HR, 17-04-2020, nr. 19/00626

In cassatie kan worden uitgegaan van de volgende feiten, zoals door uw Raad weergegeven in rov. 3.1 van het arrest van 12 mei 2017 (hierna: het verwijzingsarrest):1.

(i) [betrokkene 1] is in het handelsregister van de Kamer van Koophandel ingeschreven als de eigenaar van een eenmanszaak onder de naam [A] . De activiteiten van [A] zijn in het handelsregister omschreven als winkel in optische artikelen en audio- en videoapparatuur, kleinhandel in telescopen (sterrenkijkers), CCD-camera’s en aanverwante accessoires en audioapparatuur.

(ii) [eiser] was destijds2.de levenspartner van [betrokkene 1] en degene die de onderneming [A] feitelijk dreef.

(iii) [betrokkene] lijdt sedert zijn geboorte aan het Sturge-Webersyndroom. Dit syndroom wordt in zijn geval uiterlijk gekenmerkt door een wijnvlek. Daarnaast heeft het syndroom bij hem geleid tot cognitieve, visuele en motorische beperkingen.

(iv) Bij beschikking van de kantonrechter van 15 maart 2013 zijn de goederen van [betrokkene] onder bewind gesteld, met benoeming van de bewindvoerders als zodanig. De beschikking houdt onder meer in dat aannemelijk is geworden dat [betrokkene] “als gevolg van zijn lichamelijke en/of geestelijke toestand niet in staat is ten volle zijn vermogensrechtelijke belangen zelf behoorlijk waar te nemen.”

(v) [betrokkene] is geïnteresseerd in sterrenkunde.

(vi) Tussen 11 augustus 2006 en 14 januari 2010 heeft [A] aan [betrokkene] tenminste 23 facturen gestuurd die onder meer betrekking hebben op (aanbetalingen voor) de levering van een sterrenwacht, astronomische en computerapparatuur en accessoires, tot een bedrag van € 213.938,08.

(vii) Vanaf april 2006 heeft [betrokkene] per bankoverschrijving of pinbetaling bedragen betaald aan [A] tot in ieder geval € 228.445,-. Daarnaast heeft hij in ieder geval € 7.030,- in contanten aan [A] betaald.

Voor zover in de cassatieprocedure nog van belang, vorderen de bewindvoerders onder meer vernietiging van de door [betrokkene] met [betrokkenen] gesloten overeenkomst op grond van misbruik van omstandigheden.

Zij hebben daartoe aangevoerd, kort gezegd, dat [betrokkenen] wisten of hadden moeten begrijpen dat [betrokkene] onder meer door zijn abnormale geestelijke toestand werd bewogen tot het aangaan van de overeenkomst.3.

In haar vonnis van 10 september 20144.heeft de rechtbank Amsterdam de overeenkomst tussen [betrokkene 1] en [betrokkene] inzake de bouw en de levering van een sterrenkijker, sokkel en toebehoren vernietigd op grond van misbruik van omstandigheden, en [betrokkene 1] en [eiser] hoofdelijk veroordeeld tot betaling aan [betrokkene] van € 235.475,- wegens onverschuldigde betaling respectievelijk schadevergoeding, met afwijzing van het meer of anders gevorderde.

Bij arrest van 19 januari 20165.(hierna: het arrest voor verwijzing) heeft het gerechtshof Amsterdam het vonnis van de rechtbank bekrachtigd.

Daartoe heeft hof Amsterdam onder meer als volgt overwogen.

“6.4.1 Ingevolge artikel 3:44 lid 4 BW is sprake van misbruik van omstandigheden wanneer iemand die weet of moet begrijpen dat een ander door bijzondere omstandigheden, zoals noodtoestand, afhankelijkheid, lichtzinnigheid, abnormale geestestoestand of onervarenheid, bewogen wordt tot het verrichten van een rechtshandeling, het tot stand komen van die rechtshandeling bevordert, ofschoon hetgeen hij weet of moet begrijpen hem daarvan zou behoren te weerhouden.

[betrokkenen] hebben ter toelichting op hun grieven allereerst aangevoerd dat uit de door de bewindvoerders overgelegde stukken niet kan blijken van een abnormale geestestoestand van [betrokkene] in de vorm van een ziekte die zijn beoordelingsvermogen aantast. Naar het oordeel van het hof is die stelling redelijkerwijs niet vol te houden. Vast staat dat [betrokkene] vanaf de geboorte lijdt aan het Sturge-Webersyndroom. Uit de talloze rapporten die in de loop van de tijd in enig verband met betrekking tot het functioneren van [betrokkene] zijn opgemaakt blijkt dat er sprake is van een persoon met infantiele trekken, die wordt beschreven als meervoudig gehandicapt onder andere in verband met een lichte motorische stoornis, een karakterstructuur gericht op zeer rechtlijnig handelen en met te weinig capaciteiten voor redelijke hoofdarbeid. [betrokkene] is na het volgen van bijzonder onderwijs steeds aangewezen geweest op werken in beschut verband op een tamelijk laag niveau. Pogingen om hem door opleidingen op een hoger niveau te brengen zijn vrijwel steeds mislukt. De - op zich niet betwiste - beschrijving van de gedragingen van [betrokkene] door de jaren heen door een van de bewindvoerders (“gevolgen voor het dagelijkse leven ...”) rechtvaardigen alleszins de conclusie dat [betrokkene] onvoldoende in staat is om alle gevolgen van zijn handelen te onderkennen. De beslissing van de kantonrechter om [betrokkene] onder bewind te stellen bevestigt deze situatie eens te meer.

Een volgend aspect betreft de vraag of er causaal verband bestaat tussen deze bijzondere omstandigheid en de rechtshandeling(en) in de vorm van het aankopen van een sterrenwacht en verdere (rand)apparatuur. Vaststaat dat [betrokkene] de nodige passie had/heeft voor sterrenkunde en het heelal. Daarvan getuigt niet alleen zijn lidmaatschap van de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, maar ook een aantal reizen in dit verband. Dat een (gedreven) amateur daarbij bereid is om flink te investeren in zijn hobby is geen onbekend verschijnsel. Echter gezien de aard, de omvang en het tempo van de investeringen in dit geval is er naar het oordeel van het hof een wanverhouding ontstaan tussen de bij [betrokkene] veronderstelde kennis en kunde enerzijds en de verregaande technische mogelijkheden van deze apparatuur en het daarmee samenhangende kostenplaatje anderzijds, die alleen maar verklaard kan worden door een gebrek aan voldoende besef van de reikwijdte van zijn handelen. Het aankopen van dure apparatuur in een relatief kort tijdsbestek zonder dat van enige noodzaak tot vervanging of verbetering is gebleken wijst daar ook op. De stelling van [betrokkenen] dat [betrokkene] op de hoogte was van de technische mogelijkheden van de betreffende apparatuur is, nog daargelaten dat die stelling wordt betwist, terwijl ook geen nadere feiten en omstandigheden ter onderbouwing zijn aangevoerd, in dit verband van onvoldoende gewicht om te kunnen aannemen dat er geen oorzakelijk verband bestaat tussen de bijzondere geestestoestand van [betrokkene] en zijn handelen.

[betrokkenen] hebben ten slotte de kenbaarheid van de bijzondere omstandigheid bij [betrokkene] betwist. Zij stellen dat [betrokkene] in hun ogen was te beschouwen als een gewone enthousiaste amateur astronoom, echter naar het oordeel van het hof vergeefs. Het hof overweegt als volgt. Allereerst is er de door [A] onvoldoende betwiste stelling dat [eiser] in een telefonisch onderhoud op 1 februari 2013 met de advocaat van [betrokkene] heeft aangegeven dat [betrokkene] “niet goed” was. Maar zelfs als dat buiten beschouwing zou kunnen worden gelaten is het volgende van belang. Op grond van de voorliggende gegevens, waaronder meer in het bijzonder facturen van [A] als beoordeeld door [betrokkene 2] , voorzitter van de werkgroep Zon van de KNVWS, kan worden vastgesteld dat [betrokkene] in een relatief korte periode van oktober 2006 tot en met januari 2010 een grote hoeveelheid astronomische instrumenten heeft besteld bij [A] en daartoe tenminste een bedrag van € 235.475,- heeft betaald. Niet alleen is de vraag gerechtvaardigd of [betrokkene] als amateur wel in staat was te overzien wat de technische mogelijkheden waren van deze deels hoogwaardige instrumenten, maar voorts geldt het volgende. [A] heeft, zoals de rechtbank terecht overweegt, van dit weinig kritische enthousiasme misbruik gemaakt door aan [betrokkene] alles wat hij vroeg ook te verkopen, zonder zich te bekommeren of wat [betrokkene] kocht wel redelijkerwijs zinvol was of paste in de ontwikkeling van diens hobby. [A] had in het licht van dit exuberante koopgedrag waarmee zij in de loop der jaren werd geconfronteerd - zij was kennelijke enig leverancier van [betrokkene] en had daardoor een bepaalde vertrouwensband - [betrokkene] ervan dienen te weerhouden om zulke grote hoeveelheden apparatuur aan te kopen. Zij heeft dat niet gedaan, integendeel, veeleer rijst het beeld van een verkoper die uit eigen gewin zonder enig bedenken gehoor geeft aan de wensen van een klant en dat gedurende een langere periode. Als treurige bijkomstigheid kan daarbij nog worden vermeld dat van een observatorium als kennelijk door [betrokkene] gewenst en waartoe hij aan [A] aanzienlijke bedragen heeft betaald, niets rest dan een relatief bescheiden betonnen fundament.”

[eiser] is (destijds samen met [betrokkene 1] ) van het arrest voor verwijzing in cassatie gekomen. Onderdeel 2 was gericht tegen rov. 6.4.1-6.4.3 van het arrest voor verwijzing.

Bij arrest van 12 mei 2017 (het verwijzingsarrest) heeft uw Raad dit onderdeel laten slagen, en wel met de volgende motivering (rov. 3.3.1-3.3.2):

“3.3.1 Onderdeel 2 is gericht tegen de hiervoor weergegeven rov. 6.4.1-6.4.3. Onderdeel 2.1 klaagt dat het oordeel van het hof impliceert dat al bij de eerste transactie in augustus 2006 voor [betrokkenen] kenbaar was dat [betrokkene] lijdt aan een ziekte die zijn beoordelingsvermogen aantast. Volgens het onderdeel vindt dit oordeel geen steun in de gedingstukken omdat de bewindvoerders daaromtrent niets hebben gesteld. Onderdeel 2.2 betoogt dat het oordeel van het hof onbegrijpelijk is omdat het hof niet heeft gemotiveerd waarom al vanaf de eerste transactie voor [betrokkenen] kenbaar had moeten zijn dat [betrokkene] lijdt aan bedoelde ziekte.

De onderdelen lenen zich voor gezamenlijke behandeling. Bij de beoordeling ervan wordt vooropgesteld dat [betrokkenen] in hoger beroep hebben aangevoerd dat niet sprake was van één overeenkomst, maar van een hoofdovereenkomst en één of meer vervolgovereenkomsten (rov. 6.3). Ook het hof is blijkens rov. 6.4.4 ervan uitgegaan dat tussen [betrokkene] en [betrokkenen] meer dan één overeenkomst is gesloten. Het oordeel van het hof dat de gevorderde vernietiging toewijsbaar is ten aanzien van alle overeenkomsten tussen [betrokkene] en [betrokkenen]6., impliceert dat het hof van oordeel is dat de geestestoestand van [betrokkene] reeds bij het aangaan van de eerste overeenkomst in 2006 voor [betrokkenen] kenbaar was of had moeten zijn. Zonder nadere motivering is echter niet duidelijk waarom die geestestoestand reeds op dat moment voor [betrokkenen] kenbaar was of had moeten zijn. De onderdelen slagen derhalve.”

De andere klachten, die onder meer betrekking hadden op de wijze waarop het hof Amsterdam het verjaringsberoep heeft uitgelegd (rov. 6.3 van het arrest), zijn met toepassing van art. 81 lid 1 RO verworpen.7.

Uw Raad heeft het arrest voor verwijzing vernietigd en het geding verwezen naar het gerechtshof Den Haag ter verdere behandeling en beslissing.

Bij exploten van 15 september 2017 heeft [betrokkene 1] de bewindvoerders en [eiser] opgeroepen voort te procederen bij dit hof.

[eiser] en [betrokkene 1] hebben op 19 december 2017 ieder afzonderlijk een memorie na cassatie en verwijzing ingediend, strekkende tot afwijzing van de vorderingen van de bewindvoerders. De bewindvoerders hebben op 27 februari 2018 een memorie van antwoord na cassatie en verwijzing ingediend.8.

Op 25 september 2018 is een pleidooi gehouden. Ten pleidooie hebben partijen hun zaak doen bepleiten aan de hand van overgelegde pleitnotities.

Bij arrest van 6 november 20189.(hierna: het arrest na verwijzing of het bestreden arrest) heeft het gerechtshof Den Haag het vonnis van de rechtbank Amsterdam van 10 september 2014 bekrachtigd.

Het hof heeft daartoe, kort samengevat, als volgt geoordeeld:

(i) Het gaat in deze zaak om de vraag of de bewindvoerders zich met succes kunnen beroepen op de vernietigingsgrond als bedoeld in art. 3:44 lid 4 BW, te weten misbruik van omstandigheden, bij het sluiten van de overeenkomsten tot aanschaf van een sterrenwacht, astronomische en computerapparatuur en accessoires (rov. 2.14);

(ii) In cassatie is uitsluitend de (motiverings)klacht tegen het oordeel van het hof over het kenbaarheidsvereiste gegrond geoordeeld. Daarom staan vast: (a) de abnormale geestestoestand van [betrokkene] in de vorm van een ziekte die zijn beoordelingsvermogen aantast, en (b) het causaal verband tussen deze abnormale geestestoestand en de aankopen (rov. 2.14).

(iii) Niet langer is voorwerp van geschil of het voor [betrokkenen] op enig moment kenbaar was of had moeten zijn dat [betrokkene] aan een ziekte lijdt die zijn beoordelingsvermogen aantast; het gaat er uitsluitend nog om vanaf welk moment de geestestoestand van [betrokkene] voor [betrokkenen] kenbaar was of had moeten zijn (rov. 2.14);

(iv) Bij de beantwoording van die vraag gaat het hof ervan uit dat er geen sprake is van één overeenkomst, maar van een hoofdovereenkomst en één of meer vervolgovereenkomsten (rov. 2.15);

(v) De vraag vanaf welk moment - dus bij het sluiten van welke overeenkomst - aan het kenbaarheidsvereiste is voldaan moet worden beantwoord aan de hand van alle omstandigheden van het geval (rov. 2.15);

(vi) In het licht van de omstandigheden (a) dat al geruime tijd voor augustus 2006 tussen [betrokkene] en [eiser] contacten bestonden c.q. transacties zijn aangegaan (rov. 2.16); (b) dat van meet af aan een schriftelijke calculatie, offerte en bouwtekeningen e.d. met betrekking tot de bouw van de sterrenwacht in de tuin hebben ontbroken (rov. 2.17) en (c) dat een bedrag van € 1.500,- is aanbetaald voorafgaand aan de factuur van 11 augustus 2006 (rov. 2.18), alsmede (d) het tot uiting komen van de geestestoestand van [betrokkene] (rov. 2.19), is de conclusie dat al vanaf het moment van het sluiten van de (hoofd)overeenkomst in augustus 2006 voor [betrokkenen] de abnormale geestestoestand van [betrokkene] kenbaar was of had moeten zijn (rov. 2.20);

(vii) Aan dit oordeel doet niet af dat [betrokkene] zelfstandig leefde, actief lid was van de KNVWS en ervaring had met sterrenkunde. Het betoog dat de omvang van de beperkingen ook voor de familie niet kenbaar was omdat deze niet ingreep toen zij kennisnam van de aanschaf van de sterrenwacht, kan het hof niet volgen (rov. 2.21);

(viii) Het door [eiser] ingenomen standpunt dat het bestaan van de kenbaarheid ten aanzien van iedere afzonderlijke overeenkomst moet worden gesteld (en bewezen) door de bewindvoerders, wordt niet gevolgd (rov. 2.22);

(ix) Nu het oordeel van het hof Amsterdam dat sprake is van misbruik van omstandigheden geen afzonderlijk onderdeel van het cassatieberoep vormde, moet in deze verwijzingsprocedure worden aangenomen dat [betrokkenen] bij alle overeenkomsten misbruik van de abnormale geestestoestand van [betrokkene] hebben gemaakt (rov. 2.23);

(x) Er is geen ruimte meer voor de beoordeling van het verjaringsberoep dat in hoger beroep is gedaan (rov. 2.24);

(xi) Het betoog van [betrokkene 1] dat zij zelf nooit contact heeft gehad met [betrokkene] en daarom niet aansprakelijk kan zijn voor de handelingen van [eiser] , kan niet slagen (rov. 2.25);

(xii) De bewijsaanbiedingen over en weer worden gepasseerd, aangezien geen feiten en omstandigheden zijn aangevoerd die - indien bewezen - kunnen leiden tot een andere beslissing (rov. 2.26);

(xiii) Het bovenstaande leidt tot de conclusie dat de bewindvoerders met succes de vernietiging van de overeenkomsten kunnen inroepen en dat de tegen het vonnis van de rechtbank gerichte grieven falen (rov. 2.27).

[eiser] heeft cassatie ingesteld tegen het arrest na verwijzing en heeft daartoe op 5 februari 2019 (en dus tijdig) een procesinleiding ingediend bij de Hoge Raad. De bewindvoerders hebben geconcludeerd tot verwerping.

Vervolgens hebben de bewindvoerders hun standpunt schriftelijk toegelicht, waarna [eiser] heeft gerepliceerd.