Hof van Justitie heeft voorgelegd. Het beklemtoont dat het gedetailleerde pensioensysteem in het Verenigd Koninkrijk en de vraag of dat systeem evenredig en gerechtvaardigd is, waarmee talrijke en ingewikkelde overwegingen gemoeid zijn, als zodanig niet aan de orde is in de onderhavige procedure. Het betwist ook dat toegang tot de rechter uitgesloten is, zoals Age Concern England lijkt te suggereren. Die bewering berust op een verwarring tussen enerzijds de verplichting krachtens artikel 9 van richtlijn 2000/78 om ervoor te zorgen dat gerechtelijke procedures toegankelijk zijn voor het afdwingen van de uit de richtlijn voortvloeiende verplichtingen, en anderzijds het recht van de lidstaten krachtens artikel 6, lid 1, van de richtlijn om bepaalde verschillen in behandeling op grond van leeftijd niet als een onrechtmatige discriminatie te beschouwen.

Met betrekking tot vraag iv betwist de regering van het Verenigd Koninkrijk de door Age Concern England vooropgestelde uitlegging en betoogt zij dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 van de lidstaten niet verlangt dat zij door middel van een lijst of een andere formeel of inhoudelijk op de lijst in artikel 6, lid 1, gelijkende maatregel de soorten verschil in behandeling bepalen die kunnen worden gerechtvaardigd als zijnde een evenredig middel voor het bereiken van een legitiem doel in de zin van die bepaling. Tot staving van haar standpunt verwijst zij naar de bewoordingen van artikel 6, lid 1, en van de vijfentwintigste overweging van de considerans van de richtlijn, het arrest van het Hof in de zaak Palacios de la Villa14., de ontstaansgeschiedenis van de richtlijn en de beoordelingsmarge van de lidstaten bij de uitvoerring van richtlijnen overeenkomstig artikel 249 EG. Bij het opstellen van artikel 6, lid 1, van de richtlijn was de gemeenschapswetgever zich terdege ervan bewust dat het onrealistisch zou zijn de soorten situaties waarin verschillen in behandeling op grond van leeftijd zouden kunnen worden gerechtvaardigd, vooraf te bepalen. Het zou zelfs nog ongepaster zijn, van de lidstaten te verlangen dat zij een dergelijke lijst zouden opstellen.

De Italiaanse regering is ook van mening dat de speelruimte waarover de lidstaten bij de uitvoering van richtlijnen beschikken, het onnodig maakt om door middel van een specifieke lijst te bepalen welke soorten verschil in behandeling kunnen worden gerechtvaardigd.

Volgens de Commissie moet elke inbreuk op het beginsel van niet-discriminatie op grond van leeftijd, dat een fundamenteel beginsel van gemeenschapsrecht is, worden gerechtvaardigd door een doel op het niveau van het algemeen belang/sociaal beleid. Volgens haar voorziet artikel 6, lid 1, uitgelegd in het licht van de vijfentwintigste overweging van de considerans van richtlijn 2000/78, in een beperkte vorm van uitzondering op dat fundamentele beginsel, die wordt gerechtvaardigd op grond van bijzondere overwegingen van sociaal beleid in een bepaalde lidstaat. Artikel 6, lid 1, impliceert dus dat het noodzakelijk is, een specifieke nationale maatregel in te voeren die een bijzonder geheel van omstandigheden en doelstellingen weerspiegelt. Regulation 30, bepalende dat het ontslag van een persoon van 65 jaar of ouder rechtmatig is ‘wanneer de reden voor het ontslag pensionering is’, vormt een voorbeeld van een dergelijke maatregel. De werkgever past aldus een nationaal beleid toe op specifieke omstandigheden, maar de keuze van dat beleid ligt bij de lidstaat en niet bij de werkgever.

Aangezien deze vraag betrekking heeft op een probleem van ‘wetgevingstechniek’ bij de uitvoering van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78, veeleer dan op de materiële werkingssfeer ervan, lijkt het passend om eerst te herinneren aan enkele grondbeginselen betreffende de omvang van de verplichting van de lidstaten om een richtlijn uit te voeren.

Enerzijds blijkt uit de bewoordingen zelf van artikel 249 EG, dat aangezien richtlijnen verbindend zijn ten aanzien van het te bereiken resultaat, de lidstaten in beginsel vrij de middelen en wegen voor de uitvoering van een richtlijn kunnen kiezen. Volgens de rechtspraak van het Hof impliceert de graad van flexibiliteit die de lidstaten aldus bij de uitvoering van richtlijn wordt gelaten, ook dat de omzetting in nationaal recht niet noodzakelijkerwijze in elke lidstaat een optreden van de wetgever vereist. Het Hof heeft herhaaldelijk geoordeeld dat een formele overname van de voorschriften van een richtlijn in een uitdrukkelijke en specifieke wetsbepaling niet altijd nodig is en dat, afhankelijk van de inhoud van de richtlijn, een algemeen rechtskader kan volstaan.15.

Anderzijds is het duidelijk dat de lidstaten, hoewel zij over een ruime beoordelingsmarge beschikken met betrekking tot de te kiezen middelen, in ieder geval verplicht zijn alle maatregelen te treffen die nodig zijn om de volle werking van de richtlijn overeenkomstig het ermee beoogde doel te verzekeren.16.

De noodzaak om de volledige toepassing van het gemeenschapsrecht te verzekeren, brengt voor de lidstaten in de eerste plaats de verplichting mee, hun wettelijke regeling met het gemeenschapsrecht in overeenstemming te brengen en natuurlijk geen nieuwe regeling in te voeren die de volle werking van een bepaalde richtlijn zou kunnen aantasten. Bovendien kan het echter noodzakelijk zijn, met name ingeval de betrokken bepalingen van een richtlijn rechten voor particulieren beogen te scheppen, rechtsvoorschriften vast te stellen die zo nauwkeurig, duidelijk en doorzichtig zijn, dat de particulier zijn rechten kan kennen en voor rechterlijke instanties kan doen gelden.17.

In dit verband is het doel van de richtlijn 2000/78, volgens artikel 1 juncto artikel 3, lid 1, sub c, aan alle personen, zowel in de overheidssector als in de particuliere sector, met inbegrip van overheidsinstanties, met betrekking tot werkgelegenheid en arbeidsvoorwaarden, een effectieve bescherming te bieden tegen discriminatie op de in artikel 1 genoemde gronden, waaronder leeftijd.18.

De richtlijn beoogt dus aan particulieren, voornamelijk in (horizontale) relaties met andere particulieren op gebieden als werkgelegenheid, een effectieve bescherming te bieden tegen discriminatie op grond van onder meer leeftijd. Uit de artikelen 9 en 10 van de richtlijn en de punten 29 en 31 van de considerans van de richtlijn blijkt duidelijk dat de lidstaten te dien einde adequate mogelijkheden voor rechtsbescherming ter beschikking moeten stellen, en moeten zorgen voor een verschuiving van de bewijslast, zodra er een kennelijke discriminatie bestaat, van de persoon die beweert het slachtoffer te zijn naar de verweerder.

Gezien de substantiële bescherming die richtlijn 2000/78 dus aan particulieren moet bieden tegen door de richtlijn verboden vormen van discriminatie, zou, naar men kan stellen, de volledige uitvoering van de richtlijn niet worden bereikt door enkel te verzekeren dat een nationale wettelijke regeling die binnen de werkingssfeer van de richtlijn valt, inderdaad voldeed aan de uit de richtlijn voortvloeiende vereisten van gelijke behandeling in arbeid en beroep.

Teneinde particulieren in staat te stellen zich binnen de werkingssfeer van richtlijn 2000/78 doeltreffend te beroepen op hun recht om gelijk te worden behandeld en, meer bepaald, niet het slachtoffer van verboden leeftijdsdiscriminatie te worden, zijn de lidstaten mijns inziens bovendien verplicht, met betrekking tot beroep en arbeid, in hun nationale recht bepalingen op te nemen die specifiek en met voldoende duidelijkheid voorzien in het verbod op leeftijdsdiscriminatie, zoals het met name in artikel 1 juncto de artikelen 2 en 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 is neergelegd. Het komt mij voor, dat Regulation 3 van de Regulations in beginsel een dergelijke wettelijke regeling vormt, aangezien zij een definitie van leeftijdsdiscriminatie naar nationaal recht formuleert.

Anders echter dan wat Age Concern England lijkt te suggereren, meen ik niet dat de omzetting van richtlijn 2000/78, en met name artikel 6, lid 1, ervan, in nationaal recht de vereiste nauwkeurigheid mist of onvoldoende specifiek is, louter op grond van het feit dat de betrokken nationale wettelijke regeling de soorten verschil in behandeling die in het kader van artikel 6, lid 1, kunnen worden gerechtvaardigd, niet uitdrukkelijk opsomt.

Zoals de regering van het Verenigd Koninkrijk onder de aandacht heeft gebracht, noemt de tweede alinea van artikel 6, lid 1, van de richtlijn slechts een aantal voorbeelden van verschillen in behandeling, ter illustratie van de soorten verschil in behandeling waarop de eerste alinea van artikel 6, lid 1, doelt, namelijk die welke kunnen worden beschouwd als objectief en redelijk gerechtvaardigd door een legitiem doel en dus als verenigbaar met de richtlijn.19.

Daaruit kan niet worden afgeleid dat de lidstaten in hun implementatie-instrumenten een specifieke lijst moeten geven van de verschillen in behandeling die door een legitiem doel kunnen worden gerechtvaardigd. Gezien de uiteenlopende situaties waarin dergelijke verschillen in behandeling zich zouden kunnen voordoen, zou het, naar men kan stellen, onmogelijk zijn vooraf een dergelijke lijst op te maken zonder de draagwijdte van de in de eerste alinea van artikel 6, lid 1, van de richtlijn bedoelde rechtvaardiging op ongeoorloofde wijze te beperken.

Ten slotte bepaalt Regulation 3 de draagwijdte van het verbod naar nationaal recht van leeftijdsdiscriminatie in arbeid en beroep ook niet los van andere meer specifieke bepalingen die bijzondere situaties en aspecten regelen, zoals Regulation 30 met betrekking tot gedwongen pensionering.

Ik concludeer dat een nationale wettelijke regeling zoals Regulation 3 niet onverenigbaar is met artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 op grond van het enkele feit dat zij geen specifieke lijst van toelaatbare vormen van behandeling bevat.

Ik geef het Hof derhalve in overweging vraag iv aldus te beantwoorden dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 de lidstaten toestaat een wettelijke regeling in te voeren volgens welke een verschil in behandeling op grond van leeftijd geen discriminatie is, indien het bedoeld is als een evenredig middel om een legitiem doel in de zin van artikel 6, lid 1, te bereiken. Het verlangt daarentegen niet dat de lidstaten door middel van een lijst of een andere formeel en inhoudelijk op artikel 6, lid 1, gelijkende maatregel de soorten verschil in behandeling bepalen die kunnen worden gerechtvaardigd.

Age Concern England beklemtoont de uitzonderlijke aard van artikel 6 van richtlijn 2000/78 en de beperkende uitlegging die het om die reden moet krijgen. Voor dit standpunt vindt zij steun in het doel en de bewoordingen van artikel 6 en punt 25 van de considerans van richtlijn 2000/78 en in de voorstukken.

Zij merkt op, dat artikel 6, lid 1, de afwijkingen van het non-discriminatiebeginsel beperkt tot maatregelen die zowel ‘objectief’ als ‘redelijk’ worden gerechtvaardigd. Zij wijst erop dat het gebruik van de dubbele voorwaarde uniek is in het afgeleide gemeenschapsrecht en rechtstreeks verband houdt met de rechtspraak van het Europees Hof voor de rechten van de mens op het gebied van discriminatie op grond van geslacht of ras. Aangezien volgens het arrest Mangold20. het beginsel van non-discriminatie op grond van leeftijd een algemeen beginsel van gemeenschapsrecht is, moet elke rechtvaardiging voor directe leeftijdsdiscriminatie zeer grondig worden onderzocht.

Age Concern England is dus van mening dat de toetsing van de rechtvaardiging uiteengezet in artikel 2, lid 2, van de richtlijn met betrekking tot indirecte discriminatie, duidelijk verschilt van die uiteengezet in artikel 6, lid 1, met betrekking tot directe discriminatie.

Age Concern England concludeert dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 aldus moet worden uitgelegd, dat een verweerder een minder gunstige behandeling op grond van leeftijd enkel kan rechtvaardigen door aan te tonen dat het verschil in behandeling zowel objectief als redelijk wordt gerechtvaardigd. Het gebruik van die woorden wijst erop dat die rechtvaardiging enkel zal zijn toegestaan wanneer er gewichtige redenen zijn, en in zeer uitzonderlijke en beperkte omstandigheden van het soort dat in artikel 6 van richtlijn 2000/78 wordt genoemd of in bepaalde analoge omstandigheden.

Daarentegen is het Verenigd Koninkrijk op basis van de betekenis en het doel van richtlijn 2000/78, de ontstaansgeschiedenis ervan en het arrest Palacios de la Villa21. van mening dat er geen praktisch verschil is tussen de toetsing van de rechtvaardiging uiteengezet in artikel 2, lid 2, van de richtlijn en de toetsing van de rechtvaardiging die met betrekking tot directe leeftijdsdiscriminatie is uiteengezet in artikel 6, lid 1, van de richtlijn. Het betoogt dat Age Concern England te veel belang hecht aan het gebruik van het woord ‘redelijk’ in combinatie met het woord ‘objectief’. Het signaleert dat artikel 6, lid 1, van de richtlijn ook verwijst naar situaties die indirecte discriminatie vormen, bijvoorbeeld de minimumvoorwaarden met betrekking tot anciënniteit of beroepservaring voor toegang tot de arbeid (punt b van de tweede alinea van artikel 6, lid 1, van de richtlijn). Een objectieve en redelijke rechtvaardiging zal in de regel volstaan om een klacht wegens discriminatie te weerleggen, zowel naar gemeenschapsrecht als in het kader van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens.

De Italiaanse regering is van mening dat de artikelen 2, lid 2, en 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 in draagwijdte verschillen, in die zin dat de afwijkingen van het beginsel van non-discriminatie op grond van leeftijd die in het kader van artikel 6, lid 1, worden toegestaan, ruimer zijn dan die welke door artikel 2 van de richtlijn worden beheerst.

De Commissie is het met de regering van het Verenigd Koninkrijk eens dat het verschil in bewoordingen tussen artikel 2, lid 2, en artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 niet significant is. Volgens haar heeft het belangrijkste onderscheid tussen de twee artikelen betrekking op de vraag wie de rechtvaardiging moet leveren en hoe zij moet worden bewezen. De Commissie heeft ter terechtzitting uiteengezet dat zij artikel 6, lid 1, ziet als een vorm van lex specialis ten opzichte van artikel 2, lid 2, van de richtlijn, die voorziet in de enige mogelijke rechtvaardiging voor directe leeftijdsdiscriminatie.

Zoals artikel 6, lid 1 uitdrukkelijk stelt, moet de lidstaat zijn beleidskeuzes rechtvaardigen ‘in het kader van de nationale wetgeving’. Uit het arrest Palacios de la Villa22. blijkt ook duidelijk dat het onderliggende doel van een specifieke wetgevende maatregel moet kunnen worden afgeleid hetzij rechtstreeks uit zijn bewoordingen, hetzij uit zijn algemene context, zoals bijvoorbeeld officiële documenten. Artikel 2, lid 2, van de richtlijn daarentegen concentreert zich op de vraag of een individuele werkgever zijn werkgelegenheidspraktijken kan rechtvaardigen.

Onder verwijzing naar een door het Department of Trade and Industry gepubliceerde toelichting merkt de Commissie op, dat het met de Regulations nagestreefde doel van sociale politiek ‘personeelsplanning’ is en het vermijden van een ongunstige invloed op pensioenen en andere arbeidsgerelateerde voordelen, welk doel behoort tot de legitieme doelstellingen die artikel 6, lid 1, van de richtlijn beoogt. De Commissie verwijst ook naar een aantal overwegingen en criteria waarmee de verwijzende rechter rekening kan houden bij de beoordeling van de evenredigheid van de betrokken regels (dus of zij passend en noodzakelijk zijn).

In een volmaakte wereld zou iedereen individueel en naar zijn verdiensten worden beoordeeld, iedereen zou hetzelfde worden behandeld voor zover hij hetzelfde is en verschillend voor zover hij verschillend is. In een volmaakte wereld zou dus aan eenieder het zijne worden gegeven en er zou gerechtigheid geschieden.

Helaas ligt volmaakte gerechtigheid in die zin buiten het bereik van het recht van deze wereld. Als een ‘regel’, moet het recht van nature algemeen zijn; als zodanig kan het de werkelijkheid enkel via het abstracte benaderen, en het staat dan aan de rechtbanken, administraties en particulieren het op individuele gevallen toe te passen en aldus, idealiter, het algemene recht te ‘vertalen’ in individuele gerechtigheid.

Het recht veralgemeent en categoriseert dus; het bekijkt particulieren en individuele situaties door het prisma van types, categorieën, kenmerken en klassen; het differentieert volgens bepaalde criteria.23. Na verloop van tijd zijn sommige classificaties echter door de rechtsorde erkend als onaanvaardbaar en strijdig met de waarden die eraan ten grondslag liggen. In overeenstemming met artikel 13 EG, noemt artikel 1 van richtlijn 2000/78 godsdienst of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid als criteria waarop juridische differentiaties in beginsel niet mogen worden gebaseerd, tenzij vaststaat dat een dergelijke differentiatie objectief gerechtvaardigd is.

Classificaties of verschillen in behandeling die, direct of indirect, op die gronden berusten, zijn dus in beginsel ‘verdacht’ en kunnen onrechtmatige discriminatie vormen, ofschoon uit de door artikel 2 van de richtlijn geboden mogelijkheden tot rechtvaardiging volgt dat dit niet het geval hoeft te zijn. Het hangt er allemaal van af — vooral wat verschillen in behandeling op grond van leeftijd betreft.

Specifiek met betrekking tot leeftijd heeft de gemeenschapswetgever in de vijfentwintigste overweging van de considerans van de richtlijn beklemtoond dat het ‘van essentieel belang [is] onderscheid te maken tussen verschillen in behandeling die gerechtvaardigd zijn, met name door legitieme doelstellingen van het beleid op het terrein van de werkgelegenheid, de arbeidsmarkt en de beroepsopleiding, en discriminatie die verboden moet worden’.

Leeftijd neemt ook een aparte plaats in onder de door artikel 1 van de richtlijn genoemde gronden, doordat artikel 6, lid 1, een specifieke rechtvaardiging bevat voor verschillen in behandeling op grond van leeftijd, waar het bepaalt dat dergelijke ongelijkheden geen bij artikel 2 verboden discriminatie vormen ‘indien zij in het kader van de nationale wetgeving objectief en redelijk worden gerechtvaardigd door een legitiem doel, met inbegrip van legitieme doelstellingen van het beleid op het terrein van de werkgelegenheid, de arbeidsmarkt of de beroepsopleiding, en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn’.

Zoals gezegd, weerspiegelt die bijzonder genuanceerde benadering van verschillen in behandeling op grond van leeftijd een reëel verschil tussen leeftijd en de andere in artikel 2 van de richtlijn vermelde gronden.24. Leeftijd is niet van nature een ‘verdachte grond’ of toch niet in dezelfde mate als bijvoorbeeld ras of geslacht. In beginsel eenvoudig toe te passen, duidelijk en transparant, zijn op leeftijd gebaseerde differentiaties, leeftijdsgrenzen en leeftijdsgerelateerde maatregelen integendeel wijdverbreid, met name in sociale en arbeidswetgeving. Toch is leeftijd een onvast criterium. Of een verschillende behandeling leeftijdsdiscriminatie vormt, zal misschien niet enkel afhangen van de vraag of zij direct of indirect op leeftijd is gebaseerd, maar ook van de vraag op welke leeftijd zij betrekking heeft. Het kan dus veel moeilijker zijn dan bijvoorbeeld in het geval van verschillende behandeling op grond van geslacht, vast te stellen waar te rechtvaardigen differentiaties op grond van leeftijd eindigen en niet te rechtvaardigen discriminatie begint. Ten slotte zullen leeftijdsgrenzen zoals de in de Regulations neergelegde pensioengerechtigde leeftijden, voor zover zij een rechtstreeks op leeftijd berustend onderscheid meebrengen, automatisch moeten worden getoetst aan het begrip directe discriminatie, zoals gedefinieerd in artikel 2 van richtlijn 2000/78.

Door te voorzien in een specifieke en bijkomende mogelijkheid tot rechtvaardiging, beoogt artikel 6, lid 1, rekening te houden met de eigen aard en moeilijkheden van leeftijdsdiscriminatie. Het is duidelijk bedoeld om het de lidstaten mogelijk te maken, op leeftijd gebaseerde tewerkstellingspraktijken te behouden en leeftijdsgrenzen in stand te houden, voor zover zij worden gerechtvaardigd door een legitiem doel van sociaal of werkgelegenheidsbeleid. Te dien einde voorziet artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 ook in een rechtvaardiging voor verschillen in behandeling die rechtstreeks op leeftijd berusten, hetgeen uniek is onder de door de richtlijn verboden vormen van discriminatie.25.

Dienovereenkomstig, en anders dan wat Age Concern England lijkt te suggereren, zijn de door de richtlijn geboden mogelijkheden om op leeftijd gebaseerde verschillen in behandeling te rechtvaardigen ruimer dan voor de andere in artikel 1 van de richtlijn vermelde gronden. Dat mag echter niet aldus worden uitgelegd, dat leeftijdsdiscriminatie zich onderaan in een vermoede ‘hiërarchie’ van discriminatiegronden in het kader van de richtlijn bevindt. Veeleer is het de uitdrukking van de materiële verschillen tussen die gronden en in de wijze waarop zij als juridische criteria fungeren. Het is geen kwestie van waarde of belang, maar het gaat erom de draagwijdte van het discriminatieverbod passend vast te leggen.

Wat meer bepaald een nationale wettelijke regeling als die in het geding betreft, die werkgevers toestaat werknemers van 65 jaar of ouder te ontslaan wanneer de reden voor het ontslag pensionering is, moet een dergelijke bepaling worden geacht een rechtstreeks op leeftijd berustend verschil in behandeling in te voeren, dat potentieel neerkomt op directe discriminatie in de zin van artikel 2, leden 1 en 2, sub a, van richtlijn 2000/78.

De mogelijke rechtvaardiging ervan dient dus enkel te worden beoordeeld aan de hand van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78. In dit verband geeft het arrest Palacios de la Villa, dat ook betrekking had op een bepaling die voorzag in gedwongen pensionering (zij het in bepaalde opzichten anders), aanwijzingen betreffende verschillende aspecten die relevant zijn voor de onderhavige zaak.

Wat de in het kader van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 te verrichten toetsing van de rechtvaardiging betreft, ben ik het met de Commissie en de regering van het Verenigd Koninkrijk eens dat, wat de grondigheid van het te verrichten onderzoek van onder artikel 6, lid 1, vallende nationale maatregelen betreft, geen belang moet worden gehecht aan het gebruik van het woord ‘redelijk’ naast het woord ‘objectief”. Uit de rechtspraak blijkt dat het Hof, bij de beoordeling van de rechtvaardiging van nationale maatregelen in het kader van artikel 6, lid 1, van de richtlijn, geen specifieke toetsing verricht van de ’redelijkheid’ als zodanig. Veeleer lijkt het de samengestelde uitdrukking ‘objectief en redelijk’ te gebruiken om de legitimiteit van het met de betrokken nationale maatregel nagestreefde doel aan te geven.26. Bovendien was Age Concern England niet in staat een betekenis van ‘redelijk’ te preciseren die onderscheiden is van ‘objectief’, wat de vereiste grondigheid van het onderzoek betreft.

Verder heeft het Hof in het arrest Palacios de la Villa geoordeeld dat de betrokken nationale maatregel, om voor rechtvaardiging in het kader van artikel 6, lid 1, van de richtlijn in aanmerking te komen, niet uitdrukkelijk behoeft te verwijzen naar een legitiem doel van het soort dat artikel 6, lid 1, voor ogen heeft; het volstaat dat ‘het onderliggende doel van de betrokken maatregel kan worden bepaald aan de hand van andere elementen, ontleend aan de algemene context van de betrokken maatregel, zodat de legitimiteit ervan en het passende en noodzakelijke karakter van de ter bereiking van dit doel gebruikte middelen door de rechter kunnen worden getoetst’.27.

Houdt men immers de oude wetgevingsrechtspreuk ‘lex imperat, non docet’ in gedachte, dan zou de mogelijkheid tot rechtvaardiging van een bepaling niet mogen afhangen van het feit dat de doelstellingen ervan uitdrukkelijk zijn vermeld.

Een dergelijke mogelijkheid veronderstelt mijns inziens echter ook, dat er in ieder geval een soort wettelijke regeling is, en ik ben het ook met de Commissie eens dat dit, naar men kan stellen, ook besloten ligt in punt 25 van de considerans (‘specifieke bepalingen’) en de bewoordingen van artikel 6, lid 1, van de richtlijn zelf. Dit laatste doelt vooral op nationale maatregelen die keuzen van sociaal en werkgelegenheidsbeleid weerspiegelen en niet op individuele beslissingen van werkgevers.28. De rechtvaardiging van maatregelen die voorzien in verschillen in behandeling op grond van leeftijd, moet dus worden beoordeeld op het niveau van de lidstaat, “in het kader van de nationale wetgeving”.

Dat sluit mijns inziens echter niet de mogelijkheid uit dat nationale regels die aan de autoriteiten of zelfs aan particulieren discretionaire bevoegdheden of een graad van flexibiliteit verlenen, worden gerechtvaardigd; het betekent enkel dat de vraag die moet worden gesteld in een zaak als de onderhavige, met betrekking tot een bepaling zoals Regulation 30 en met het oog op artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78, niet is of de individuele beslissing van een werkgever om een werknemer gedwongen met pensioen te sturen gerechtvaardigd is, maar of een bepaling krachtens welke een werkgever gerechtigd is dat om redenen van pensionering te doen wanneer de werknemer 65 jaar of ouder is, gerechtvaardigd is door een legitiem doel, zoals artikel 6, lid 1, voor ogen heeft.29.

Indien een dergelijk legitiem doel kan worden aangetoond, vereist artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 vervolgens dat de ter bereiking van dat doel gebruikte middelen ‘passend en noodzakelijk’ zijn.

In dat verband heeft het Hof in het arrest Palacios de la Villa verwezen naar vaste rechtspraak volgens welke ‘de lidstaten, en in voorkomend geval de sociale partners, op nationaal niveau [beschikken] over een ruime beoordelingsvrijheid, niet alleen bij de beslissing welke van meerdere doelstellingen van sociaal en werkgelegenheidsbeleid zij specifiek willen nastreven, maar ook bij het bepalen van de maatregelen waarmee deze doelstelling kan worden verwezenlijkt’.30.

Bovendien heeft het Hof de verschillende en complexe overwegingen vermeld waarmee de betrokken nationale autoriteiten in verband met pensioenbepalingen rekening kunnen houden en geconcludeerd dat het aan de bevoegde autoriteiten van de lidstaten is, het juiste evenwicht te vinden tussen de verschillende betrokken belangen, op voorwaarde dat aan de eisen van evenredigheid wordt voldaan.31.

Dat lijkt erop te wijzen dat aan de lidstaten een betrekkelijk ruime beoordelingsmarge wordt gelaten wat betreft de te gebruiken middelen om een legitiem doel van sociaal en werkgelegenheidsbeleid te bereiken, hetgeen mogelijk ook tot uitdrukking komt in de formulering van het door het Hof in die zaak gegeven antwoord, dat dergelijke bepalingen niet verboden zijn indien ‘de voor het bereiken van deze doelstelling van algemeen belang ingezette middelen niet als daartoe niet passend en niet noodzakelijk zijn te beschouwen’.32.

In het licht van het voorgaande geef ik het Hof derhalve in overweging vraag v aldus te beantwoorden dat een bepaling als die welke in het hoofdgeding aan de orde is, die werkgevers toestaat werknemers van 65 jaar of ouder te ontslaan indien de reden voor het ontslag pensionering is, in beginsel op grond van artikel 6, lid 1, van richtlijn 2000/78 kan worden gerechtvaardigd indien die bepaling in het kader van de nationale wetgeving objectief en redelijk wordt gerechtvaardigd door een legitiem doel van werkgelegenheids- en arbeidsmarktbeleid, en de voor het bereiken van dit doel van algemeen belang ingezette middelen niet als daartoe niet passend en niet noodzakelijk zijn te beschouwen.