HvJ EU, 16-06-2016, nr. C-12/15

In deze conclusie citeer ik de rechtspraak van het Hof over het Verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken4., zoals gewijzigd bij de achtereenvolgende verdragen voor de toetreding van de nieuwe lidstaten tot dat verdrag (hierna: ‘Executieverdrag’), aangezien de door het Hof verstrekte uitlegging met betrekking tot de in dit verdrag neergelegde bepalingen — voor zover verordening nr. 44/2001 in de plaats is getreden van dit verdrag — ook voor die van de verordening geldt, wanneer de bepalingen van deze instrumenten als gelijkwaardig kunnen worden aangemerkt.5. De sleutelbepaling in de onderhavige zaak, namelijk artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001, is geformuleerd in bewoordingen die nagenoeg gelijk zijn aan die van de homologe bepaling van het Executieverdrag, waarvan zij de systematiek heeft overgenomen. Gezien deze gelijkwaardigheid moet overeenkomstig overweging 19 van verordening nr. 44/2001 de continuïteit in de uitlegging van deze twee instrumenten worden verzekerd.6.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter te vernemen of artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat als ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ kan worden aangemerkt de plaats in een lidstaat waar de schade7. is ingetreden, wanneer die schade uitsluitend bestaat in vermogensschade die het rechtstreeks gevolg is van een onrechtmatige gedraging die zich heeft voorgedaan in een andere lidstaat.

De verwijzende rechter wenst dus in wezen te vernemen of vermogensschade die is geleden in een lidstaat een voldoende aanknopingspunt is voor rechterlijke bevoegdheid krachtens artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001.

Hoofdstuk II, afdeling 2, van verordening nr. 44/2001 regelt louter als afwijking van het fundamentele beginsel van artikel 2, lid 1, van deze verordening, dat bevoegdheid verleent aan de gerechten van de lidstaat op het grondgebied waarvan de verweerder zijn woonplaats heeft, een aantal bijzondere bevoegdheden, waaronder die van artikel 5, punt 3, van deze verordening.8. Aangezien de bevoegdheid van de gerechten van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen, een bijzondere bevoegdheidsregel vormt, moet er een autonome en strikte uitlegging aan worden gegeven9., die niet verder gaat dan de door deze verordening uitdrukkelijk voorziene gevallen10..

De belangrijkste rationale voor de bijzondere bevoegdheidsregel van artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 is volgens vaste rechtspraak van het Hof het bestaan van een bijzonder nauw verband tussen de vordering en de rechter van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan, op grond waarvan het om redenen verband houdend met een goede rechtsbedeling en nuttige procesinrichting gerechtvaardigd is dat deze laatste bevoegd is.11. De rechter van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan, is immers normaliter het best in staat om uitspraak te doen, met name omdat de afstand geringer en de bewijsvoering gemakkelijker is.12.

Artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 bepaalt dus dat een persoon die woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat ten aanzien van verbintenissen uit onrechtmatige daad in een andere lidstaat kan worden opgeroepen voor het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen.

Ik wijs erop dat deze bepaling in het geheel niet gewaagt van schade maar van een schadebrengend feit. Artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 ziet dus niet in de eerste plaats op de schade, maar op het feit waardoor de schade is veroorzaakt. De ratio van deze bepaling lijkt me evident: een rechter is in de regel het best in staat de feiten te vergaren, getuigen te horen en procedurehandelingen te verrichten op de plaats waar de schade daadwerkelijk is veroorzaakt.

Het is evenwel bekend dat het Hof de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ sinds de principezaak die aanleiding heeft gegeven tot het arrest Bier, bekend onder de naam ‘Franse kalimijnen’13., aldus heeft uitgelegd dat zij twee verschillende plaatsen kan omvatten, te weten de plaats waar de schade is ingetreden14. en de plaats van de gebeurtenis die deze schade heeft veroorzaakt15..16.

Met betrekking tot vermogensschade heeft het Hof in het arrest Marinari17. voor recht verklaard dat het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ niet ziet op de plaats waar de gelaedeerde stelde vermogensschade te hebben geleden als gevolg van een door hem geleden, in een andere lidstaat ingetreden aanvankelijke schade.18. In casu had de verzoeker bij een filiaal van een bank in het Verenigd Koninkrijk een bundel orderbriefjes (‘promissory notes’) gedeponeerd. De personeelsleden van de bank hadden geweigerd deze terug te geven en de politie in kennis gesteld van deze waardepapieren, die zij als van twijfelachtige herkomst bestempelden. Een en ander had geleid tot de arrestatie van de verzoeker en de inbeslagneming van de ‘promissory notes’. Nadat de verzoeker door de Engelse justitie van rechtsvervolging was ontslagen, zocht hij een Italiaanse rechter aan met een vordering tot vergoeding door de bank van de door haar personeelsleden veroorzaakte schade. De vordering strekte tot betaling van de tegenwaarde van de ‘promissory notes’ en tot vergoeding van de schade die hij stelde te hebben geleden door zijn vrijheidsbeneming, alsook door de verbreking van verschillende contracten en de aantasting van zijn goede naam.

In het hoofdgeding hebben de onderhandelingen over de overeenkomst met het incorrecte beding plaatsgevonden in Tsjechië en is de overeenkomst aldaar ondertekend. De rechten en verplichtingen van partijen zijn in deze lidstaat bepaald, met inbegrip van de verplichting voor Universal Music om voor de 30 % resterende aandelen een hoger bedrag te betalen dan aanvankelijk beoogd. Deze verbintenis uit overeenkomst, die de partijen bij de overeenkomst niet in het leven hadden willen roepen, is in Tsjechië ontstaan. In die lidstaat is dus de verplichting om een hogere dan de beoogde prijs te betalen onomkeerbaar en onontkoombaar geworden, en is mijns inziens de schade ingetreden.

Deze vaststelling impliceert dat de eerste en de tweede vraag hypothetisch worden, nu de ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ volgens vaste rechtspraak in Tsjechië ligt.

De verwijzende rechter vermeldt echter dat hij in de rechtspraak van het Hof geen antwoord heeft gevonden op de vraag of een plaats waar uitsluitend vermogensschade is geleden, een ‘Erfolgsort’ kan vormen en dus bevoegdheid op grond van artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 kan opleveren. Met andere woorden, hij vraagt zich af of er bevoegdheid is uit hoofde van de aangehaalde bepaling wanneer er geen initiële schade is geweest zoals in de zaak die aanleiding heeft gegeven tot het arrest Marinari19..

Subsidiair en in een dergelijk geval is de sleutelvraag van deze zaak dus of de vaststelling die het Hof in het arrest Franse kalimijnen20. heeft geformuleerd, namelijk dat de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ de twee plaatsen omvat, ook opgaat bij zuivere vermogensschade.

Naar mijn mening is dat niet het geval.

Bij vermogensschade21., dat wil zeggen schade die enkel bestaat in een vermindering van financiële tegoeden, is het begrip ‘Erfolgsort’ volgens mij niet onverdeeld relevant.22. In bepaalde gevallen kunnen de begrippen ‘Handlungsort’ en ‘Erfolgsort’ niet worden onderscheiden. In een dergelijk geval hangt voor de vaststelling van een eventueel ‘Erfolgsort’ alles af van de vraag waar de financiële tegoeden zijn gelokaliseerd. In de regel valt die locatie samen met de verblijfplaats of (in geval van een rechtspersoon) de statutaire zetel. Het antwoord op deze vraag berust vaak op toeval en hangt samen met factoren die geen verband houden met de feiten in geding.

Ik zou bijgevolg voorzichtig zijn om de rechtspraak die voortvloeit uit het arrest Franse kalimijnen23. zonder meer toe te passen op een geval van vermogensschade. Zoals de Commissie in haar opmerkingen terecht benadrukt, had het Hof met zijn oordeel in het arrest Franse kalimijnen24. dat de eiser de keuze moet hebben tussen de plaats waar de schade is ingetreden en de plaats van de gebeurtenis die aan de schade ten grondslag ligt, niet de bedoeling om de afwijking van de algemene bevoegdheidsregel uit te breiden. De reden voor die keuze hangt samen met de noodzaak zo dicht mogelijk bij de feiten van het geding te blijven en de rechter aan te wijzen die het best geplaatst is om het geschil te beslechten en in dat kader een proces nuttig in te richten, bijvoorbeeld door bewijs te vergaren en getuigen te horen.

Zoals we hierboven hebben gezien, bevinden alle factoren die een rechter in staat stellen een proces nuttig in te richten zich in Tsjechië.

Met andere woorden, met het oog op de goede rechtsbedeling en nuttige procesinrichting biedt het enkele feit dat een schikkingsbedrag ten laste is gekomen van een in Nederland gevestigde vennootschap onvoldoende grond voor de bevoegdheid van de Nederlandse rechter.

Een analyse van de rechtspraak van het Hof doet aan deze benadering mijns inziens niet af.

In de zaak die aanleiding heeft gegeven tot het arrest Kronhofer25. was de gelaedeerde, die in Oostenrijk woonplaats had, ingegaan op een aanbod om een rekening in Duitsland te openen en had hij daarnaar een bedrag overgemaakt. Het Hof heeft voor recht verklaard dat artikel 5, punt 3, van het Executieverdrag aldus moest worden uitgelegd dat de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ niet de plaats omvat waar de verzoeker woont, als plaats waar zich het ‘centrum van zijn vermogen’ bevindt, op de enkele grond dat hij aldaar financiële schade heeft geleden die voortvloeit uit het in een andere verdragsluitende staat ingetreden en door hem geleden verlies van onderdelen van zijn vermogen.26. Dat is een overtuigende vaststelling, aangezien die plaats tamelijk toevallig is en niet noodzakelijkerwijs een betrouwbaar aanknopingspunt.

In de zaak die aanleiding heeft gegeven tot het arrest Kolassa27. had een belegger in zijn eigen land (Oostenrijk) via een bank een welomschreven bedrag belegd. Voor het Hof deed de schade zich voor op de plaats waar de belegger ze ondervond28., te weten in Oostenrijk. Volgens het Hof was bevoegdheid op grond van artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 gegeven.29.

Ik denk dat uit deze zaak echter geen algemene regel kan worden afgeleid dat vermogensschade volstaat als aanknopingspunt voor de toepassing van de aangehaalde bepaling. De feiten in de zaak die aanleiding heeft gegeven tot het arrest Kolassa30. waren namelijk van bijzondere aard. De verwerende partij in deze zaak, een Britse bank, had in Oostenrijk een prospectus gepubliceerd over de betrokken financiële certificaten31. en het was een Oostenrijkse bank die deze certificaten had (door)verkocht.

In de zaak die aanleiding heeft gegeven tot het arrest CDC Hydrogen Peroxide, over het mededingingsrecht, waar de benadeelde ondernemingen zich in meerdere lidstaten bevonden, heeft het Hof erkend dat deze verschillende plaatsen als aanknopingspunten konden dienen.32. Het Hof heeft voor recht verklaard dat, ‘[w]aar het gaat om schade bestaande in meerkosten die zijn betaald wegens een kunstmatig hoge prijs, […] die plaats enkel voor iedere beweerde benadeelde individueel [kan] worden vastgesteld en […] het daarbij in beginsel [gaat] om de plaats van de zetel van deze laatste’.33.

Ik denk niet dat op deze verklaring een algemene regel kan worden gebaseerd volgens welke de statutaire zetel van een benadeelde onderneming de plaats is waar de schade is ingetreden. Deze verklaring moet daarentegen ook worden begrepen in het licht van de bijzondere omstandigheden van deze zaak, waarin een groot aantal personen benadeeld was. Het was dientengevolge niet mogelijk één enkele plaats aan te wijzen als plaats waar het kartel tot stand was gekomen noch, derhalve, als plaats van de schadeveroorzakende gebeurtenis. Bovendien valt de statutaire zetel van een onderneming doorgaans samen met de plaats waar de economische activiteiten worden uitgeoefend.

Kortom, ik zie niet in hoe artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 een grondslag kan zijn voor bevoegdheid van een rechter in een lidstaat waarmee het geschil enkel als aanknopingspunt heeft dat de benadeelde persoon er vermogensschade heeft geleden.

Derhalve geef ik in overweging op de eerste prejudiciële vraag te antwoorden dat artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat als ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ niet kan worden aangemerkt, bij gebreke van andere aanknopingspunten, de plaats in een lidstaat waar de schade is ingetreden wanneer die schade uitsluitend bestaat in vermogensschade die het gevolg is van een onrechtmatige gedraging die zich heeft voorgedaan in een andere lidstaat.

Gelet op dit antwoord hoeft de tweede vraag niet meer te worden onderzocht.

Met zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat de nationale rechter die dient te beoordelen of hem op grond van die bepaling bevoegdheid toekomt, ertoe is gehouden om bij zijn beoordeling uit te gaan van de stellingen van de verzoeker, dan wel aldus dat die rechter ertoe is gehouden tevens acht te slaan op hetgeen de verweerder ter betwisting van die stellingen heeft aangevoerd.

Ook al stelt de verwijzende rechter deze vraag enkel voor het geval de eerste vraag bevestigend wordt beantwoord, dan nog is er volgens mij een belang bij een antwoord. Deze vraag is namelijk van algemene strekking en heeft betrekking op de beoordeling van de bevoegdheid en niet enkel op de vraag of vermogensschade volstaat om bevoegdheid op te leveren.

Om te beginnen zou ik eraan willen herinneren34. dat de rechterlijke bevoegdheid wordt bepaald door de autonome regels van verordening nr. 44/2001, terwijl de zaak ten gronde wordt beslist volgens het toepasselijke nationale recht, dat wordt bepaald volgens de collisieregels inzake verbintenissen uit overeenkomst35. of niet-contractuele verbintenissen36..

Het komt mij voor dat de bestaande rechtspraak reeds verschillende aanknopingspunten biedt om deze vraag te beantwoorden.

Verordening nr. 44/2001 maakt niet duidelijk tot hoever de controleverplichtingen reiken die een nationale rechter in het kader van de toetsing van zijn bevoegdheid in acht dient te nemen. Volgens vaste rechtspraak had het Executieverdrag niet tot doel het procesrecht van de verdragsluitende staten een te maken, maar de rechterlijke bevoegdheden voor de beslechting van geschillen in burgerlijke en handelszaken tussen de verdragsluitende staten te verdelen en de tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen te vergemakkelijken.37. Ook is het vaste rechtspraak dat voor de regels van procesrecht te rade moet worden gegaan bij de nationale regels die door de aangezochte rechter moeten worden toegepast, mits de toepassing van die regels geen afbreuk doet aan het nuttig effect van het Executieverdrag.38.

Zo heeft het Hof geoordeeld dat een verzoekende partij zich krachtens artikel 5, punt 1, van het Executieverdrag ook tot het gerecht van de plaats van uitvoering van de overeenkomst kon wenden in een situatie waarin de totstandkoming van de overeenkomst waarop de vordering was gebaseerd, tussen partijen in geding was.39. Voorts heeft het Hof gepreciseerd dat het de rechtszekerheid ten goede kwam dat de aangezochte nationale rechter zich gemakkelijk over zijn bevoegdheid kon uitspreken op basis van de regels van het Executieverdrag, zonder dat hij gedwongen was de zaak ten gronde te onderzoeken.40.

Het Hof heeft tevens geoordeeld dat de aangezochte rechter in de fase van het onderzoek van zijn internationale bevoegdheid geen beoordeling maakt van de ontvankelijkheid of de gegrondheid van de negatief declaratoire vordering volgens de regels van nationaal recht, maar uitsluitend de aanknopingspunten met de forumstaat identificeert die zijn bevoegdheid op grond van artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 rechtvaardigen.41. Ook heeft het vastgesteld dat de aangezochte rechter voor de toepassing van artikel 5, punt 3, van verordening nr. 44/2001 mag uitgaan van de stellingen van de verzoeker inzake de voorwaarden voor aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad, zij het enkel om na te gaan of hij krachtens die bepaling bevoegd is.42. Tot slot heeft het voor recht verklaard dat in het kader van de toetsing van de bevoegdheid overeenkomstig verordening nr. 44/2001 geen uitgebreide bewijsprocedure hoeft te worden gevoerd met betrekking tot betwiste feiten die zowel voor de bevoegdheidsvraag als voor het bestaan van het ingeroepen vorderingsrecht relevant zijn, en dat het aangezochte gerecht zijn internationale bevoegdheid evenwel kan toetsen aan alle te zijner beschikking staande gegevens, daaronder begrepen, in voorkomend geval, de betwistingen van de verweerder.43.

Ik geef derhalve in overweging op de derde vraag te antwoorden dat het gerecht waarbij een geschil aanhangig is gemaakt, om zijn bevoegdheid krachtens verordening nr. 44/2001 vast te stellen, alle hem ter beschikking staande gegevens in aanmerking moet nemen, met inbegrip van eventueel door de verwerende partij aangevoerde gegevens.