HR, 08-07-2011, nr. 10/00005

In cassatie kan van de volgende feiten worden uitgegaan1..

Bij inleidende dagvaarding van 25 juni 2007 heeft de man gevorderd dat het LBIO wordt veroordeeld tot

De man heeft aan zijn vorderingen ten grondslag gelegd dat het LBIO onrechtmatig jegens hem handelt door gebruik te maken van een aan [betrokkene 1] toebehorende grosse zonder dat dit nog haar instemming heeft. Zijn schade bestaat in de kosten van inschakeling van een advocaat. Het LBIO heeft gemotiveerd verweer gevoerd.

Bij deelvonnis van 10 januari 2008 heeft de rechtbank 's‑Gravenhage, sector kanton, locatie Gouda (hierna: de kantonrechter) overwogen6.:

De kantonrechter heeft het LBIO, uitvoerbaar bij voorraad, op straffe van verbeurte van een dwangsom gelast de executoriale beslagen op de woning en onder de werkgeefster van de man op te heffen en het eventueel door de werkgeefster aan het Bureau uitbetaalde aan de man te vergoeden. Voorts is de zaak, onder aanhouding van iedere verdere beslissing, verwezen naar de rolzitting voor het nemen van een akte ter specificatie van de door de man gestelde advocaatkosten.

Nadat de man zijn eis had verminderd, heeft de kantonrechter bij uitvoerbaar bij voorraad verklaard eindvonnis van 3 april 2008 het LBIO veroordeeld tot betaling aan de man van een bedrag ad € 705,12 te vermeerderen met wettelijke rente.

Op het hoger beroep van het LBIO tegen beide voornoemde vonnissen heeft het gerechtshof 's‑Gravenhage bij uitvoerbaar bij voorraad verklaard arrest van 15 september 2009 de bestreden vonnissen bekrachtigd.

Het LBIO is van dit arrest tijdig7. in cassatie gekomen. De man is in cassatie niet verschenen; tegen hem is verstek verleend. Het LBIO heeft zijn standpunt schriftelijk doen toelichten.

De invorderingsprocedure bij het LBIO ter zake van kinderalimentatie houdt in grote lijnen het volgende in.8.

Op grond van art. 1:408 lid 2 BW kan (onder meer) een verzorgende ouder het LBIO verzoeken de invordering van kinderalimentatie op zich te nemen. Daartoe dient de ouder in het verzoek aannemelijk maken dat de alimentatieplichtige binnen ten hoogste zes maanden voorafgaande aan de indiening van het verzoek ten minste één periodieke betaling niet heeft voldaan. De invordering betreft mede de bedragen die verschuldigd zijn vanaf ten hoogste zes maanden voorafgaand aan het verzoek (lid 4).

Het LBIO brengt voor de invordering kosten in rekening bij de onderhoudsplichtige. Het gaat hier om kosten van inning die het LBIO zelf maakt.9. Volgens art. 1:408 lid 3 BW vindt het verhaal van die kosten plaats door wijziging van het alimentatiebedrag volgens bij algemene maatregel van bestuur te stellen regels. In de praktijk betekent dit dat het LBIO de alimentatieplichtige maandelijks een acceptgiro stuurt ter zake van het periodieke alimentatiebedrag, verhoogd met een opslag. Deze bedroeg ten tijde van het onderhavige geschil 10% van het in de alimentatiebeschikking vastgelegde maandelijkse alimentatiebedrag, met een minimum van € 11,34 (f 25,-) per maand.10.

Invordering met verhaal van kosten kan pas plaatsvinden nadat de onderhoudsplichtige daarover schriftelijk — met bericht van ontvangst — en gemotiveerd is geïnformeerd. In de brief wordt het in te vorderen bedrag inclusief de kosten van invordering vermeld (lid 5) en wordt de alimentatieplichtige in de gelegenheid gesteld aan te tonen dat hij de achterstand (alsnog) heeft betaald. Blijkens het in de onderhavige procedure overgelegde Informatieblad bij de brief zal het LBIO, indien de alimentatieplichtige een kopie heeft overgelegd van een verzoek tot wijziging van de alimentatie, de ontvangstgerechtigde ouder benaderen met de vraag de inschakeling van het LBIO tijdelijk op te schorten.11. Indien de brief leidt tot hervatting van de betaling is verdere interventie door het LBIO niet nodig en is de alimentatieplichtige geen invorderingskosten verschuldigd aan het LBIO.

Als na tussenkomst van het LBIO de betaling achterwege blijft, wordt de inning overgenomen. Op de veertiende dag na de verzending van de brief wordt het LBIO bevoegd tot invordering over te gaan (lid 5). De onderhoudsgerechtigde dient daartoe de executoriale titel in handen te hebben gesteld van het LBIO. De overhandiging daarvan machtigt het LBIO tot het doen van de invordering, zo nodig door middel van executie (lid 2)12.. Hierbij kan worden gedacht aan vereenvoudigd (loon)beslag (art. 479g Rv), beslag via een deurwaarder of gijzeling. De kosten van gerechtelijke vervolging en executie worden eveneens op de alimentatieplichtige verhaald (art. 1:408 lid 3 BW en art. 1 Besluit kostenopslag inning kinderalimentatie).

Ter zake van door de onderhoudsplichtige verrichte betalingen bevat de regeling een aan art. 6:44 lid 1 BW ontleende imputatiebetaling, waarmee beoogd wordt zeker te stellen dat op het geïnde bedrag altijd de kostenopslag in mindering kan worden gebracht13.: een betaling strekt in mindering op achtereenvolgens de in lid 3 bedoelde kosten, de verschenen rente en tenslotte de verschuldigde alimentatie en eventueel lopende rente (lid 10). Indien de onderhoudsplichtige de opslag niet betaalt — hetgeen leidt tot een achterstand in de betaling van de alimentatie ter grootte van de opslag — is het LBIO aan zijn taakuitoefening verplicht ook die achterstand te innen, zonodig met behulp van executiemaatregelen.14.

De invordering op het verzoek van de onderhoudsgerechtigde eindigt slechts, indien gedurende ten minste een half jaar regelmatig is betaald aan het LBIO en er geen achterstallige bedragen meer verschuldigd zijn. Achtergrond hiervan is het waarborgen van de bufferfunctie van het LBIO en het voorkomen dat de verplichte de gerechtigde onder druk zet om een verzoek tot beëindiging te doen.15.

De opslag heeft drie functies. In de eerste plaats strekt hij ter dekking van kosten. Er is niet voor gekozen om af te stemmen op de werkelijke inningskosten, al is aanvankelijk wel beoogd de opslag zoveel mogelijk kostendekkend te doen zijn. Daarnaast dient de opslag als boete op niet-nakoming van de onderhoudsverplichting en tevens als impuls om weer tot rechtstreekse betaling aan de onderhoudsgerechtigde over te gaan.16.

Het cassatiemiddel komt in vijf onderdelen op tegen rov. 4, 5 en 6 en tegen de daarop voortbouwende rov. 7 en 8. Het hof heeft in die rechtsoverwegingen als volgt overwogen.

Onderdeel 1 klaagt dat het hof een te beperkte uitleg heeft gegeven aan de grieven van het LBIO indien het heeft geoordeeld dat het LBIO geen oordeel wenst over de vraag of het de opslagkosten kan vorderen na herberekening daarvan op basis van de wijzigingsbeschikking van 7 oktober 2005. Volgens het onderdeel heeft het LBIO uitdrukkelijk als subsidiair standpunt ingenomen dat het in ieder geval tot een (naar beneden toe) bijgesteld bedrag aan opslagkosten gerechtigd is en dat het tot inning daarvan bevoegd was op grond van de beschikking van 15 augustus 2001 (verwezen wordt naar MvG onder 29 en 37). Indien het hof een andere (beperktere) uitleg aan de grieven van het LBIO heeft gegeven, is die uitleg onbegrijpelijk, aldus het onderdeel.

Het onderdeel, dat kennelijk gericht is tegen 's hofs vaststelling van de ter beantwoording voorliggende vragen in rov. 4, faalt bij gebrek aan belang. Het hof heeft, in navolging van de rechtbank, geoordeeld dat het het LBIO na 7 oktober 2005 niet langer vrijstond de beschikking van 15 augustus 2001 ten uitvoer te leggen (rov. 6). In deze — in cassatie niet althans tevergeefs bestreden17. — visie van het hof wordt daarmee aan de vraag naar de hoogte van de op grond van die beschikking te incasseren opslag niet toegekomen. Voorts heeft het hof, gelet op de voorlaatste zin van rov. 5 van het arrest, de mogelijke verschuldigdheid van een naar aanleiding van de wijzigingsbeschikking aangepaste kostenopslag niet uitgesloten, zodat de in het onderdeel bedoelde vraag is beantwoord en het onderdeel in zoverre feitelijke grondslag mist.

Onderdeel 2 bevat de klacht dat het oordeel van het hof dat het LBIO na de wijzigingsbeschikking van de rechtbank van 7 oktober 2005 geen (eigen) bevoegdheid meer heeft om de onderhoudsbijdragen (en opslagkosten en executiekosten) te verhalen op de man, blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting. Daartoe voert het onderdeel — samengevat — aan dat de bijzondere regeling van art. 1:408 BW meebrengt dat het LBIO als gevolg van het overnemen van de invordering — dat (mede) geschiedt door het in handen stellen van de executoriale titel — met uitsluiting van de onderhoudsgerechtigde bevoegd (en verplicht) is om in eigen naam de onderhoudsbijdragen te gaan innen (het onderdeel spreekt van een eigen recht op invordering18.) en door die inning ter hand te nemen bovendien zelfstandige aanspraken verkrijgt ter zake van opslag- en eventuele executiekosten.

Het onderdeel bij gebrek aan feitelijke grondslag. Anders dan het onderdeel veronderstelt, heeft het hof niet in algemene zin geoordeeld dat het LBIO na de wijzigingsbeschikking van 7 oktober 2005 geen (eigen) invorderingsbevoegdheid ter zake van alimentatie, kostenopslag en executiekosten op de voet van art. 1:408 leden 2 en 3 BW meer heeft. Uit de voorlaatste zin van rov. 5 valt veeleer af te leiden dat het hof ervan uitgaat dat het LBIO die invorderingsbevoegdheid na 7 oktober 2005 heeft behouden, maar dat het deze vanaf die datum indien nodig had moeten effectueren door tenuitvoerlegging van de wijzigingsbeschikking. Het hof heeft (slechts) geoordeeld dat na het geven van de wijzigingsbeschikking de oorspronkelijke beschikking van 15 augustus 2001 niet meer kon worden tenuitvoergelegd.

Onderdeel 3 richt zich tegen het oordeel van het hof dat het LBIO na de wijzigingsbeschikking nog slechts invorderingsmaatregelen kon nemen tot verhaal van de (met inachtneming van die wijzigingsbeschikking) gecorrigeerde opslagkosten en klaagt dat dit oordeel blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting van art. 1:408 lid 3 BW en het daarin bedoelde besluit. Daartoe wordt aangevoerd dat (er eerder in de procedure op is gewezen dat) het achteraf aanpassen van de hoogte van de kostenopslag aan een door de alimentatieplichtige uitgelokte wijzigingsbeslissing tot onwerkbare situaties zal leiden, nu het LBIO de kostenopslag dan niet meer (geheel) kan aanwenden ter financiering van de organisatie omdat steeds met een terugbetalingsverplichting moet worden rekening gehouden (verwezen wordt naar MvG onder 30 en 31).

Zo deze rechtsklacht al voldoet aan de door art. 407 lid 2 Rv gestelde eisen19., faalt zij bij gebrek aan belang. 's Hofs oordeel dat de beslaglegging uit kracht van de beschikking van 15 augustus 2001 onrechtmatig is en zijn bekrachtiging van de beslissingen van de rechtbank berusten, als gezegd, op het oordeel dat de beschikking van 15 augustus 2001 na het geven van de wijzigingsbeschikking niet meer kon worden tenuitvoergelegd. De gegrondbevinding van de klacht zou niet tot een ander dictum kunnen leiden.

Ten overvloede merk ik op dat de klacht naar mijn mening ook anderszins geen doel kan treffen. Daartoe dient in de eerste plaats dat zowel uit de regeling van art. 1:408 BW en de daarin bedoelde algemene maatregel van bestuur als uit de totstandkomingsgeschiedenis ervan blijkt van een onmiskenbare afhankelijkheid van de kostenopslag ten opzichte van de in te vorderen onderhoudsbijdrage. Zo is bepaald dat de invorderingskosten worden verhaald door wijziging c.q. procentuele verhoging van het door de rechter vastgestelde alimentatiebedrag (art. 1:408 lid 3 resp. art. 1 Besluit kostenopslag inning kinderalimentatie). In de toelichtende stukken wordt een en andermaal benadrukt dat — mede gelet op de aansporingsfunctie van de kostenopslag — bewust beoogd is de hoogte van de opslag te doen ‘meelopen’ met het vastgestelde alimentatiebedrag.20. De Staatssecretaris heeft bij de behandeling van wetsvoorstel 23 038 onderkend dat zulks, indien de vastgestelde alimentatie met terugwerkende kracht wordt verlaagd, kan leiden tot verrekening van teveel geïnde invorderingskosten.21. Ook in de praktijk wordt in dergelijke gevallen de kostenopslag niet steeds verhaald.22.

Naar aanleiding van het betoog in de schriftelijke toelichting dat — samengevat — de kostenopslag van wezenlijk belang is voor het functioneren van het LBIO kan nog worden aangetekend dat enerzijds een consequente toepassing van evenbedoeld verband meebrengt dat het LBIO ook zal profiteren van wijzigingsbeschikkingen waarbij het alimentatiebedrag wordt verhoogd, en anderzijds — naar in de schriftelijke toelichting23. wordt opgemerkt — het LBIO in afwachting van een wijzigingsbeschikking de invordering kan opschorten. Voorts wordt het LBIO als publiekrechtelijke rechtspersoon geacht een publieke taak te vervullen daar waar ouders er onderling niet meer uitkomen, ter financiering waarvan naast de kostenopslag ook een bijdrage van overheidswege wordt aangewend.24. De overheid heeft inmiddels onderkend dat de verwachte situatie van volledige kostendekkendheid van de opslagen niet is gerealiseerd en ook in de toekomst niet haalbaar zal zijn, in verband waarmee de aanvankelijk in art. 15 lid 3 Wet LBIO voorziene termijnstelling voor subsidieverlening bij wet van 27 september 2007 is geschrapt.25.

Ten slotte is van belang dat het recht op levensonderhoud naar zijn aard veranderlijk is, welk veranderlijkheidsbeginsel tal van vermogens- en procesrechtelijke gevolgen met zich brengt.26. De door het LBIO gesignaleerde gevolgen behoren daar ook toe. De enkele onwenselijkheid van die gevolgen brengt echter niet mee dat de beslissing dat na een wijzigingsbeschikking alleen de gecorrigeerde opslag kan worden ingevorderd onjuist is. Anders geformuleerd: art. 1:408 lid 3 BW kan niet geacht worden een uitzondering op het veranderlijkheidsbeginsel te bevatten op grond dat het LBIO anders met een onwerkbare situatie zou worden geconfronteerd.

Onderdeel 4 klaagt dat met de strekking en systematiek van de invoeringsregeling van art. 1:408 BW onverenigbaar is (en daarmee rechtens onjuist), dat het LBIO voor het kunnen verhalen van de kosten van invordering als bedoeld in het derde lid van deze bepaling, in een geval als het onderhavige, afhankelijk zou zijn van het in handen stellen van de grosse van de wijzigingsbeschikking door de onderhoudsgerechtigde aan het LBIO. Een redelijke wetsuitleg brengt mee, aldus het onderdeel, dat in een dergelijk geval de executoriale titel op grond waarvan de inning door het LBIO destijds is overgenomen (in casu de grosse van de beschikking van 15 augustus 2001) tezamen met de regeling van art. 1:408 BW nog steeds voldoende rechtsgrond vormt voor het verhaal van (al dan niet gematigde) kosten van invordering. Volgens het onderdeel brengt de wijziging met terugwerkende kracht van de onderhoudsbijdragen weliswaar mee dat de beschikking van 15 augustus 2001 in zoverre (tussen partijen) haar bindende kracht heeft verloren, maar niet dat zij als non-existent moet worden aangemerkt.

Voor zover het onderdeel tot uitgangspunt neemt dat het hof heeft overwogen dat het LBIO voor het kunnen verhalen van de kosten van invordering als bedoeld in art. 1:408 lid 3 BW afhankelijk is van het in handen stellen van de wijzigingsbeschikking door de onderhoudsgerechtigde aan het LBIO — hetgeen het onderdeel begrijpt als de overweging dat het LBIO alleen tot inning bevoegd is voor zover de alimentatiegerechtigde

Anders dan het middel tot uitgangspunt neemt28., heeft het hof kennelijk de betreffende overweging van de kantonrechter (rov. 2.6(1)) niet overgenomen. Gelet op zijn rov. 5 heeft het hof uit rov. 2.6(1) van het vonnis van de kantonrechter uitsluitend de overweging overgenomen dat het LBIO na wijziging van de oorspronkelijke beschikking niet méér aanspraken kan ontlenen aan die beschikking dan de vrouw zelf — ofwel: deze evenmin als de vrouw nog ten uitvoer kan leggen — en daaraan enige eigen overwegingen toegevoegd. Zoals hiervoor (onder 3.5) betoogd, vallen deze veeleer aldus te begrijpen dat het hof ervan uitgaat dat het LBIO na een wijzigingsbeschikking zijn invorderingsbevoegdheid behoudt, zij het dat deze alleen kan worden geëffectueerd aan de hand van de dan geldende executoriale titel.

Voor zover het onderdeel geacht moet worden te zijn gericht tegen het oordeel van het hof dat het LBIO na het geven van de wijzigingsbeschikking niet langer de beschikking van 15 augustus 2001 ten uitvoer kon leggen, faalt het eveneens. Ten betoge dat het LBIO de verschuldigde kostenopslag kan verhalen door executie uit kracht van de oorspronkelijke beschikking van 15 augustus 2001, beroept het onderdeel zich op de ‘strekking en systematiek’ van de invorderingsregeling van art. 1:408 BW. Daarmee verwijst het middel kennelijk naar hetgeen in het kader van onderdeel 2 is opgemerkt omtrent de kenmerken van deze regeling — m.n. het eigen recht tot invordering van alimentatie, de beëindigingsregeling, de zelfstandige aanspraak op een kostenopslag en executiekosten en de voorrangsregeling — en de rechtspraak van Uw Raad29. waaruit een eigen, ruime invorderingsbevoegdheid van het LBIO zou kunnen worden afgeleid.

Naar mijn mening dwingt deze regeling van de invorderingsbevoegdheid van het LBIO ter zake van de onderhoudsbijdrage, de kostenopslag en eventuele executiekosten echter niet tot de gevolgtrekking dat die bevoegdheid althans ten aanzien van de kostenopslag — en de executiekosten, zie onderdeel 5 — door middel van beslaglegging op grond van een inmiddels niet meer van kracht zijnde alimentatiebeschikking kan worden gerealiseerd. Bovendien ontstaat in de door het middel voorgestane uitleg van art. 1:408 BW met betrekking tot executie een tweesporenbevoegdheid die uit zowel theoretisch als praktisch oogpunt ongewenst is. Dat wordt duidelijk indien wordt geabstraheerd van het onderhavige geval, dat wordt gekenmerkt door de bijzondere en daardoor de problematiek versluierende omstandigheden dat

In dit geval lijkt executie uit kracht van de oorspronkelijke beschikking voor onder die beschikking verschuldigd geworden (gecorrigeerde) opslagen wellicht nog te billijken. Indien zich echter het meer in de lijn der verwachting liggende geval voordoet dat na het geven van een wijzigingsbeschikking op enig moment verhaal wordt gezocht voor zowel onbetaald gebleven alimentatie als de daarbij behorende kostenopslag en eventuele executiekosten, zou het LBIO in de visie van het onderdeel voor de laatste posten kunnen executeren uit kracht van de oorspronkelijke beschikking, terwijl het voor executie van de onderhoudstermijnen alsnog zou dienen te beschikken over de grosse van de wijzigingsbeschikking. Dat is niet alleen onpraktisch, maar ook in strijd met het wettelijk uitgangspunt dat de opslag een onderdeel van de alimentatie uitmaakt althans daarmee een sterke verbondenheid vertoont.

Onderdeel 5 richt in de eerste plaats kennelijk een rechtsklacht tegen het oordeel van het hof dat de executiekosten voor rekening van het LBIO dienen te blijven (rov. 6 van het hof i.v.m. rov. 2.6(2) van de kantonrechter). Betoogd wordt dat het loonbeslag niet onrechtmatig was, zodat ook de executiekosten aan het LBIO dienen te worden vergoed. Voorts wordt betoogd dat hetgeen in onderdeel 4 met betrekking tot de kostenopslag is aangevoerd, te weten dat de grosse van de beschikking op basis waarvan de invordering destijds ter hand is genomen tezamen met de regeling van art. 1:408 BW een voldoende rechtsgrond vormt voor het verhaal ervan, mutatis mutandis ook voor de executiekosten geldt.

Waar deze klacht voortbouwt op de voorgaande onderdelen, in het bijzonder onderdeel 4, deelt zij in het lot van die onderdelen: zij faalt.

Het onderdeel klaagt in de tweede plaats dat, indien het hof geoordeeld heeft dat de omstandigheid dat de executiemaatregelen uitsluitend tot verhaal van opslagkosten zijn gemaakt, meebrengt dat de executie niet in een redelijke verhouding staat met de aard en omvang van de vordering, dat oordeel blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting. Het oordeel zou voorts onbegrijpelijk zijn nu de executiekosten niet enkel zijn gemaakt ter inning van de opslagkosten. Het onderdeel besluit met de (derde) klacht dat indien het hof om andere redenen heeft geoordeeld dat sprake is van een onevenredigheid tussen het belang bij verhaal voor kosten door het LBIO en het treffen van de executiemaatregelen, het hof dat oordeel ontoereikend heeft gemotiveerd omdat het heeft verzuimd aan te geven welke omstandigheden dat dan zijn en geen inzicht heeft gegeven hoe het die omstandigheden heeft gewogen en aan zijn oordeel ten grondslag heeft gelegd.

Deze klachten komen kennelijk op tegen de overweging van het hof (rov. 6, laatste volzin) dat het hof aan de beslissing dat het verder executeren onrechtmatig was, nog toevoegt dat bovendien de door het LBIO genomen executiemaatregelen ook anderszins terecht worden bestreden met de stelling dat de genomen maatregelen niet in een redelijke verhouding staan met de aard en omvang van de vordering. Daarmee respondeert het hof kennelijk op de subsidiair aangevoerde stelling van de man dat het LBIO misbruik van (beslag)bevoegdheid heeft gemaakt.30.

De klachten, wat daar overigens van zij, falen bij gebrek aan belang, nu het oordeel van het hof dat de belaglegging onrechtmatig was reeds wordt gedragen door 's hofs in cassatie niet althans tevergeefs bestreden oordeel dat de beschikking van 15 augustus 2001 voor die beslaglegging geen grondslag bood.

De conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

A-G