1 De Russische agressie tegen Oekraïne, het effect daarvan op de EU-economie en de noodzaak van tijdelijke staatssteunmaatregelen

Op 22 februari 2022 heeft Rusland de niet onder het gezag van de regering vallende gebieden in de oblasten Donetsk en Loehansk van Oekraïne onrechtmatig als onafhankelijke entiteiten erkend. Op 24 februari 2022 is Rusland een niet-uitgelokte en ongerechtvaardigde militaire agressie begonnen tegen Oekraïne. De Europese Unie (‘EU’) en haar internationale partners hebben onmiddellijk op de ernstige schending van de territoriale integriteit, soevereiniteit en onafhankelijkheid van Oekraïne gereageerd door beperkende maatregelen (‘sancties’) op te leggen. Ook zijn sancties opgelegd aan Belarus wegens zijn rol bij het faciliteren van de Russische militaire agressie. De weken nadien zijn verdere maatregelen goedgekeurd en andere maatregelen kunnen nog worden goedgekeurd naarmate de situatie verder evolueert. Rusland heeft besloten om zelf een aantal beperkende economische tegenmaatregelen (1) te nemen.

De Russische militaire agressie tegen Oekraïne, de opgelegde sancties en de tegenmaatregelen van bijvoorbeeld Rusland zullen economische gevolgen hebben voor de volledige interne markt. Ondernemingen in de EU kunnen op uiteenlopende wijze worden geraakt — zowel direct als indirect. Daarbij kan het gaan om krimpende vraag, de opschorting van bestaande contracten en projecten (met het daarbij behorende omzetverlies), verstoringen van toeleveringsketens, met name van grondstoffen en voorproducten, of andere input die niet langer beschikbaar is of die onbetaalbaar is.

De Russische militaire agressie tegen Oekraïne heeft geresulteerd in een verstoring van de toeleveringsketens voor bepaalde producten die de EU uit Oekraïne invoert, en met name granen en plantaardige oliën, en voor de uitvoer van de EU naar Oekraïne. De energiemarkt is sterk getroffen door stijgingen van de elektriciteits- en gasprijzen in de EU. De waarschijnlijkheid van een Russische militaire agressie tegen Oekraïne had ook in de weken vóór de fysieke agressie al effecten op de energiemarkt. Hoge energieprijzen hebben een impact op diverse economische sectoren, onder meer op een aantal sectoren dat zwaar van de COVID-19-pandemie te lijden heeft gehad, zoals het vervoer en het toerisme. De gevolgen zijn ook voelbaar op de financiële markten, waarbij met name zorgen ontstaan over liquiditeit en marktvolatiliteit in de grondstoffenhandel. De Russische militaire agressie tegen Oekraïne heeft ook grote aantallen Oekraïense burgers ontheemd — zowel in eigen land als in buurlanden — met een ongeziene toestroom van vluchtelingen in de EU, met zware humanitaire en economische gevolgen.

De geopolitieke crisis die de Russische agressie tegen Oekraïne heeft veroorzaakt, heeft ook een bijzonder zware impact op de landbouw, de levensmiddelenindustrie en de visserij- en aquacultuursector. Hoge energieprijzen werken door in hoge prijzen voor meststoffen. Ook het meststoffenaanbod wordt getroffen door deze beperkingen op de invoer van meststoffen vanuit Rusland en Belarus. De crisis zal waarschijnlijk ernstige gevolgen hebben voor de levering van graan (en met name mais en tarwe) en oliehoudende zaden (zonnebloemen, koolzaad) of van zetmeel afgeleide producten vanuit Oekraïne en Rusland naar de EU, hetgeen tot een forse stijging van de prijzen voor diervoerder zal leiden. Het gecombineerde effect van die kostenstijgingen voor energie, meststoffen, granen en oliën wordt het sterkst gevoeld door de veehouderij (2). Oekraïne is ook een belangrijke producent en exporteur van plantaardige oliën (en met name zonnebloemolie), zodat prijsstijgingen voor die producten bedrijven in de levensmiddelenindustrie raken en hen dwingen op zoek te gaan naar alternatieven.

Een tweede bron van zorg is het feit dat EU-producten niet meer naar Oekraïne — en potentieel ook niet meer naar Rusland en Belarus — kunnen gaan als gevolg van de oorlogssituatie of de sancties. Een en ander zou vooral de sectoren wijnen en gedistilleerde dranken, bewerkte levensmiddelen (met inbegrip van bewerkte groenten en fruit), chocolade, suikerwerk, zuigelingenvoeding en huisdiervoeding raken in het geval van Rusland, de sectoren groenten en fruit in het geval van Belarus, en de meeste landbouwproducten in het geval van Oekraïne.

De situatie wordt nog verergerd door de scherpe toename van de productiekosten, voor een deel door de stijging van de kosten voor stikstofkunstmest als gevolg van de buitensporige stijging van de aardgasprijzen, maar ook door het directe energiegebruik bij productieprocessen in de landbouw. Aangezien Rusland en Belarus grote producenten en exporteurs zijn van de drie belangrijkste meststoffen (stikstof, fosfor en potas), zullen sancties de prijzen voor meststoffen nog verder opstuwen.

Tegen deze achtergrond heeft de Commissie besloten om de voorliggende mededeling vast te stellen. Die legt de criteria vast om staatssteunmaatregelen die lidstaten zouden nemen om de economische effecten te verhelpen die het gevolg zijn van de Russische agressie tegen Oekraïne, de daarop volgende sancties opgelegd door de EU en haar internationale partners en de tegenmaatregelen van bijvoorbeeld Rusland (3), op hun verenigbaarheid met de interne markt te toetsen. Een gecoördineerde economische respons van de lidstaten en de EU-instellingen is van cruciaal belang om de onmiddellijke sociale en economische negatieve gevolgen voor de EU-economie te dempen, om economische activiteiten en banen veilig te stellen en om de structurele aanpassingen te ondersteunen die nodig zijn in reactie op de nieuwe economische situatie die de Russische militaire agressie tegen Oekraïne heeft doen ontstaan.