HvJ EU, 11-06-2020, nr. C-833/18

De vragen van de verwijzende rechter hebben betrekking op de bescherming van het auteursrecht op een werk ‘waarvan de verschijningsvorm noodzakelijk is om een technisch resultaat te bereiken’. Er wordt alleen gevraagd naar de uitlegging van richtlijn 2001/19 door het Hof.

Het ‘werk’ waar het in het hoofdgeding om gaat, is, zoals reeds is uitgelegd, een fiets waarvan het vouwsysteem destijds door een octrooirecht was beschermd.

Uit de opmerkingen van SI en Brompton Ltd.9. blijkt dat de verschijningsvorm waarvoor thans auteursrechtelijke bescherming wordt verlangd niet dezelfde is als de oorspronkelijke verschijningsvorm van die fiets, hoewel beide het vouwsysteem gebruiken.10.

Uit de verwijzingsbeslissing blijkt geenszins dat de Brompton-fiets als model was beschermd om industrieel te worden toegepast. De verwijzende rechter verwijst evenmin naar nationale of Unierechtelijke regels inzake (nationale of gemeenschaps)modellen.

De Brompton-fiets kon in 1987 weliswaar alleen aanspraak maken op bescherming als nationaal model, maar niets belette dat deze fiets later de specifieke juridische regeling inzake modellen had kunnen genieten11. uit hoofde van richtlijn 98/71/EG12. of verordening nr. 6/2002. Die laatste handeling voorziet zelfs in ‘bescherming van korte duur door een niet-ingeschreven [gemeenschaps]model’.13.

In het antwoord op het verzoek om een prejudiciële beslissing kan niet voorbij worden gegaan aan de problemen in verband met de cumulatie van bescherming (uit hoofde van intellectuele eigendom én uit hoofde van industriële eigendom), die ik zo meteen zal bespreken. Daarom meen ik dat het beter is om op die problemen in te gaan zowel vanuit de invalshoek dat mogelijkerwijs alleen het vouwsysteem door een octrooi was beschermd, als vanuit de invalshoek dat de verschijningsvorm van de fiets als industrieel model kon worden aangemerkt.

Ondanks hun verschillende doel14. hebben beide rechtsfiguren (octrooien en modellen) een aantal belangrijke gemeenschappelijke kenmerken:

De vragen van de verwijzende rechter moeten in een meer algemene context worden beantwoord, waarbij rekening wordt gehouden met de verschillende doelstellingen van de bescherming van respectievelijk de industriële eigendom en het auteursrecht, en de belangen die aan beide ten grondslag liggen.

De aspecten van algemeen belang omvatten onder meer de stimulans om technologie te bevorderen en mededinging aan te moedigen. De werking van het cumulatiebeginsel mag er niet toe leiden dat buitensporige bescherming van het auteursrecht wordt verleend, die het algemeen belang zou schaden door een rem te zetten op het systeem van bescherming van industriële-eigendomsrechten.

De verlening van een exclusief exploitatierecht aan de houder van een octrooirecht of aan de maker van een model heeft juist als doel een evenwicht te vinden tussen de belangen van het publiek en die van particulieren:

Dat zorgvuldige evenwicht — dat het meest direct tot uiting komt in de kortere beschermingstermijn voor de uitvinder of ontwerper — zou worden verbroken als de verleende termijn zonder meer zou worden verlengd tot de ruimere termijnen van het auteursrecht. Ontwerpers zouden de stimulans verliezen om bescherming te zoeken bij het systeem van industriële eigendom indien zij op een goedkopere manier, met inachtneming van minder formele eisen (onder meer doordat er geen inschrijving wordt vereist) en voor een veel langere periode de bescherming van hun scheppingen krachtens het auteursrecht zouden kunnen verkrijgen.19.

Ook de gevolgen voor de rechtszekerheid zijn in dit verband niet onbelangrijk: de officiële openbaarheid die met betrekking tot een industrieel ontwerp wordt geëist, stelt concurrenten in staat om met zekerheid te weten waar de grenzen van hun eigen industriële scheppingen liggen en tot wanneer zij beschermd zijn.

Afgezien van wat niet-geregistreerde modellen betreft20., lijkt het geoorloofd dat de concurrenten van diegene die formeel een industrieel-eigendomsrecht heeft verkregen, op de openbaarheid van de inschrijving vertrouwen om zodra de rechten van de inschrijver vervallen, gebruik te maken van de ingeschreven technische innovatie. In overweging 21 van verordening nr. 6/2002 wordt erkend dat ‘[h]et uitsluitende karakter van het recht dat aan het ingeschreven gemeenschapsmodel wordt ontleend, […] met grotere rechtszekerheid ervan gepaard [gaat]’.21. Daarentegen hebben marktdeelnemers, wanneer de inschrijving — zoals bij het auteursrecht — niet openbaar wordt gemaakt, geen zekerheid over de inhoud van intellectuele scheppingen voor industriële doeleinden.

Die argumenten zijn in werkelijkheid slechts variaties op hetzelfde thema, dat advocaat-generaal Szpunar reeds aan de orde heeft gesteld in zijn conclusie in de zaak Cofemel, waarnaar ik verwijs.22.

Kortom, de afweging van de doelstellingen en waarden die enerzijds met de juridische regeling met betrekking tot industriële eigendom en anderzijds met die met betrekking tot het auteursrecht worden beoogd, moet op evenredige wijze gebeuren om te voorkomen dat overdreven bescherming van het auteursrecht de inhoud van het industriële-eigendomsrecht volledig uitholt.

Het Unierecht staat toe dat de rechtsbescherming van een model wordt aangevuld met de bescherming die voortvloeit uit het auteursrecht. Dat werd destijds vastgelegd in richtlijn 98/71, waarvan artikel 17 erkende dat een (in elke lidstaat ingeschreven) model door het auteursrecht kon worden beschermd. Die bepaling voegde hier echter nog aan toe dat ‘[e]lke lidstaat […] de omvang en de voorwaarden van die bescherming [bepaalt], met inbegrip van het vereiste gehalte aan oorspronkelijkheid’.23.

Het beginsel van ‘cumulatie’ is vervolgens overgenomen in artikel 96, lid 2, van verordening nr. 6/2002, dat moet worden gelezen in het licht van overweging 32 van die verordening met betrekking tot de op het niveau van de Unie beschermde gemeenschapsmodellen.

Wat de specifieke bescherming van het auteursrecht betreft, wordt in overweging 60 van richtlijn 2001/29 verklaard dat ‘[d]e bescherming waarin deze richtlijn voorziet, […] geen afbreuk [doet] aan nationale of communautaire wettelijke bepalingen op andere gebieden’.

Derhalve ‘[…] laat richtlijn 2001/29 het bestaan en de werkingssfeer van de geldende bepalingen inzake modellen in stand, met inbegrip van het […] beginsel van ‘cumulatie’’.24.

Evenwel waren er nog enige twijfels over de complementariteit van die twee beschermingen. Met name werd erover gedebatteerd of de lidstaten konden verlangen dat industriële modellen aan strengere eisen inzake oorspronkelijkheid voldeden om de voor het auteursrecht kenmerkende bescherming te kunnen genieten.

Het arrest Cofemel heeft als algemene regel bevestigd dat ‘modelbescherming en auteursrechtelijke bescherming […] cumulatief kunnen worden verleend aan hetzelfde voorwerp’.

Dat oordeel wordt echter gevolgd door bepaalde preciseringen die de kracht van het cumulatiebeginsel enigszins afzwakken of relativeren.

In de eerste plaats ‘[kunnen] modelbescherming en auteursrechtelijke bescherming krachtens het recht van de Unie weliswaar cumulatief […] worden verleend aan hetzelfde voorwerp, maar […] [kan] een dergelijke cumulatie slechts in bepaalde situaties […] worden overwogen’.25.

In de tweede plaats is de strekking van de geboden bescherming in de beide gevallen anders. Terwijl het bij modellen de bedoeling is om nabootsing door concurrenten te vermijden, heeft het auteursrecht een andere juridische en economische functie.26.

In de derde plaats brengt het verkrijgen van auteursrecht op een voorwerp dat reeds modelbescherming geniet bepaalde niet onbelangrijke risico's met zich mee.27. Met name ‘kan de verlening van auteursrechtelijke bescherming aan een als model beschermd voorwerp er niet toe leiden dat het doel en de doeltreffendheid van deze twee vormen van bescherming worden aangetast’.28.

In de vierde plaats staat het aan de nationale rechter om aan te geven wanneer hij wordt geconfronteerd met een van de ‘bepaalde situaties’ waarin cumulatie van bescherming is toegestaan. Derhalve zal het evenwicht tussen de bescherming van het auteursrecht en het algemeen belang voor elk geval afzonderlijk moeten worden bepaald.

Om te beginnen verwijs ik opnieuw naar de conclusie van advocaat-generaal Szpunar in de zaak Cofemel, waarin hij een analyse maakt van zowel de rechtspraak van het Hof over het begrip ‘werk’ als de toepassing van die rechtspraak op modellen.29.

Ik meen dat die analyse dermate volledig is dat er geen nadere toelichting mijnentwege nodig is. Bovendien is die analyse overgenomen in de redenering van het arrest Cofemel, waarin de contouren van het begrip ‘werk’ als autonoom Unierechtelijk begrip zijn aangegeven.30.

Met betrekking tot die rechtspraak wil ik thans de aandacht vestigen op de oorspronkelijkheidseis31., waarop het Hof al in eerdere arresten had gewezen32. en waarover het heeft verklaard dat dit criterium de persoonlijkheid van de maker van het werk moet weerspiegelen33..

Een van de belangrijke bijdragen van het arrest Cofemel is dat het niet toestaat dat de oorspronkelijkheid van het vermeende ‘werk’ (in dat geval kleding) wordt gekoppeld aan de esthetische aspecten ervan. Het Hof heeft uitgesloten dat een beroep wordt gedaan op de esthetiek als grond om een model auteursrechtelijk te beschermen, door erop te wijzen dat ‘artikel 2, onder a), van richtlijn 2001/29 aldus moet worden uitgelegd dat het in de weg staat aan een nationale wettelijke regeling die aan modellen […] auteursrechtelijke bescherming verleent op grond dat zij, afgezien van het utilitaire doel dat ze nastreven, een eigen, vanuit esthetisch oogpunt opvallend visueel effect opwekken’.34.

Aangezien esthetische effecten hiermee zijn uitgesloten, is nu de vraag aan de orde of de dwingende eisen die voortvloeien uit het vereiste om een technisch of functioneel resultaat te bereiken, bij de beoordeling van de oorspronkelijkheid als voorwaarde voor het bestaan van een eigen intellectuele schepping van de auteur35. kunnen worden aangevoerd als grond voor afwijzing van de auteursrechtelijke bescherming van een werk. De verwijzende rechter wijst specifiek op dat probleem.

Het Hof heeft deze kwestie reeds behandeld in verband met de bescherming van het auteursrecht op computerprogramma's.36.

Het heeft met name verklaard dat ‘aan het oorspronkelijkheidscriterium […] niet [is] voldaan’ wanneer de uitdrukking van de onderdelen van een voorwerp ‘door hun technische functie wordt bepaald, aangezien de verschillende manieren om een idee concreet vorm te geven dan zodanig beperkt zijn dat het idee samenvalt met de uitdrukking ervan’.37. Een dergelijk geval maakt het niet mogelijk voor ‘de auteur [om] […] uitdrukking [te] geven aan zijn creatieve geest en tot een resultaat [te] komen dat een eigen intellectuele schepping vormt’.38.

In dezelfde geest heeft het Hof geoordeeld dat de eigen oorspronkelijke intellectuele schepping in aanmerking komt voor auteursrechtelijke bescherming, maar dat dit niet het geval is wanneer voor die schepping ‘technische overwegingen, regels of beperkingen gelden die geen ruimte laten voor creatieve vrijheid’.39.

Uit die uitspraken kan worden afgeleid dat het in het algemeen niet mogelijk is om werken (voorwerpen) van toegepaste kunst waarvan de vorm wordt bepaald door de functie ervan auteursrechtelijk te beschermen. Indien de verschijningsvorm van een dergelijk werk uitsluitend wordt bepaald door de technische functie ervan als bepalende factor, kan het werk niet auteursrechtelijk worden beschermd.40.

De toepassing van dat criterium op het auteursrecht sluit aan bij de bepalingen die gelden voor modellen en merken:

Kortom, modellen waarvan de verschijningsvorm wordt bepaald door technische overwegingen die geen ruimte laten voor de uitoefening van creatieve vrijheid, kunnen niet in aanmerking komen voor auteursrechtelijke bescherming. Omgekeerd heeft het enkele feit dat een model een aantal functionele elementen vertoont, niet tot gevolg dat het niet auteursrechtelijk kan worden beschermd.

Die regel levert geen grote problemen op wanneer die technische overwegingen ruimte voor creativiteit nagenoeg uitsluiten. De problemen ontstaan echter wanneer modellen zowel functionele als artistieke kenmerken hebben. A priori moeten die gemengde modellen niet noodzakelijk van auteursrechtelijke bescherming worden uitgesloten, maar dat is wel het geval wanneer de functionele aspecten zodanig prevaleren boven de artistieke dat die laatste irrelevant worden.44.

De analyse van de rechtspraak van het Hof over vormen die verband houden met functionele elementen op het gebied van industriële eigendom en merkenrecht kan een aantal uitleggingsmiddelen verstrekken die naar analogie voor het auteursrecht gelden.

Het is waar dat elk van die drie gebieden (modellen, merkenrecht en auteursrecht) zijn eigen kenmerken heeft, waardoor de desbetreffende regelingen niet op dezelfde manier kunnen worden benaderd. Ik meen evenwel dat bij de uitlegging van een criterium dat — zij het wellicht met enige nuancering — van toepassing is op al die gebieden, de overwegingen van het Hof omtrent één daarvan met de nodige voorzichtigheid kunnen worden toegepast op de andere.45.

Met betrekking tot die rechtspraak is het door de Grote kamer gewezen arrest van 14 september 2010, Lego Iuris/BHIM46., mijns inziens in het bijzonder het vermelden waard. Daarin is het verbod uitgelegd van inschrijving als merk van een teken dat bestaat uit de vorm van de waar die noodzakelijk is om een technische uitkomst te verkrijgen.47.

Het Hof heeft verklaard dat dit verbod ‘waarborgt […] dat ondernemingen het merkenrecht niet kunnen gebruiken om uitsluitende rechten op technische oplossingen zonder tijdslimiet te laten voortbestaan’.48.

Voorts heeft het geoordeeld dat ‘de wetgever, door de weigeringsgrond van artikel 7, lid 1, onder e), ii), van verordening nr. 40/94 te beperken tot tekens die ‘uitsluitend’ bestaan uit de vorm van de waar die ‘noodzakelijk’ is om een technische uitkomst te verkrijgen, naar behoren [heeft] geoordeeld dat elke vorm van een waar in zekere mate functioneel is en het dus ongepast zou zijn om merkinschrijving van een vorm van een waar te weigeren op de loutere grond dat deze gebruikskenmerken bezit. Door middel van de termen ‘uitsluitend’ en ‘noodzakelijk’ verzekert die bepaling dat enkel inschrijving wordt geweigerd van vormen van een waar die louter een technische oplossing verwerken en waarvan de inschrijving als merk dus werkelijk het gebruik van deze technische oplossing door andere ondernemingen zou hinderen.’49.

Nadat het Hof dat uitgangspunt had vastgesteld, heeft het enkele relevante preciseringen gegeven over ‘de aanwezigheid van een of meerdere ondergeschikte willekeurige elementen in een driedimensionaal teken waarin alle wezenlijke elementen zijn ingegeven door de technische oplossing die in dit teken tot uitdrukking komt’:

Met betrekking tot het begrip ‘vorm die noodzakelijk is om de beoogde technische uitkomst te verkrijgen’ heeft het Hof het oordeel van het Gerecht bevestigd, namelijk ‘dat deze voorwaarde niet betekent dat de betrokken vorm de enige moet zijn waarmee die uitkomst kan worden verkregen’.52. Het Hof heeft daaraan toegevoegd dat ‘het bestaan van andere vormen waarmee dezelfde technische uitkomst kan worden verkregen, […] geen omstandigheid [vormt] waardoor de weigeringsgrond wordt opzijgezet’.53.

In het licht van die argumenten, waarvan de analoge toepassing op het hoofdgeding mijns inziens gepast is, kan een antwoord worden gegeven aan de verwijzende rechter. Die rechter lijkt aan te geven dat de verschijningsvorm van de litigieuze fiets noodzakelijk was om de technische uitkomst te verkrijgen54., hetgeen een feitelijke beoordeling vormt, waarvoor alleen hij bevoegd is. Indien hij daarmee bedoelt dat er een exclusieve verhouding bestaat tussen de verschijningsvorm en de functionaliteit, welke verhouding ik reeds ter sprake heb gebracht, zou het antwoord op zijn eerste vraag moeten zijn dat er geen auteursrechtelijke bescherming kan worden verleend.

De verwijzende rechter wenst met name te vernemen welke gevolgen vier door hem genoemde specifieke factoren kunnen hebben bij de beoordeling van de verhouding tussen het ontwerp van de vorm van het voorwerp en het bereiken van het gewenste resultaat.

Wellicht bestaan er nog meer criteria voor de beoordeling van de exclusieve verhouding tussen de verschijningsvorm van het product en het technische resultaat ervan dan de vier tot dusver geanalyseerde criteria. Zoals advocaat-generaal Saugmandsgaard Øe in zijn conclusie in de zaak DOCERAM heeft aangegeven66., zou het echter niet passend zijn om die criteria in abstracte, al dan niet uitputtende bewoordingen op te sommen, terwijl de beoordeling (van feitelijke aard) in werkelijkheid verband houdt met een reeks a priori moeilijk te herkennen omstandigheden.

Tot slot wil ik hieraan toevoegen dat de mogelijke weigering van auteursrechtelijke bescherming niet verhindert dat er een beroep wordt gedaan op andere regels ter bestrijding van slaafse of parasitaire nabootsing. Zoals de Commissie ter terechtzitting heeft opgemerkt, kan de wetgeving inzake oneerlijke mededinging, hoewel zij niet volledig geharmoniseerd is op Unieniveau67., een oplossing bieden voor dat ongewenste verschijnsel.68.

Met die laatste overweging ‘wil [ik] me’, zoals ik elders al heb gesteld, ‘niet mengen in de mogelijkheden die de verwijzende rechter in zijn nationale recht kan vinden voor de kwalificatie van het in casu aan de orde zijnde gedrag. Ik wil alleen een perspectief bieden voor het ondernemen van gerechtelijke stappen tegen eventueel onrechtmatig gedrag buiten het kader van het merkenrecht.’69.