HvJ EU, 19-10-2023, nr. C-660/20

De regels voor de betrokken drempels zijn opgenomen in collectieve overeenkomsten. Ik herinner eraan dat dergelijke overeenkomsten binnen de werkingssfeer van de raamovereenkomst vallen, die volgens clausule 2, punt 1, ervan van toepassing is ‘op deeltijdwerkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding, als omschreven bij wet, collectieve overeenkomsten of gebruiken in iedere lidstaat’.8.

Wat de vraag betreft of de raamovereenkomst van toepassing is op MK, merk ik bovendien op dat in clausule 3, punt 1, ervan onder het begrip ‘deeltijdwerker’ een werknemer wordt verstaan ‘wiens normale arbeidsduur, berekend op weekbasis of als gemiddelde over een werkperiode van maximaal een jaar, minder is dan die van een vergelijkbare voltijdwerker’. Vanwege de specifieke aard van zijn beroep heeft MK weliswaar geen vast aantal arbeidsuren per week (een punt waarop ik in deel C.1 van deze conclusie nader zal ingaan), maar in clausule 4 van de raamovereenkomst is een beginsel van sociaal recht van de Unie verankerd, dat niet restrictief mag worden uitgelegd.9. Wat MK's specifieke situatie betreft, begrijp ik dat hij minder uren per jaar werkt dan een vergelijkbare voltijdwerker doordat hij vanwege zijn deeltijddienstverband 37 extra vrije dagen per jaar ontvangt. Als gevolg daarvan is zijn salaris met 10 % verlaagd. Ik ben daarom van mening dat hij een deeltijdwerker in de zin van de raamovereenkomst is.

Ten slotte lijdt het geen twijfel dat het salaris valt onder het begrip ‘arbeidsvoorwaarden’ als bedoeld in clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst. Het Hof heeft bevestigd dat financiële voorwaarden, zoals die met betrekking tot het salaris, onder dat begrip vallen.10. Mijns inziens heeft MK's vordering dan ook betrekking op een arbeidsvoorwaarde in de zin van clausule 4, punt 1, van de kaderovereenkomst.

Na de vaststelling dat het geschil in het hoofdgeding binnen de werkingssfeer van de raamovereenkomst valt, herinner ik eraan dat de onderhavige zaak draait om de vraag of de situatie in het hoofdgeding een schending van het in clausule 4 ervan neergelegde verbod van discriminatie van deeltijdwerkers vormt.

De verwijzende rechter uit zijn twijfels over het in casu toe te passen criterium, en baseert zich daarbij hoofdzakelijk op drie arresten van het Hof, namelijk de arresten Helmig, Elsner-Lakeberg en Voß. Er zij aan herinnerd dat elk van deze zaken betrekking heeft op de uitlegging van het (thans) in artikel 157 VWEU neergelegde beginsel van gelijke beloning voor mannen en vrouwen en/of van de richtlijn gelijke beloning.11. Hoewel deze zaken ook betrekking hadden op deeltijdwerkers, was de raamovereenkomst daarin niet aan de orde.12.

Zoals reeds is opgemerkt, heeft de onderhavige zaak daarentegen betrekking op de uitlegging van clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst, een instrument dat specifiek tot doel heeft deeltijdwerk te bevorderen en een einde te maken aan discriminatie tussen deeltijd- en voltijdwerkers.13. In dat verband zijn daarin voorschriften voor minimumbescherming vastgelegd.14.

Het verbod van discriminatie van deeltijdwerkers is neergelegd in clausule 4, punt 1, die als volgt luidt: ‘Met betrekking tot de arbeidsvoorwaarden worden deeltijdwerkers niet minder gunstig behandeld dan vergelijkbare voltijdwerkers louter op grond van het feit dat zij in deeltijd werkzaam zijn, tenzij het verschil in behandeling om objectieve redenen gerechtvaardigd is.’ Volgens punt 2 van diezelfde clausule wordt, ‘wanneer zulks passend is, het [pro-rata-temporisbeginsel] toegepast’.

Ik ben het eens met de partijen in de onderhavige procedure die ter terechtzitting hebben opgemerkt dat het feit dat in de door de verwijzende rechter aangehaalde rechtspraak zaken aan de orde waren die betrekking hadden op gelijke beloning voor mannen en vrouwen, op zich geen invloed heeft op de relevantie ervan voor de onderhavige zaak. In de arresten Helmig, Elsner-Lakeberg en Voß heeft het Hof in twee stappen geredeneerd, zoals de Poolse regering heeft opgemerkt. Het Hof heeft eerst het vermeende verschil in behandeling tussen een voltijd- en een deeltijdwerker onderzocht alvorens te analyseren of dit verschil, wanneer het was vastgesteld, vrouwen zwaarder trof dan mannen (hetgeen de taak van de verwijzende rechter was).

Belangrijker is dat, zoals de Deense regering in herinnering heeft gebracht, het discriminatieverbod van clausule 4 van de raamovereenkomst en het discriminatieverbod van de richtlijn gelijke beloning specifieke uitdrukkingsvormen zijn van hetzelfde fundamentele beginsel van het Unierecht, namelijk het algemene gelijkheidsbeginsel op grond waarvan vergelijkbare situaties niet verschillend mogen worden behandeld, tenzij het verschil in behandeling objectief gerechtvaardigd is.15. Ten slotte zie ik niets in de formulering van clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst, of in enige andere bepaling ervan, dat de relevantie van bovengenoemde rechtspraak voor de onderhavige zaak aantast.

Zoals hierboven reeds kort is opgemerkt, heeft het Hof verduidelijkt dat de in clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst gebruikte term ‘arbeidsvoorwaarden’ betrekking heeft op de financiële voorwaarden van de arbeidsverhouding, aangezien het tegendeel de zin zou ontnemen aan het pro-rata-temporisbeginsel, ‘dat per definitie enkel kan worden toegepast op deelbare prestaties, zoals die welke voortvloeien uit financiële arbeidsvoorwaarden, die bijvoorbeeld verband houden met de beloning en de pensioenen’.16. Het Hof heeft daaraan toegevoegd dat het in clausule 4 van de raamovereenkomst neergelegde non-discriminatiebeginsel zowel op de beloningsbestanddelen als op de hoogte van die bestanddelen moet worden toegepast.17.

Uit de rechtspraak van het Hof volgt dat het pro-rata-temporisbeginsel een ‘optioneel instrument’ vormt waarmee bepaalde rechten van deeltijdwerkers evenredig kunnen worden verminderd op een wijze die in verhouding staat tot hun daadwerkelijk gewerkte uren ten opzichte van die van voltijdwerkers.18. Inaanmerkingneming van de vermindering van de arbeidsduur ten opzichte van een voltijdwerker vormt namelijk een objectief criterium voor een evenredige vermindering van de rechten van de betrokken werknemers.19.

Meer bepaald heeft het Hof geoordeeld dat het passend was om de jaarlijkse vakantie20., het bedrag van het ouderdomspensioen21. of het bedrag van de kindertoelage op grond van het pro-rata-temporisbeginsel proportioneel te verminderen.22. Het Hof heeft in die context ook een aanpassing van een plafond voor betalingen aan werknemers in geval van insolventie van de werkgever aanvaard23. en geoordeeld dat de raamovereenkomst niet in de weg staat aan een regeling volgens welke voor de berekening van de bezoldiging van een voltijdwerker het (lagere) aantal eerder in deeltijd gewerkte uren in aanmerking wordt genomen24..

Anders dan in die situaties het geval was, lijkt uit het dossier niet te volgen dat MK's vergoedingen of loon zijn verlaagd in vergelijking met de vergoedingen of het loon van voltijdpiloten. MK lijkt mij veeleer te betogen dat het vanwege zijn deeltijddienstverband lastiger is om de uniforme drempels te bereiken en voor vlieguren boven die drempels een verhoogd salaris te ontvangen. De vraag die in deze context moet worden beantwoord, is dan ook of het verbod van discriminatie van clausule 4 van de raamovereenkomst zich ook uitstrekt tot die specifieke situatie.

Alvorens MK's betoog te beoordelen, zal ik verduidelijken op basis van welk criterium moet worden nagegaan of deeltijdwerkers wat de beloning betreft inderdaad verschillend worden behandeld. Daartoe neem ik nu de door de verwijzende rechter aangehaalde rechtspraak onder de loep.

Ten eerste had het arrest Helmig uit 1994 betrekking op deeltijdwerkers die een toeslag vorderden voor extra uren die buiten hun individuele deeltijdarbeidstijd waren gemaakt, ook al werd een dergelijke toeslag alleen aan werknemers toegekend wanneer zij de voltijdarbeidstijd hadden overschreden. Volgens het Hof was er in dat geval geen sprake van een verschil in behandeling. De reden daarvoor was dat deeltijdwerkers voor hun extra werktijd (boven hun deeltijdarbeidstijd en tot aan de voltijdarbeidstijd) het normale uurloon ontvingen, wat neerkwam op hetzelfde loon als voltijdwerkers voor hetzelfde aantal gewerkte uren. Tegen die achtergrond heeft het Hof in dat arrest geoordeeld dat ‘[v]an ongelijke behandeling […] sprake [is], telkens wanneer de totale beloning die aan voltijdwerkers wordt betaald, bij hetzelfde aantal uren dat uit hoofde van een dienstbetrekking is gewerkt, hoger is dan de aan deeltijdwerkers betaalde’.25. Op grond van dat criterium mag een salaris voor hetzelfde aantal gewerkte uren dus niet lager zijn.

Vanwege de term ‘totale’ is de in het arrest Helmig gevolgde benadering als het criterium van de ‘totale beloning’ aangeduid. Op zichzelf beschouwd, zonder de specifieke feiten of context van die zaak, is die kwalificatie mijns inziens tot op zekere hoogte misleidend, omdat het Hof daarbij de ‘beloning’ voor hetzelfde aantal arbeidsuren in aanmerking heeft genomen. Met de term ‘totale’ wordt volgens mij weergegeven dat de vordering van de verzoeksters betrekking had op de beloning voor hun overwerk als specifiek bestanddeel van hun salaris. Deze term betekent echter niet dat het Hof heeft besloten de bestanddelen van het salaris niet te onderzoeken. Het Hof heeft deze afzonderlijke bestanddelen (het op basis van het normale tarief beloonde bestanddeel en het op het verhoogde salaris gebaseerde bestanddeel) juist wel in aanmerking genomen en op basis van dat onderzoek beslist dat er in de desbetreffende situatie geen sprake was van een verschil in behandeling.26.

Ten tweede betrof het arrest Elsner-Lakeberg uit 2004 een deeltijdlerares. Voor zowel deeltijd- als voltijdwerkers werden de eerste drie uren overwerk niet als extra werkuren vergoed. Elsner-Lakeberg, die in deeltijd werkte op basis van 15 uur per week, moest 2,5 uren extra werken. Vanwege bovengenoemde regel had zij voor die extra uren geen extra salaris ontvangen.

Volgens het Hof leidde deze situatie tot een verschil in behandeling. Het Hof had tot die conclusie kunnen komen door het criterium uit het arrest Helmig toe te passen, aangezien Elsner-Lakeberg voor hetzelfde aantal arbeidsuren minder loon ontving dan een voltijdwerker (die voor die 2,5 overuren ook volgens de voltijdregeling werd uitbetaald). Zij werd dus slechter behandeld dan een voltijdwerker. Dat was de redenering van advocaat-generaal Jacobs.27.

Het Hof heeft de situatie echter vanuit een ander oogpunt benaderd. Volgens het Hof was ‘werkelijke doorzichtigheid die doeltreffende controle mogelijk maakt, slechts verzekerd […] wanneer het beginsel van gelijke beloning [werd] toegepast met betrekking tot elk onderdeel van de aan werknemers toegekende beloning, in plaats van alleen te letten op de aan de werknemers toegekende voordelen in hun totaliteit’.28.

Na toepassing van dat criterium op de feiten van de zaak heeft het Hof vastgesteld dat de betrokken regel ‘een grotere last’ voor deeltijdwerkers betekende.29. Aangezien het aantal extra lesuren dat recht op een overwerktoeslag gaf, voor deeltijdleraren niet naar evenredigheid van hun arbeidstijd was verminderd, werden zij ten opzichte van voltijdleraren ongelijk behandeld.30.

Uit de redenering van het Hof volgt dat het heeft besloten om niet het in het arrest Helmig vastgestelde criterium te hanteren, dat tot hetzelfde algemene resultaat zou hebben geleid wat het bestaan van een verschil in behandeling betreft, maar tegelijkertijd een heel ander specifiek resultaat voor de verzoekster zou hebben opgeleverd. Indien het Hof het criterium uit het arrest Helmig had toegepast, zou Elsner-Lakeberg namelijk meteen vanaf haar eerste overuur recht hebben gehad op hetzelfde loon, en was het aantal te werken uren zonder extra loon niet louter naar evenredigheid verlaagd.

In zijn arrest Voß, de derde uitspraak die voor de onderhavige zaak relevant is, heeft het Hof echter wel besloten om het criterium uit het arrest Helmig opnieuw te hanteren. Het arrest Voß betrof een deeltijdlerares die meer uren werkte dan in haar deeltijdcontract was vastgelegd. Voor die extra uren ontving zij een lagere vergoeding dan voor haar normale werkuren. Ook voltijdleraren ontvingen een lagere vergoeding voor de extra lesuren buiten hun voltijdse arbeidstijd.

Onder verwijzing naar het in het arrest Helmig gehanteerde criterium31. stelde het Hof vast dat Voß voor de uren die zij buiten haar deeltijdarbeidstijd werkte tot een maximum van de normale arbeidstijd van een voltijdse betrekking, een vergoeding ontving die bij een gelijk aantal arbeidsuren lager was dan die welke aan een voltijdleraar werd toegekend.32. Het Hof legde vervolgens aan de hand van een ‘onderzoek van de bestanddelen van de bezoldiging’ de reden van die situatie uit. Die bestanddelen waren in casu het respectieve aantal arbeidsuren voor deeltijd- en voltijdleraren en het feit dat het verlaagde salaristarief voor deeltijdleraren gold vanaf het eerste uur dat de normale (deeltijd)arbeidstijd werd overschreden, terwijl het voor voltijdleraren slechts gold voor de uren die boven de voltijdarbeidstijd werden gewerkt.33.

Ik stel vast dat de discussie tussen partijen in de onderhavige procedure grotendeels ging over het juiste criterium dat aan de zaak Voß moet worden ontleend. Zoals uit bovenstaande beschrijving volgt, heeft het Hof in die zaak besloten het criterium uit het arrest Helmig te hanteren. Het heeft naar dat criterium verwezen en het toegepast.

De Commissie voert het tegendeel aan en wijst in dit verband op de term ‘echter’ in punt 32 van het arrest Voß. Ik stel vast dat het Hof in dat punt zijn rechtspraak beschrijft en de respectieve verschillende uitkomsten in het arrest Helmig en het arrest Elsner-Lakeberg benadrukt: in het eerste geval was er geen sprake van een verschil in behandeling, in het tweede geval ‘echter’ wel.34.

De stelling van de Commissie is dus nogal verbazingwekkend. Zoals de Deense en de Noorse regering ter terechtzitting op overtuigende wijze hebben uitgelegd, maakt de term ‘echter’ gewoon deel uit van de beschrijving die het Hof van zijn eigen eerdere rechtspraak geeft en zegt deze niets over de keuze die het Hof in het arrest Voß heeft gemaakt tussen de twee verschillende benaderingen die respectievelijk in het arrest Helmig en het arrest Elsner-Lakeberg zijn gevolgd.

Zoals ik reeds heb opgemerkt, is het veelzeggende aan deze keuze dat het Hof in het arrest Voß naar het in het arrest Helmig vastgestelde criterium heeft verwezen en het op de feiten van de zaak heeft toegepast. 35.

Het Hof ging zelfs nog verder en nam impliciet afstand van de eerder in het arrest Elsner-Lakeberg toegepaste methodiek, aangezien het zijn eigen redenering uit dat arrest Elsner-Lakeberg (in het arrest Voß) niet geheel nauwkeurig beschrijft. Het Hof beschrijft daarin niet de in het arrest Elsner-Lakeberg gevolgde methodiek van de ‘grotere last’, maar legt het in die zaak bereikte resultaat a posteriori uit volgens een logica die aan Helmig is ontleend en die niet in de redenering van het arrest Elsner-Lakeberg is terug te vinden.36.

Het is echter juist dat het Hof in punt 36 van het arrest Voß, na reeds te hebben vastgesteld dat er sprake was van een verschil in behandeling (door het in het arrest Helmig vastgestelde criterium toe te passen), overgaat tot een ‘onderzoek van de bestanddelen van de bezoldiging’ in kwestie. Met de verwijzing naar ‘bestanddelen van de bezoldiging’ wordt de analyse echter niet verschoven naar het onderzoek van het evenredige effect van de ‘last’ die de bezoldiging op basis van een lagere vergoeding zou inhouden voor de deeltijdwerker. De verwijzing naar de bestanddelen van de bezoldiging strekt er veeleer toe, de eerdere conclusie over het lagere loon dat Voß ontving voor de uren die zij buiten haar individuele deeltijdarbeid had gewerkt, nader toe te lichten.37.

Deze belangrijke verwijzing doelt mijns inziens op het idee dat, zoals advocaat-generaal Jacobs eerder in de zaak JämO had uiteengezet, ‘[e]en op zichzelf staande beoordeling van elk loonbestanddeel […] over het algemeen de enige juiste manier [zal] zijn om gelijkheid te verzekeren [en] de enige manier waarop doorzichtigheid bereikt kan worden en een effectieve rechterlijke controle gewaarborgd is’38..

Wanneer de respectieve bestanddelen met elkaar kunnen worden vergeleken, heeft het Hof immers een meer gedetailleerde analyse verricht en geweigerd te aanvaarden dat bepaalde bestanddelen van een salaris elkaar wederzijds kunnen compenseren. In die zin heeft het Hof in het arrest Barber geweigerd discriminerende pensioenrechten met een hogere ontslagvergoeding te verrekenen omdat de daaruit voortvloeiende situatie voor de gediscrimineerde groep toch nog minder gunstig uitviel.39. Niettemin kunnen zich omstandigheden voordoen waarin een dergelijk onderzoek vanwege de complexiteit van de loonregeling niet kan worden verricht. In dergelijke omstandigheden kan volgens advocaat-generaal Jacobs alleen op grond van een ‘globale’ beoordeling een zinvolle vergelijking worden gemaakt.40.

Een dergelijk scenario deed zich echter noch in de zaak Helmig, noch in de zaak Voß voor. In beide zaken heeft het Hof impliciet of expliciet aandacht besteed aan de afzonderlijke bestanddelen van het salaris. Het is dus onjuist om op basis van de afzonderlijke of minder afzonderlijke benadering van het Hof onderscheid te maken tussen deze twee zaken, enerzijds, en de zaak Elsner-Lakeberg, anderzijds. Toch zijn sommige partijen in de onderhavige procedure juist wel van dit onderscheid uitgegaan.

Tijdens de onderhavige procedure is er namelijk op gewezen dat bij de benadering in de zaak Elsner-Lakeberg de ‘afzonderlijke bestanddelen’ van het salaris in aanmerking zijn genomen. Dit is nogal misleidend als het de bedoeling is de gehanteerde methodiek te onderscheiden van die in de zaak Helmig. Zoals ik hierboven heb uiteengezet, was de beoordeling in het arrest Helmig en later in het arrest Voß niet minder uitvoerig dan die in het arrest Elsner-Lakeberg. In alle drie de zaken heeft het Hof in beginsel de vergoeding voor normale uren en die voor overuren in aanmerking genomen. Het daadwerkelijke verschil tussen de zaken Helmig en Voß, enerzijds, en de zaak Elsner-Lakeberg, anderzijds, is dat het Hof in het arrest Elsner-Lakeberg niet heeft verlangd dat hetzelfde aantal gewerkte uren altijd hetzelfde (en geen lager) loon opleverde. Anders dan in het arrest Helmig (en later het arrest Voß) wordt in dat arrest impliciet aanvaard dat de situatie waarin de last van een lager (of zelfs geen) loon voor deeltijdwerkers louter wordt verlicht in verhouding tot hun deeltijddienstverband, niet tot een verschil in behandeling leidt.

Geopperd kan worden dat indien het Hof het criterium uit het arrest Helmig (‘hetzelfde aantal gewerkte uren moet hetzelfde loon opleveren’) in die specifieke context had toegepast, de betrokken nationale regeling voor deeltijdwerkers buiten toepassing had moeten worden gelaten. Indien hetzelfde aantal gewerkte uren altijd hetzelfde loon moet opleveren, zouden deeltijdwerkers immers in het geheel niet kunnen worden verplicht om een aantal uren per maand te werken zonder extra loon, althans niet totdat zij het aantal uren van een voltijddienstverband hebben bereikt. Zouden deeltijdwerkers hiertoe namelijk worden verplicht voordat zij het aantal uren van een voltijddienstverband hebben bereikt, dan zouden zij altijd een lager loon voor hun ‘meeruren’ (dat wil zeggen de gewerkte uren boven het aantal uren van het deeltijdcontract tot aan dat van een voltijdcontract) ontvangen.

Hoe dan ook is het criterium uit het arrest Elsner-Lakeberg gelet op de specifieke uitkomst ervan onverenigbaar met het criterium dat in het arrest Helmig is toegepast. Bij zijn beslissing in de zaak Voß diende het Hof dus tussen deze twee benaderingen te kiezen, en heeft het die van het arrest Helmig gevolgd.41. Deze keuze kan in mijn ogen het best als volgt worden verklaard.

Allereerst merk ik op dat het criterium van de ‘grotere last’ buiten de specifieke feitelijke context van de zaak Elsner-Lakeberg nogal moeilijk toe te passen lijkt. In die zaak werd de vastgestelde ‘last’ namelijk uitgedrukt in een vast aantal uren (dat moest worden gewerkt voordat het recht op de extra vergoeding ontstond). Het percentage van deze ‘vaste last’ ten opzichte van respectievelijk de deeltijd- en voltijdregeling kan vrij gemakkelijk worden vastgesteld. Dit wordt echter veel ingewikkelder wanneer dezelfde logica op een zaak als Voß moet worden toegepast. In die zaak komt de ‘last’ namelijk neer op het verlaagde salaristarief voor ‘meeruren’. Aangezien het aantal extra uren elke maand anders zal zijn, zijn deze voor de werkgever dus lastiger bij te houden en moet per maand het aantal ‘meeruren’van een deeltijdwerker worden berekend dat lager zou kunnen worden beloond dan de uren van een voltijdwerker.

Ten tweede en wat belangrijker is, heeft het Hof er in mijn ogen voor gekozen het arrest Helmig toe te passen om te bevestigen dat een deeltijdwerker voor hetzelfde aantal gewerkte uren eenvoudigweg geen lager loon kan ontvangen dan een voltijdwerker. Een evenredige salarisverlaging is geen optie, ook al zou daarvoor een werkbare wiskundige formule kunnen worden bedacht. Uit de redenering en het feitelijke resultaat in de zaak Voß blijkt dus dat het Hof ervoor heeft gekozen het verbod van discriminatie zodanig te benaderen dat deeltijdwerkers een ruimere bescherming dan in de zaak Elsner-Lakeberg genieten.

Op basis daarvan ben ik van mening dat bij het onderzoek of er sprake is van ongelijke behandeling van deeltijdwerkers met betrekking tot de beloning, moet worden nagegaan of de deeltijdwerker voor hetzelfde aantal uren (van hetzelfde) werk hetzelfde loon als een voltijdwerker ontvangt. Bij deze beoordeling moeten uiteraard de bestanddelen van het salaris worden onderzocht, wanneer deze bestaan (zoals het salaris voor normale arbeidsuren en het salaris voor overwerk, tenzij de salarisstructuur te ingewikkeld is om door de rechter te kunnen worden getoetst), met dien verstande dat het onderzoek van de afzonderlijke bestanddelen van het salaris dient om na te gaan of voor hetzelfde aantal gewerkte uren hetzelfde salaris wordt betaald.

Na deze verduidelijkingen ga ik nu over tot de onderhavige zaak.

Uit het dossier blijkt dat MK als ‘piloot’ een nogal specifiek beroep uitoefent doordat hij geen vast aantal uren werkt.

Verweerster heeft uiteengezet, zonder op dit punt door MK te zijn weersproken, dat het in beginsel zeker is wanneer de werkdag begint, maar dat vrijwel niet te voorspellen valt wanneer deze eindigt. Dat komt grotendeels door de specifieke aard van het luchtverkeer, waardoor vluchten enigszins onvoorspelbaar verlopen omdat deze vanwege de weersomstandigheden of om operationele dan wel technische redenen vertragingen kunnen oplopen. Elke vlucht wordt weliswaar gepland, maar die planning moet meestal worden gewijzigd. Om die reden wordt het einde van elke werkdag dagelijks elektronisch geregistreerd. Bijgevolg kan een piloot zoals MK alleen in deeltijd werken wanneer hem extra vrije dagen worden toegekend, als gevolg waarvan zijn maandsalaris evenredig wordt verlaagd. Wat zijn feitelijke werkdagen betreft, werkt een deeltijdpiloot wat zijn vlieguren betreft echter onder dezelfde voorwaarden als een voltijdpiloot. In tegenstelling tot werknemers in andere beroepen kan een piloot immers zelden op een specifiek tijdstip van de dag van zijn werk vertrekken om zijn tijd op regelmatige basis aan iets anders dan werk te besteden.

Meer bepaald heeft verweerster uiteengezet dat een voltijd- of deeltijdpiloot geen minimaal aantal vlieguren hoeft te behalen, maar zich wel aan vastgestelde maximumwaarden moet houden. Zij heeft ook toegelicht dat zij voor iedere piloot de individuele maandelijkse drempel voor het aantal vlieguren berekent, waarbij een eventueel deeltijdcontract in aanmerking wordt genomen en voor de planning van de vluchten rekening wordt gehouden met de beschikbaarheid van de piloot. Wanneer een deeltijdpiloot zijn individuele drempel voor het aantal vlieguren heeft bereikt, ontvangt hij echter nog steeds het normale salaristarief. Pas wanneer die piloot de betrokken uniform geldende drempels bereikt, ontvangt hij voor de uren daarboven een salaris op basis van het respectieve verhoogde tarief.

Gezien het bovenstaande heeft het mijns inziens daarom weinig zin om in de onderhavige context onderscheid te maken tussen deeltijdarbeidstijd, voltijdarbeidstijd of overuren, zoals dat wel kan worden gemaakt voor een werknemer die een vast aantal uren werkt in de gebruikelijke betekenis van die termen. Hier is slechts sprake van vlieguren, die volgens drie progressief verhoogde tarieven worden beloond wanneer de betrokken uniforme drempels worden overschreden.

In casu draait het om de vraag of de vergoeding voor ‘vlieguren’42. boven de betrokken uniforme drempels deeltijdpiloten discrimineert ten opzichte van voltijdpiloten43. doordat deze drempels uniform van toepassing zijn. Zoals hierboven aangegeven, moet voor de beantwoording van deze vraag volgens de verwijzende rechter worden onderzocht of bij de beoordeling van de situatie in kwestie moet worden uitgegaan van de ‘totale beloning’ of van de bestanddelen van het loon.

De standpunten in de onderhavige procedure lopen uiteen.

Volgens MK moet elk bestanddeel van de beloning afzonderlijk worden beoordeeld. Het feit dat de uniforme drempels niet naar evenredigheid van zijn deeltijdpercentage zijn verlaagd, is volgens hem in strijd met het verbod van discriminatie van deeltijdwerkers. De Duitse regering en de Commissie nemen een soortgelijk standpunt in.44.

Verweerster stelt daarentegen dat de beoordeling kan worden gebaseerd op het criterium van de totale beloning, dat in casu tot de conclusie leidt dat de betrokken uniforme drempels geen ongelijke behandeling tot gevolg hebben. De Deense, de Poolse en de Noorse regering hebben een soortgelijk standpunt ingenomen. Deze regeringen benadrukken dat deeltijd- en voltijdpiloten voor hetzelfde aantal gemaakte vlieguren hetzelfde salaris ontvangen, zoals is vereist op basis van het criterium dat in het arrest Helmig is vastgesteld en in het arrest Voß is bevestigd. Bovendien heeft de Deense regering haar bezorgdheid geuit over de gevolgen van een eventuele andersluidende beslissing voor de gehele arbeidsmarkt.

Ik ben het met verweerster en de Deense, de Poolse en de Noorse regering eens dat de betrokken situatie geen verschil in behandeling van deeltijdwerkers meebrengt.

Wat de te hanteren methodiek betreft, herinner ik er in de eerste plaats aan dat, overeenkomstig de hierboven uiteengezette analyse van de rechtspraak, bij de beoordeling van de gestelde discriminatie van een deeltijdwerker moet worden nagegaan of de deeltijdwerkers voor hetzelfde aantal uren (van hetzelfde) werk hetzelfde loon als de voltijdwerkers ontvangen. Zoals ik eveneens in herinnering heb gebracht, moeten de afzonderlijke bestanddelen van het salaris hierbij in aanmerking worden genomen.

In dit opzicht heb ik begrip voor het standpunt van MK, de Duitse regering en de Commissie, voor zover zij allen algemeen stellen dat die afzonderlijke bestanddelen in aanmerking moeten worden genomen. Uit hun pleidooien blijkt echter dat deze partijen die methode in beginsel in verband brengen met het criterium van de ‘grotere last’, daar zij tot de conclusie lijken te komen dat het niet evenredig verlagen van de betrokken uniforme drempels tot een verschil in behandeling leidt.

Hoewel de Deense, de Poolse en de Noorse regering de voorkeur geven aan de methode van de ‘totale beloning’, blijkt uit hun pleidooien juist dat zij aanvaarden dat de afzonderlijke bestanddelen van het salaris in aanmerking moeten worden genomen, voor zover daarbij nog wel de algemene regel geldt dat hetzelfde aantal gewerkte uren hetzelfde loon moet opleveren, zonder dat de betrokken drempels naar evenredigheid van het deeltijdpercentage hoeven te worden verlaagd.

Met die verduidelijkingen voor ogen volgt uit het dossier dat de gemaakte vlieguren van beide categorieën werknemers onder de uniform geldende drempels gelijk worden beloond. Voor de boven deze drempels gemaakte vlieguren wordt het loon op diezelfde wijze verhoogd. Hieruit volgt dat een gelijk aantal vlieguren voor elk van beide bestanddelen van de beloning op gelijke wijze wordt beloond. Op basis van deze vrij eenvoudige rekenoefening zie ik geen discriminatie van deeltijdpiloten zoals MK.

Zoals verweerster opmerkt, hebben de betrokken bepalingen, anders dan in de situatie in de zaak Voß, niet tot gevolg dat deeltijdwerkers voor bepaalde vlieguren een lager loon ontvangen dan voltijdwerkers. Zoals de Deense regering ter terechtzitting in herinnering heeft gebracht, is de onderhavige situatie vergelijkbaar met de feiten in de zaak Helmig. Daarin was volgens het Hof geen sprake van ongelijke behandeling in de situatie waarin deeltijdwerkersniet vanaf het eerste uur boven het aantal uren in hun deeltijdcontract een verhoogd salaristarief ontvingen, wanneer zowel deeltijd- als voltijdwerkers een dergelijke toeslag pas betaald kregen wanneer zij meer uren hadden gewerkt dan die van een voltijddienstverband.

Zowel MK als de Commissie betoogt dat het feit dat de betrokken drempels niet evenredig zijn verlaagd, de deeltijdwerkers benadeelt wat betreft de verhouding tussen hun werkzaamheden en de daarvoor ontvangen tegenprestatie.

Ik moet toegeven dat ik moeilijk zie hoe die benadeling precies moet worden begrepen, aangezien beide categorieën piloten voor wat betreft de beloning voor vlieguren op dezelfde wijze lijken te worden beloond voor daadwerkelijk gewerkte uren. De door hen verrichte werkzaamheden worden immers met dezelfde tegenprestatie beloond.

MK voert vooral aan dat er geen enkele objectieve reden is waarom de uniforme drempels niet naar evenredigheid van het betrokken deeltijdpercentage hoeven te worden verlaagd, aangezien met de bepalingen van de collectieve overeenkomsten waarin deze drempels zijn vastgelegd, volgens hem niet daadwerkelijk wordt beoogd een bijzondere werkdruk te compenseren en de voor deze drempels vastgestelde waarden door geen enkel objectief gegeven worden gestaafd. De Duitse regering voegt daaraan toe dat MK de facto een lager salaris ontvangt dan een voltijdpiloot, omdat de drempels vanwege zijn deeltijdbetrekking lastiger te bereiken zijn.

In antwoord op deze argumenten merk ik ten eerste op dat de waarden van de betrokken uniforme drempels voortvloeien uit een door de sociale partners gesloten overeenkomst. Zolang de toepasselijke wettelijke grenzen in acht worden genomen, staat het niet aan het Hof om een dergelijke overeenkomst of het medische bewijs waarop deze mogelijk stoelt, ter discussie te stellen.

Ten tweede ben ik het met de Duitse regering eens dat MK over een periode van een jaar minder uren lijkt te werken dan een voltijdpiloot. Het waarschijnlijke gevolg daarvan is dat er minder maanden zullen zijn waarin hij de uniforme drempels en dus de verhoogde beloning voor de desbetreffende gewerkte uren zal bereiken.

Voor zover ik heb begrepen, hangt de vraag in hoeverre dat inderdaad het geval is, grotendeels af van de indeling van MK's vrije dagen. Zoals MK ter terechtzitting heeft bevestigd, heeft hij de betrokken drempels in bepaalde maanden wel weten te behalen. Maar zelfs indien dit niet het geval zou zijn geweest, blijft de kernvraag in de onderhavige zaak of MK voor zijn daadwerkelijk gemaakte vlieguren een beloning ontvangt die gelijk is aan of lager is dan die van een voltijdpiloot. Het antwoord op die vraag lijkt te zijn dat hij dezelfde beloning voor hetzelfde aantal gewerkte uren ontvangt, hetgeen de verwijzende rechter dient na te gaan.

Zoals verweerster en de Deense, de Poolse en de Noorse regering hebben betoogd, zou aanvaarding van MK's standpunt ertoe leiden dat deeltijdpiloten voor het aantal vlieguren boven hun individuele drempels tot aan het aantal uren waarboven het verhoogde tarief voor voltijdpiloten ingaat, beter worden behandeld dan voltijdpiloten. In het geval van een deeltijdbetrekking voor 90 % van de volledige arbeidstijd is het verschil misschien klein. In het geval van een deeltijdbetrekking voor 50 % van de volledige arbeidstijd is het verschil minder klein, maar moet toch dezelfde logica gelden. Hoe dan ook, zelfs indien het gaat om een verschil in beloning voor slechts één vlieguur, is de juiste vraag in de onderhavige context niet of er een reden is waarom deeltijdpiloten als gevolg van de evenredige verlaging van de betrokken uniforme drempels niet op die wijze zouden moeten worden behandeld, maar of het in clausule 4 van de raamovereenkomst neergelegde verbod van discriminatie van deeltijdwerkers een dergelijke verlaging en behandeling vereist.

Zoals reeds in herinnering is gebracht, zijn in de raamovereenkomst voorschriften voor minimumbescherming vastgelegd. Op grond van dit minimale beschermingsniveau moet de beloning, zoals ik hierboven heb uitgelegd, voor hetzelfde aantal arbeidsuren van zowel deeltijd- als voltijdwerkers gelijk zijn, en mag deze niet lager of hoger zijn.

Uit het dossier blijkt dat MK voor hetzelfde aantal vlieguren hetzelfde salaris ontvangt als een voltijdpiloot. Mijns inziens wordt hij dan ook niet ongunstiger behandeld dan een voltijdpiloot.