Hof 's-Gravenhage, 23-11-2010, nr. 105.007.200/01

Bij spoedappeldagvaarding van 30 oktober 2007 heeft [appellant] hoger beroep ingesteld tegen het vonnis van de voorzieningenrechter van de rechtbank 's‑Gravenhage, sector civiel recht, van 2 oktober 2007, gewezen tussen partijen. In deze dagvaarding heeft [appellant] negen grieven tegen het bestreden vonnis aangevoerd. Nadien heeft [appellant] bij akte producties overgelegd. De Staat heeft bij memorie van antwoord de grieven bestreden. Ten behoeve van de mondelinge behandeling heeft de Staat producties overgelegd. Op 15 september 2008 hebben partijen, nadat [appellant] zijn eis tweemaal had gewijzigd, hun zaak voor het hof doen bepleiten, [appellant] door mr. Ch. L. van den Puttelaar, advocaat te Rotterdam, en de Staat door mr. F.W. Bleichrodt, advocaat te 's‑Gravenhage. In overleg tussen partijen is de behandeling van de zaak aangehouden.

Op de rol van 12 januari 2010 heeft [appellant] een akte houdende overlegging producties (met producties) genomen en op de rol van 23 februari 2010 een akte houdende nadere aanvulling producties (met producties). Op laatstgenoemde rol heeft de Staat een antwoordakte (met productie) genomen. Ten behoeve van een nader bepaalde mondelinge behandeling hebben [appellant] (bij onderscheiden berichten) en de Staat aanvullende producties overgelegd.

Op 27 september 2010 hebben partijen hun zaak opnieuw voor het hof doen bepleiten, [appellant] door mr. R.J. Wybenga, advocaat te Rotterdam, en de Staat door mr. Bitter voornoemd. Partijen hebben arrest gevraagd op de daartoe beschikbare stukken. Op de toezending van het proces-verbaal van de zitting van 27 september 2010 heeft mr. Wybenga voornoemd gereageerd met een verzoek tot aanpassing, waartegen desgevraagd de advocaat van de Staat geen bezwaar heeft geuit. Het hof zal dat proces-verbaal als verzocht aangepast lezen.

De in het bestreden vonnis in rechtsoverwegingen 1.1 tot en met 1.20 vastgestelde feiten zijn in hoger beroep niet bestreden, zodat ook het hof daarvan uitgaat.

Het gaat in dit geding — kort samengevat — om het volgende.

In eerste aanleg heeft [appellant], na wijziging van eis, gevorderd, voor zover in hoger beroep van belang na nieuwe eiswijziging bij de mondelinge behandeling op 15 september 2008 (inhoudende dat de (voorwaardelijke) vordering ten aanzien van het begeleid verlof is ingetrokken, hetgeen (nogmaals) is bevestigd bij de mondelinge behandeling op 27 september 2010), om:

Bij het bestreden vonnis heeft de voorzieningenrechter [appellant] niet-ontvankelijk verklaard in zijn vordering(en) en hem in de proceskosten veroordeeld. De voorzieningenrechter heeft overwogen de bevoegdheid van de burgerlijke rechter om over de vordering te oordelen als gegeven te beschouwen. De voorzieningenrechter is [appellant] niet gevolgd in zijn betoog dat de memo van 9 juli 2001 is te kwalificeren als een civielrechtelijke overeenkomst dan wel een derdenbeding. De vraag of [appellant] ontvangen kan worden in zijn vordering onder A. en B. heeft de voorzieningenrechter ontkennend beantwoord. Omtrent de vraag of [appellant] moet worden teruggeplaatst in het gevangeniswezen vindt beraad plaats tegen de achtergrond van een mogelijk perspectief op (voorwaardelijke) gratie. Op dat terrein komt de minister en de staatssecretaris ruime beleidsvrijheid toe. De (voorbereiding van) interne beleidsvoering kan naar het oordeel van de voorzieningenrechter niet worden onderworpen aan een rechterlijke toetsing en daar komt bij dat tegen een besluit tot terugplaatsing beroep kan worden ingesteld bij de RSJ, hetgeen een met voldoende waarborgen omklede rechtsgang is. Wat betreft de machtiging tot verlofverlening is overwogen dat de staatssecretaris en de minister een ruime mate van beleidsvrijheid toekomt. De voorzieningenrechter heeft geoordeeld dat ook ten aanzien van de (intrekking van de) machtiging begeleid verlof een met voldoende waarborgen omklede rechtsgang bij de RSJ voorhanden is. Ten overvloede heeft de voorzieningenrechter overwogen dat hetgeen [appellant] onder — voor zover thans van belang — B. vordert als te verstrekkend en te onbepaald zou moeten worden afgewezen.

Met grief I, respektievelijk grief II komt [appellant] op tegen het oordeel van de voorzieningenrechter dat de memo niet is te kwalificeren als een civielrechtelijke tripartiete overeenkomst respektievelijk als een overeenkomst met een derdenbeding ten gunste van [appellant]. Grief III komt op tegen de overweging dat de Staat een zodanig ruime beleidsvrijheid toekomt dat de plaatsing van [appellant] in de kliniek zou kunnen worden heroverwogen en dat de Staat daarop vooruitlopend vrij kan interveniëren in de behandeling van [appellant] door de kliniek wat betreft het begeleid verlof en het onbegeleid verlof. Grief IV klaagt erover dat de rechtbank niet gerespondeerd heeft op de stelling van [appellant] dat de handelwijze van de Staat strijd oplevert met algemene beginselen van behoorlijk bestuur, die krachtens artikel 3:14 jo 3:15 van het Burgerlijk Wetboek (BW) in het onderhavige geval van toepassing zijn. Grief V klaagt er voorts over dat niet is gerespondeerd op de stelling dat het handelen van de Staat strijd oplevert met het bepaalde in de artikelen 3, 5 en 8 van het Europees verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Grief VI betoogt dat in het bestreden vonnis ten onrechte betekenis wordt toegekend aan de omstandigheid dat de minister tot de conclusie zou zijn gekomen dat gratie voor appellant ‘thans’ geen reële optie zou zijn. Met grief VII komt [appellant] op tegen de overweging dat met terzijdestelling van de in het memo vastgelegde handelwijze, terugplaatsing in het gevangeniswezen onvermijdelijk zou zijn indien naar het eenzijdig en niet op het verloop van de behandeling gebaseerd oordeel van de Staat perspectief op gratie zou komen te ontbreken. Grief VIII komt op tegen de beslissing om [appellant] in zijn vorderingen niet-ontvankelijk te verklaren en grief IX tegen de afwijzing van de vorderingen. Met deze grieven heeft [appellant] het geschil in volle omvang aan het hof voorgelegd.

Het hof overweegt het volgende.

Ook de Staat stelt zich thans op het standpunt dat [appellant] gezien de uitspraak van de RSJ van 12 juli 2010 beschikt over een machtiging voor begeleid verlof.

De (primaire en subsidiaire) vorderingen onder A. van [appellant], voorzover (nog) actueel, kunnen naar het oordeel van het hof niet worden toegewezen omdat zij in feite zien op (de voorbereiding van) besluitvorming die uitmondt in een beslissing tot beëindiging van de plaatsing van [appellant] in een tbs-inrichting, waartegen beroep mogelijk is bij de RSJ op grond van artikel 13, vierde lid, Sr. De Staat heeft er zich terecht op beroepen dat dit een met voldoende waarborgen omklede rechtsgang is. [appellant] heeft niet, althans onvoldoende onderbouwd betoogd dat er desalniettemin thans in een kort-gedingprocedure een rol voor de civiele rechter zou moeten zijn weggelegd. Deze vorderingen zullen worden afgewezen.

De stand van zaken is thans verder aldus, dat de kliniek, zich baserend op door haar ingesteld multidisciplinair onderzoek waarin het verloop tot dan toe van het toegestane en plaatsgevonden hebbende begeleid verlof is betrokken, er toe is overgegaan zich tot de minister of de staatssecretaris te wenden met een verzoek om een machtiging onbegeleid verlof. Bij de wijze waarop het verzoek, intussen meermalen, door de kliniek is gedaan, heeft zij ook acht geslagen op het actuele verloftoetsingskader teneinde de benodigde informatie te verschaffen.

De argumenten die de Staat heeft aangevoerd om deze verzoeken niet ter advisering voor te leggen aan de Avt kunnen niet als deugdelijk worden aanvaard. Er staat niets in de weg aan de voltooiing van de evaluatie van het begeleid verlof van [appellant], dat onafgebroken — en naar het oordeel van de RSJ ook terecht — heeft plaatsgevonden. De stelling van de Staat dat in de aanvraag onbegeleid verlof geen blijk wordt gegeven van een slachtofferonderzoek, waarbij de slachtoffers en nabestaanden zijn geïnformeerd over voornemens ten aanzien van verlofverlening hetgeen zou moeten naar de ‘huidige professionele standaard’, moge op zichzelf juist zijn, maar dit kan niet als een tekortkoming van de kliniek naar voren gebracht. Dit aspect kwam in het advies van de Avt van 14 augustus 2008 weliswaar aan de orde, maar ondanks het ontbreken van bedoeld onderzoek, was het advies positief ten aanzien van begeleid verlof. De resultaten van het slachtofferonderzoek zijn intussen op 16 oktober 2009 bekend geworden en stonden er op 29 oktober 2009 voor de Avt — niettegenstaande de ernst van die resultaten — niet aan in de weg wederom een positief advies ten aanzien van begeleid verlof af te geven.

Terecht wordt de stap naar onbegeleid verlof gezien als een nieuwe stap in het verloftraject, die zorgvuldige afweging vergt. De Staat heeft erop gewezen dat bij een nieuwe stap in het verloftraject een informatieplicht geldt ten opzichte van slachtoffers en nabestaanden. Het hof onderschrijft dit standpunt van de Staat. Het hof hecht er echter ook aan op te merken dat het feit dat het slachtofferonderzoek pas eind 2008 en in 2009 zijn beslag heeft gekregen en de positie van de slachtoffers en nabestaanden eerst toen goed in beeld is kunnen komen, niet een omstandigheid is waaraan niet ook de Staat mede debet is, omdat het verrichten van dit onderzoek ofwel niet eerder in 2001, bijvoorbeeld in het kader van het opstellen van de memo voorafgaand aan de plaatsing in de kliniek, aan de orde is geweest, ofwel, zoals de kliniek heeft aangegeven, ondanks de intentie om dit aspect in de behandeling te betrekken, zulks mede door omstandigheden gelegen aan de zijde van de Staat wat betreft de beschikbaarheid van gedingstukken (zie de uitspraak van de RSJ van 12 juli 2010), niet eerder mogelijk is geweest.

De Staat heeft voorts uiteengezet dat onbegeleid verlof niet (meer) past in het verloftoetsingskader dat sinds april 2005 geldt voor levenslanggestraften, welk beleid inhoudt dat zo lang geen perspectief bestaat op gratieverlening geen verlof wordt verleend, en welk beleid in 2007 nog is aangescherpt in de zin dat levenslang gestraften in het geheel geen verlof meer krijgen, waaraan ten grondslag ligt dat voor levenslanggestraften in principe geen gratie wordt overwogen. Een aanvraag voor een machtiging onbegeleid verlof stuit hierop volgens de Staat zonder meer af. Ook als een machtiging voor onbegeleid verlof zou worden afgezet tegen het beleid vanaf april 2005, staat dat beleid aan inwilliging van een aanvraag in de weg, omdat op dat moment immers geen gratie voor [appellant] werd overwogen. Volgens de Staat zijn er geen ontwikkelingen aan te wijzen die maken dat dat standpunt is aangepast. De uitkomst van het slachtofferonderzoek heeft versterkt dat gratie op dit moment niet aan de orde is en niet moet worden overwogen, aldus de Staat, naast dat mogelijke ophef zich tegen gratieverlening verzet. De Staat concludeert dat er op dit moment geen ruimte is voor onbegeleid verlof, waarbij mede wordt betrokken dat, anders dan wat betreft het begeleide verlof, [appellant] nog in het geheel geen onbegeleid verlof heeft genoten en er geen sprake is van intrekking van een machtiging daartoe. Omdat van zo een intrekking geen sprake is zijn de overwegingen van de RSJ niet relevant voor de beoordeling van de vordering terzake onbegeleid verlof, aldus de Staat. In de overweging van de RSJ, dat begeleid verlof naar zijn aard onder toezicht plaatsvindt en dat in die begrenzing tevens de noodzakelijke condities zijn gelegen om een onwenselijke confrontatie met slachtoffers te vermijden, ziet de Staat tenslotte steun voor zijn standpunt dat er op dit moment ook in de visie van de RSJ geen ruimte is voor onbegeleid verlof.

Het hof overweegt te dien aanzien dat uit de in 2001 gemaakte afspraken volgt, dat ten aanzien van [appellant] een tbs-behandeling zou plaatsvinden, waarin een verlofbeleid op gang zou komen. Er is geen enkele aanwijzing dat toen niet de weg is ingeslagen dat alle te onderscheiden vormen van verlof, neergelegd in artikel 53 van het Reglement verpleging ter beschikking gestelden, op enig moment tot de mogelijkheden behoorden als de behandeling daartoe aanleiding zou (kunnen) geven. Ook gratieverlening is toen aan de orde geweest en evenmin als uitgesloten aangemerkt. Dat bij gunstig verloop van de behandeling een verzoek tot machtiging onbegeleid verlof zou kunnen worden gedaan is een situatie waar alle partijen bij het overleg over de tbs-behandeling van [appellant], en de minister bij de plaatsing van [appellant] in de kliniek, zich uitdrukkelijk van bewust moeten zijn geweest en dit vormde daarvoor geen beletsel.

In het kader van de tbs-behandeling die is gevolgd, is ruim tijd verlopen. Tegenover het door de Staat in de memorie van antwoord aangehaalde negatieve verloop van de behandeling waarvan in november 2005 blijkens productie XVI, opgesteld door de kliniek, nog sprake was, maakt het hof uit die productie, evenals uit andere stukken van de kliniek, ook op dat daarna in de loop van 2005 een kentering is waargenomen in het behandelverloop en in 2006 een positieve wending. Vervolgens vormde de stand van zaken bij de behandeling, na multidisciplinair onderzoek, voor het hoofd van de kliniek aanleiding een verzoek tot onbegeleid verlof te doen en te herhalen. Intussen heeft ook slachtofferonderzoek plaatsgevonden. Aan de orde is dus veeleer of in het onderhavige geval een uitzondering op het (ook nog aangescherpte) verloftoetsingsbeleid aan de orde zou kunnen zijn en vanwege de (bijzondere) omstandigheden van het geval zou moeten zijn. De opvatting van de Staat dat er geen enkele ruimte is voor onbegeleid verlof en dat mitsdien de Avt over het verzoek van het hoofd van de kliniek niet behoeft te adviseren, acht het hof in het licht van het hiervoor overwogene onrechtmatig, aangezien niet blijkt dat de belangen van [appellant] en de eerder bij hem gewekte verwachtingen in de afweging zijn betrokken. Daarbij komt dat ingevolge de algemene beginselen van behoorlijk bestuur de Staat is gehouden op een verzoek voor onbegeleid verlof, zoals hier aan de orde, binnen een redelijke termijn te beslissing. In elk geval sinds de uitspraak van de RSJ van 12 juli 2010 staat niets meer aan de voortzetting van de besluitvormingsprocedure ter zake van de aanvraag machtiging onbegeleid verlof — die dateert van 3 juli 2008 — in de weg.

Het hof neemt nog in aanmerking dat ook voorwaarden te stellen zijn waaronder onbegeleid verlof kan plaatsvinden en waarin het respect voor de slachtoffers en nabestaanden tot uitdrukking kan worden gebracht, en dat toezicht op het naleven van dergelijke voorwaarden wel degelijk mogelijk is. De Avt kan dit aspect in de advisering betrekken. Het hof acht anders dan de Staat de overwegingen van de RSJ wel relevant en acht de door de Staat aangehaalde overweging niet van de beperkte betekenis die de Staat daaraan toekent. Bovendien wijst het hof op de door de RSJ relevant geachte aspecten van het al zeven jaren goed verlopen van de begeleide verloven en de afwezigheid van incidenten of ongewenste confrontaties met slachtoffers/nabestaanden, die ook naar het oordeel van het hof op de juiste waarde geschat moeten worden, als onderdeel van alle mee te wegen belangen. Juist met het oog op een zorgvuldige afweging van belangen en een zorgvuldige besluitvorming acht het hof het noodzakelijk dat ook de kwestie van het onbegeleid verlof ter advisering van het Avt wordt voorgelegd. Alle omstandigheden bijeen geven daar thans (temeer) aanleiding voor en pleiten voor een spoedige adviesaanvraag, waarna op korte termijn een beslissing over de verzoeken van het hoofd van de kliniek genomen zal moeten worden.

De grieven slagen voorzover de rechtbank anders heeft overwogen en beslist. Dit leidt tot vernietiging van het bestreden vonnis. De vordering onder B. zal worden toegewezen in na te melden vorm. De grieven geven (thans) geen aanleiding voor verder strekkende beschouwingen, omdat [appellant] daarbij nu geen, althans onvoldoende belang heeft.

Bij deze uitkomst, waarbij de Staat in het ongelijk is gesteld, past een veroordeling van de Staat in de kosten, zowel van het geding in eerste aanleg als van dat in hoger beroep.

Het hof:

Dit arrest is gewezen door mrs. A.V. van den Berg, J. Kramer en F. Waardenburg en uitgesproken ter openbare terechtzitting van 23 november 2010 in aanwezigheid van de griffier.