HvJ EU, 10-09-2015, nr. C-47/14

Volgens Spies verzetten in dit geval de artikelen 18 tot en met 21 van de verordening zich tegen toepassing van artikel 5 van die verordening, ook indien de uit hoofde van de arbeidsovereenkomst aan de directeur opgedragen taken zich beperken tot de vervulling van de taken die verband houden met zijn hoedanigheid van bestuurder in vennootschapsrechtelijke zin: wanneer de directeur behalve bestuurder van de vennootschap ook in dienst is van die vennootschap, zijn de bijzondere regels van de artikelen 18 tot en met 21 van die verordening van toepassing.

De Duitse regering, die haar opmerkingen uitsluitend aan deze eerste prejudiciële vraag wijdt, stelt voor deze vraag te beantwoorden in de zin dat het bepaalde in de artikelen 18 tot en met 21 van de verordening zich ertegen verzet dat een rechter artikel 5, punt 1, onder a), of punt 3, van die verordening toepast in een geval als het onderhavige. Volgens de Duitse regering is de tekst van de verordening op dit punt voldoende duidelijk en bepaalt het bestaan van een arbeidsovereenkomst — ongeacht of daarnaast nog een op het vennootschapsrecht gebaseerde verhouding bestaat — de toepassing van de bevoegdheidsregel van artikel 20, lid 1 (woonplaats van de gedaagde werknemer), wat ook strookt met de doelstelling die deze bijzondere bevoegdheidsregeling nastreeft, namelijk de bescherming van de zwakke partij bij de overeenkomst.

Holterman Ferho verwijst in haar schriftelijke opmerkingen (mede namens haar dochtermaatschappijen) slechts naar passages uit de conclusie van de advocaat-generaal bij de Hoge Raad. Wat de vorderingen met betrekking tot de niet-nakoming van de verplichtingen uit de arbeidsovereenkomst betreft, is de bijzondere bevoegdheidsregeling van de artikelen 18 tot en met 21 van de verordening van toepassing, terwijl met betrekking tot de vordering uit hoofde van niet-nakoming door Spies van zijn taak als bestuurder van Holterman Ferho artikel 5, punt 1, van de verordening toepassing moet vinden, zodat op dit punt, aangezien die vennootschap in Nederland is gevestigd, de Nederlandse rechter bevoegd is [de plaats van vestiging van de vennootschap is de plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt moet worden uitgevoerd in de zin van artikel 5, punt 1, onder a), van de verordening].

De Commissie stelt, tot slot, dat moet worden bepaald of de ‘overeenkomst’ (in de zin van de verordening) tussen de partijen een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van de verordening is — wat tot de toepassing van de bevoegdheidsregels van de artikelen 18 en volgende van de verordening zou verplichten — dan wel anders moet worden gekwalificeerd waardoor naast de algemene regel van artikel 2 van de verordening ook artikel 5, punt 1, van toepassing zou kunnen zijn. De Commissie noemt in dit verband een aantal kenmerken die aanwezig moeten zijn om van een arbeidsovereenkomst te kunnen spreken, zoals de verhouding van ondergeschiktheid van de werknemer tegenover de werkgever, waarvan haars inziens in de betrekking tussen een bestuurder van een vennootschap en die vennootschap geen sprake is.5.

Volgens de verwijzende rechter hebben partijen op 7 mei 2001 een ‘arbeidsovereenkomst’ ondertekend waardoor Spies als directeur bij Holterman Ferho in dienst is getreden. Nu de verordening echter noopt tot een autonome uitlegging van het begrip ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’6., is voor de vaststelling van de aard van die overeenkomst niet bepalend welke naam partijen daaraan hebben gegeven en evenmin de kwalificatie ervan naar nationaal recht. Zoals het Hof heeft vastgesteld, moeten de begrippen van verordening nr. 44/2001 autonoom worden uitgelegd, waarbij met name aansluiting dient te worden gezocht bij de opzet en de doelstellingen van die verordening7., met het oog op de eenvormige toepassing ervan in alle lidstaten.8.

Het Hof heeft tot dusver niet de gelegenheid gehad het begrip ‘arbeidsovereenkomst’ specifiek in de context van de verordening uit te leggen. Enkel in het arrest Shenavai9. heeft het Hof met betrekking tot de toepassing van artikel 5, punt 1, Executieverdrag, dat eveneens die overeenkomsten omvatte, opgemerkt dat ‘arbeidsovereenkomsten evenals andere overeenkomsten betreffende arbeid in dienstverband in vergelijking met andere overeenkomsten, zelfs overeenkomsten inzake het verrichten van enkele diensten, bijzondere kenmerken vertonen, in dier voege dat zij een duurzame band creëren waardoor de werknemer een bepaalde plaats in het bedrijf van de onderneming of van de werkgever krijgt’.

Dit citaat is het enige aanknopingspunt dat 's Hofs rechtspraak voor de definitie van dit begrip in de zin van de verordening biedt. Wel is er overvloedige rechtspraak van het Hof waarin het begrip ‘werknemer’ in het Unierecht wordt uitgelegd, met name met betrekking tot het huidige artikel 45 VWEU10., en ook met betrekking tot concrete handelingen van afgeleid recht.11. Die rechtspraak kan ongetwijfeld ook aanwijzingen voor de uitlegging bieden die op andere gebieden toepassing kunnen vinden.12. Het is echter ook zo dat de uitlegging van eenzelfde begrip op het gebied van de fundamentele vrijheden van het VWEU of van instrumenten van afgeleid recht die op specifieke doelstellingen zijn gericht, niet noodzakelijkerwijs hoeft samen te vallen met de opvatting van datzelfde begrip op andere gebieden van het afgeleide recht.13.

De verordening regelt in afdeling 5 de ‘bevoegdheid voor individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst’ en bepaalt in artikel 18 dat ‘[v]oor individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst […] de bevoegdheid [wordt] geregeld door deze afdeling […]’. Zoals we nog zullen zien, is de Duitse taalversie enigszins specifieker waar zij bepaalt dat ‘indien een individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst of vorderingen die uit een individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst voortvloeien het voorwerp van het geding vormen, de bevoegdheid [wordt] geregeld door deze afdeling’.14. Voor de toepassing van afdeling 5 van de verordening is in mijn optiek derhalve bepalend dat de verweerder wordt aangesproken in zijn hoedanigheid van partij bij een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van die verordening (in beginsel los van het feit dat hij voorts nog een band met de eisende partij kan hebben door een rechtsverhouding van andere aard) en dat, zoals bijzonder duidelijk uit de Duitse taalversie blijkt, de aan het geding ten grondslag liggende eis uit die overeenkomst voortvloeit.

Als uitgangspunt bij de autonome uitlegging van het begrip ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ als bedoeld in de verordening lijkt het mij in beginsel duidelijk dat een persoon zich door een arbeidsovereenkomst jegens een ander ertoe verbindt tegen een vergoeding een bepaalde activiteit te verrichten. Er is echter meer nodig om de ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ van de artikelen 18 en volgende van de verordening te kunnen onderscheiden van de overige ‘verstrekkingen van diensten’ waarop artikel 5, punt 1, van toepassing is. Gelet op de opzet en de doelstellingen van de verordening mogen we in dit verband niet voorbijgaan aan de beoogde bescherming van de zwakke partij in de relatie, die voor de wetgever aanleiding is geweest om de specifieke bevoegdheidsregels van de artikelen 18 en volgende van de verordening in het leven te roepen.

Het onderscheidende element dat de arbeidsovereenkomst doet verschillen van de verstrekking van diensten als bedoeld in de verordening bestaat naar mijn mening in het feit dat in het geval van een arbeidsovereenkomst de persoon die de dienst verricht in meer of mindere mate onderworpen is aan het gezag en de instructies van de andere partij in de contractuele verhouding, wat die persoon tegenover deze laatste in een positie van ondergeschiktheid plaatst. Het is deze positie van ondergeschiktheid die in beginsel tot een bijzondere bescherming van de zwakke partij noopt en die de bijzondere regel van artikel 20, lid 1, van de verordening rechtvaardigt: indien de verweerder ‘werknemer’ is, kan hij slechts worden opgeroepen voor de gerechten van de lidstaat op het grondgebied waarvan de werknemer woonplaats heeft.15.

Deze opvatting wordt, op het specifieke gebied van de uitlegging van het Verdrag van Rome inzake het recht dat van toepassing is op verbintenissen uit overeenkomst16., onderschreven door advocaat-generaal Trstenjak in haar conclusie in de zaak Voogsgeerd17.. Ook in het rapport Jenard/Möller inzake het Verdrag van Lugano van 1988, het parallelverdrag bij het aan de verordening voorafgaande Executieverdrag, wordt specifiek verwezen naar een element van ‘ondergeschiktheid’ (‘relationship of subordination’ in de Engelse taalversie) en wordt bevestigd dat ‘[h]oewel het begrip arbeidsovereenkomst [in de zin van het verdrag] tot dusver niet als zodanig omschreven is, kan gesteld worden dat het ondergeschiktheid van de werknemer tegenover de werkgever impliceert’.18.

Het feit dat bij arbeidsovereenkomst aan een persoon leidinggevende taken in een vennootschap worden opgedragen, sluit niet noodzakelijkerwijs het element van ondergeschiktheid uit, hoewel dit element in bepaalde omstandigheden in het geval van directieleden zwakker of minder scherp kan zijn. Ik meen dat dit element aanwezig is indien de persoon die een leidinggevende taak vervult, onderworpen is aan de instructies van de andere contractpartij of een van haar organen, ook al geniet de werknemer een beoordelingsvrijheid of zelfs een grote beslissingsruimte in de dagelijkse uitoefening van zijn taken en is zijn activiteit normaliter niet aan een directe controle van de kant van de werkgever onderworpen.19.

Bovendien sluit, in het specifieke geval van een directeur die onderworpen is aan de instructies van de aandeelhoudersvergadering van de vennootschap waaraan hij leiding geeft, het feit dat de directeur een deelneming in haar kapitaal houdt in mijn visie niet automatisch uit dat de tussen hen bestaande relatie als ‘arbeidsovereenkomst’ in de zin van de verordening kan worden gekwalificeerd. Indien echter die deelneming zodanig groot is dat hij een beslissende invloed kan uitoefenen op de totstandkoming van de instructies die de aandeelhoudersvergadering hem in zijn hoedanigheid van directeur van de vennootschap geeft, zou hij in de praktijk onderworpen zijn aan zijn eigen instructies en zijn eigen prestatienormen. In dat geval zou de instructiebevoegdheid van de aandeelhoudersvergadering ten opzichte van zijn persoon en daarmee de positie van ondergeschiktheid verdwijnen.20.

De vraag of er al dan niet sprake is van een ‘arbeidsovereenkomst’ in de zin van de verordening moet van geval tot geval worden beantwoord op grond van alle elementen en omstandigheden die de verhoudingen tussen de partijen kenmerken21., een beoordeling die in beginsel aan de verwijzende rechter staat. Deze zal in de voorliggende zaak naast de feitelijke omstandigheden hoofdzakelijk twee rechtshandelingen moeten onderzoeken: de statuten van Holterman Ferho en de tussen deze vennootschap en Spies gesloten overeenkomst. Aan de hand van deze beide elementen zal de verwijzende rechter kunnen nagaan of Spies (al dan niet) bij de uitoefening van zijn functie onderworpen was aan het gezag van een ander, niet door hem gecontroleerd vennootschapsorgaan, en of er dus sprake was van een verhouding van ondergeschiktheid. De verwijzende rechter kan daartoe onder andere, naast de vraag of in de overeenkomst de kenmerkende aspecten van een arbeidsverhouding zijn geregeld (salaris, verlof, enz.)22., onderzoeken van wie Spies instructies kreeg, hoe ver die instructies gingen en in hoeverre Spies daaraan gebonden was, wie de naleving van die instructies controleerde en wat de gevolgen van de eventuele niet-nakoming ervan waren, in het bijzonder of Spies uit zijn functie kon worden ontheven vanwege de niet-nakoming ervan. De nationale rechter zal in dit verband eveneens moeten bepalen in hoeverre de eventuele ondergeschiktheidsverhouding wordt gewijzigd door het feit dat de directeur ook aandeelhouder van de betrokken vennootschap is, zoals in casu bij Spies het geval was, hetgeen met name zal afhangen van de mogelijkheid die die persoon als aandeelhouder heeft om invloed uit te oefenen op de wilsvorming van het orgaan dat hem instructies geeft.

Zoals ik hierboven heb opgemerkt, is voor de toepassing van afdeling 5 van de verordening niet alleen beslissend dat de verweerder wordt aangesproken in zijn hoedanigheid van partij bij een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’. Een logisch gevolg daarvan is dat de betrokken vordering uit die overeenkomst zelf moet voortvloeien, een voorwaarde waarop ook de Commissie ter terechtzitting heeft gewezen.

Voor de beantwoording van de vraag of de aan het geding ten grondslag liggende vordering voortvloeit uit een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van de verordening, lijkt mij hier van belang hetgeen het Hof in het arrest Brogsitter heeft overwogen in verband met de vaststelling of een civielrechtelijke aansprakelijkheidsvordering al dan niet voortvloeit uit een ‘verbintenis uit overeenkomst’ in de zin van artikel 5, punt 1, van de verordening: die vordering vloeit slechts voort uit ‘verbintenissen uit overeenkomst’ in de zin van artikel 5, punt 1, onder a), van de verordening — of in de onderhavige zaak uit een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ — indien de verweten gedraging kan worden beschouwd als niet-nakoming van de contractuele verbintenissen zoals deze kunnen worden bepaald aan de hand van het voorwerp van de overeenkomst — in casu, van de concrete arbeidsovereenkomst. Dat is a priori het geval wanneer een uitlegging van de overeenkomst tussen de verweerder en de verzoeker noodzakelijk is om vast te stellen of de gedraging die laatstgenoemde verwijt aan eerstgenoemde geoorloofd dan wel ongeoorloofd is23., een kwestie die door de nationale rechter moet worden beoordeeld.

Kortom, de enkele omstandigheid dat er tussen partijen een arbeidsovereenkomst bestaat is naar mijn mening niet voldoende om de bijzondere internationale bevoegdheidsregels van afdeling 5 van de verordening toe te passen, wanneer de ingestelde vordering niet op de hierboven aangegeven wijze uit ‘arbeidsovereenkomst’ voortvloeit.

Het is de verwijzende rechter die in casu met inachtneming van de voorgaande overwegingen moet vaststellen of verweerder wordt aangesproken in zijn hoedanigheid van partij bij een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’ in de zin van de verordening. Hij zal daarbij in aanmerking moeten nemen dat het feit dat aan een persoon leidinggevende taken in een vennootschap zijn toevertrouwd niet noodzakelijkerwijs het voor een arbeidsverhouding kenmerkende element van ondergeschiktheid uitsluit en dat het feit dat de directeur een deelneming houdt in de vennootschap die hij leidt evenmin automatisch uitsluit dat de verhouding die tussen hen bestaat als ‘arbeidsovereenkomst’ in de zin van de verordening kan worden aangemerkt. Ook moet de verwijzende rechter nagaan of de ingestelde vordering voortvloeit uit een ‘individuele verbintenis uit arbeidsovereenkomst’, dat wil zeggen of de verweten gedraging kan worden beschouwd als niet-nakoming van de contractuele verbintenissen zoals deze kunnen worden bepaald aan de hand van het voorwerp van de concrete arbeidsovereenkomst. Indien beide elementen aanwezig zijn, zijn de bijzondere bevoegdheidsregels van afdeling 5 van de verordening van toepassing, ongeacht of er tussen partijen nog verhoudingen van andere aard bestaan (bijvoorbeeld op basis van het feit dat verweerder, vanuit vennootschapsrechtelijk oogpunt, tevens bestuurder van de vennootschap is).

Gelet op het voorgaande geef ik het Hof in overweging op de eerste prejudiciële vraag te antwoorden dat de bepalingen van hoofdstuk II, afdeling 5 (artikelen 18 tot en met 21), van de verordening van toepassing zijn:

Het staat aan de nationale rechter om deze beide punten te verifiëren.

Spies is van mening dat enkel punt 1 van artikel 5 van de verordening (‘verbintenissen uit overeenkomst’) van toepassing is, nu het gaat om door partijen vrijwillig aangegane verbintenissen, waardoor er geen sprake kan zijn van ‘onrechtmatig handelen’. Om in dat geval de plaats te bepalen waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt is uitgevoerd, als bedoeld in artikel 5, punt 1, onder a), van de verordening, richt Spies zich op de plaats waar de vermeende niet-nakoming zou hebben plaatsgevonden, te weten Duitsland, aangezien die niet-nakoming verband houdt met het beheer van de Duitse dochterondernemingen van Holterman Ferho. Spies stelt voorts geen enkele beheertaak in Nederland te hebben verricht.

De Commissie merkt op dat de verhouding tussen de bestuurder en de vennootschap van contractuele aard is in de zin van de rechtspraak van het Hof, nu het gaat om door beide partijen vrijwillig aangegane verbintenissen. Met betrekking tot de toepassing van de regel van artikel 5, punt 1, van de verordening stelt de Commissie dat op de eerste plaats dient te worden nagegaan of in casu het bepaalde onder a) van toepassing is, zoals de verwijzende rechter kennelijk veronderstelt, dan wel het bepaalde onder b), zoals de Commissie bepleit op grond van de aanname dat de bestreden overeenkomst een overeenkomst tot het verrichten van diensten is. De plaats in de lidstaat waar de diensten volgens de overeenkomst zijn verricht, is de plaats van waaruit de vennootschap is bestuurd. Deze plaats is volgens de Commissie te situeren waar het hoofdbestuur van de vennootschap in de zin van artikel 60, lid 1, onder b), van de verordening is gevestigd.

Gelet op het voorgaande ben ik subsidiair van mening dat het begrip ‘verbintenissen uit overeenkomst’ van artikel 5, punt 1, van de verordening mede ziet op een geval waarin een vennootschap een persoon in zijn hoedanigheid van bestuurder van die vennootschap aanspreekt op grond van schending van de op hem rustende verplichting tot behoorlijke vervulling van zijn vennootschapsrechtelijke taak. Het staat aan de verwijzende rechter om de plaats te bepalen waar de diensten volgens de overeenkomst verstrekt werden of verstrekt hadden moeten worden in de zin van artikel 5, punt 1, onder b), van de verordening, zijnde de in de ‘overeenkomst’ (in de zin van de verordening) bepaalde plaats waar de hoofdprestatie moet worden verricht, dan wel, bij gebreke daarvan, de plaats waar de bestuurder van de vennootschap zijn bestuurswerkzaamheden overwegend heeft uitgevoerd, mits de verrichting van de diensten op die plaats niet indruist tegen de wil van partijen zoals die blijkt uit hetgeen zij zijn overeengekomen.

Met betrekking tot de derde prejudiciële vraag — en voor het geval dat het Hof al aan beantwoording daarvan toekomt — stelt Spies, die artikel 5, punt 3, van de verordening in dit geval niet van toepassing acht, dat artikel 60 van de verordening hier niet aan de orde is, zoals de verwijzende rechter kennelijk meent: bij toepassing van de criteria die het Hof met betrekking tot de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan in het kader van artikel 5, punt 3, van de verordening heeft ontwikkeld, zouden ook in dat geval de Duitse gerechten bevoegd zijn.

Holterman Ferho voert aan dat artikel 5, punt 3, van de verordening (‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’) in dit geval niet van toepassing is.

De Commissie sluit niet uit dat ook een vordering uit onrechtmatige daad kan worden ingesteld, voor zover het nationale recht dat mogelijk maakt. In dat geval kan de eiseres in het geding ten gronde, overeenkomstig de rechtspraak van het Hof, ervoor kiezen de vordering aanhangig te maken op de plaats waar de schade is ingetreden, dan wel op de plaats van de schadeveroorzakende gebeurtenis, welke plaatsen volgens de Commissie in dit geval samenvallen met de plaats waar Holterman Ferho haar hoofdbestuur heeft.

Eveneens subsidiair, voor het geval namelijk dat de verwijzende rechter meent, nadat hij met inachtneming van het gestelde in de punten 47 en 48 van deze conclusie de aansprakelijkheidsvordering heeft onderzocht, dat zij onder ‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’ valt in de zin van artikel 5, punt 3, van de verordening, is volgens deze laatste bepaling bevoegd ‘het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen’. Welnu, zoals het Hof heeft uitgemaakt, ‘doelt [die plaats] zowel […] op de plaats waar de schade is ingetreden als op de plaats van de gebeurtenis die met de schade in een oorzakelijk verband staat, zodat de verweerder naar keuze van de eiser voor het gerecht van de ene dan wel van de andere plaats kan worden opgeroepen’.42.

Het staat uiteindelijk aan de verwijzende rechter om te bepalen, gelet op de feitelijke omstandigheden van dit geval, wat de plaats is van de gebeurtenis die met de schade in een oorzakelijk verband staat en wat de plaats waar de schade is ingetreden is.

Wat de plaats van de schadeveroorzakende gebeurtenis betreft moet ervan worden uitgegaan dat dit de plaats is waar Spies in de regel zijn werkzaamheden als bestuurder van de holding Holterman Ferho verrichtte (volgens de verklaring van Spies voor het Hof en niet door Holterman Ferho betwist, in Duitsland).

Wat de plaats betreft waar de schade is ingetreden, zijn in omstandigheden als van het hoofdgeding de Nederlandse gerechten bevoegd, mits het in Duitsland voorgevallen feit tot schade in Nederland heeft geleid of kan leiden. De rechter bij wie de zaak aanhangig is moet bepalen, gelet op de gegevens waarover hij beschikt, in hoeverre het onrechtmatig handelen van Spies bij de uitoefening van zijn taken als bestuurder van Holterman Ferho tot schade in die lidstaat heeft kunnen leiden. Hij dient daarbij overigens in aanmerking te nemen, zoals het Hof al eerder heeft vastgesteld, dat het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ niet zo ruim mag worden uitgelegd, dat het iedere plaats omvat waar de schadelijke gevolgen voelbaar zijn van een feit dat reeds elders daadwerkelijk ingetreden schade heeft veroorzaakt. Met name kan dat begrip niet aldus worden uitgelegd, dat het ook ziet op de plaats waar de gelaedeerde stelt vermogensschade te hebben geleden als gevolg van een door hem geleden, in een andere lidstaat ingetreden aanvankelijke schade.43. Zoals het Hof in het arrest Kronhofer44. heeft opgemerkt, zou die uitlegging, die de bepaling van het bevoegde gerecht zou doen afhangen van de plaats waar zich ‘het centrum van het vermogen’ van het slachtoffer bevindt, er in de meeste gevallen toe kunnen leiden dat de gerechten van de woonplaats van de verzoeker bevoegd zijn, welke bevoegdheid de verordening45., buiten de gevallen waarin zij deze uitdrukkelijk regelt, veeleer heeft willen uitsluiten.