HR, 18-01-2011, nr. 09/03682 B

Het middel klaagt dat de Rechtbank bij zijn oordeel dat ten aanzien bepaalde, in de bestreden beschikking aangeduide stukken van overtuiging geen verlof wordt verleend een onjuiste maatstaf heeft aangelegd, althans dat de beslissing van de Rechtbank in zoverre onbegrijpelijk is.

Voor zover hier relevant, houdt de bestreden beschikking in:

Blijkens het proces-verbaal van de behandeling in Raadkamer van de Rechtbank van 3 februari 2009, heeft de raadsvrouw van [betrokkene 2] aldaar, voor zover voor de beoordeling van het middel relevant, aangevoerd:

Voor zover hier voorts relevant houdt het proces-verbaal van de behandeling in Raadkamer van de Rechtbank van 3 februari 2009 in:

De hiervoor bedoelde, en aan het proces-verbaal gehechte brief van 30 januari 2009 houdt, voor zover hier relevant, in:

(De vertaling van) het door Frankrijk gedane rechtshulpverzoek houdt, voor zover hier relevant, in:

De toelichting op het middel keert zich tegen het oordeel van de Rechtbank dat zich een grond voor weigering van verlof voordoet ten aanzien van de stukken waarvan de raadsvrouw van [betrokkene 2] heeft aangevoerd dat deze in geen enkel opzicht in verband staan met de samenwerking tussen de [A] groep en [B] of in verband staan met andere aan de [A] groep gerelateerde vennootschappen, omdat ‘de officier van justitie dit in het geheel niet heeft weersproken’. Dit oordeel zou van een onjuiste (civielrechtelijk geïnspireerde) rechtsopvatting getuigen, althans onbegrijpelijk zijn. Daarbij wordt aangevoerd dat de Officier van Justitie het standpunt van de raadsvrouw (wel) heeft weersproken, door zich in een brief aan de raadsvrouw van [betrokkene 2] van 30 januari 2009 en tijdens de behandeling in Raadkamer van de Rechtbank op het standpunt te stellen dat uit de omstandigheid dat de inbeslagneming heeft plaatsgevonden in overleg met een aldaar aanwezige Franse opsporingsambtenaar kan worden afgeleid dat de Franse autoriteiten hebben aangegeven dat alle inbeslaggenomen stukken voor het Franse onderzoek relevant zijn en het — gelet op het vertrouwensbeginsel — niet (meer) aan de Officier van Justitie is van de mening van de verzoekende autoriteit af te wijken.

Bij de beoordeling van de vraag of het gevorderde verlof kan worden verleend — en derhalve van de vraag of het belang van de strafvordering zich tegen teruggave verzet — , dient de rechter het volgende toetsingskader aan te leggen. Indien het rechtshulpverzoek is gegrond op een verdrag — hier het Europees Verdrag aangaande de wederzijdse rechtshulp in strafzaken — dient aan dat verzoek ingevolge art. 552k, eerste lid, Sv zoveel mogelijk het verlangde gevolg te worden gegeven. Deze bepaling dient aldus te worden verstaan dat slechts van inwilliging van het verzoek kan worden afgezien, indien zich belemmeringen van wezenlijke aard voordoen, die voortvloeien uit het toepasselijke verdrag onderscheidenlijk de wet, in het bijzonder art. 552l Sv, dan wel indien door de inwilliging van het rechtshulpverzoek wordt gehandeld in strijd met fundamentele beginselen van Nederlands strafprocesrecht.5.

Met inachtneming van de verlofcriteria in het toepasselijke verdrag dient derhalve de (Raadkamer van de) Rechtbank (ook) te beoordelen of het rechtshulpverzoek en de uitvoering daarvan voldoen aan de wettelijke eisen.6. Zo kan, gelet op art. 552h Sv, rechtshulp in beginsel slechts worden verleend indien en voor zover een daaraan voorafgaand verzoek door een daartoe bevoegde buitenlandse autoriteit is gedaan.7. Aan de ene kant schept het rechtshulpverzoek dus de bevoegdheid om de verzochte handelingen toe te passen, hetgeen bijvoorbeeld meebrengt dat geen doorzoeking kan worden gedaan als slechts om het horen van een getuige was verzocht. Aan de andere kant moet een rechtshulpverzoek niet te rigide worden opgevat, nu daardoor waarschijnlijk slechts wordt bewerkstelligd dat te zijner tijd een aanvullend verzoek wordt ontvangen.8.

Tot de wettelijke voorschriften waaraan getoetst moet worden, behoort art. 552b, derde lid, Sv. Dit artikellid bepaalt met betrekking tot de uitvoering door de Rechter-Commissaris van een rechtshulpverzoek dat vatbaar voor inbeslagneming zijn de stukken van overtuiging ‘die daarvoor vatbaar zouden zijn’ indien het desbetreffende feit in Nederland zou zijn begaan. Daarin wordt gelezen dat de desbetreffende stukken moeten kunnen dienen om de waarheid aan de dag te brengen met betrekking tot het feit waarop het rechtshulpverzoek betrekking heeft (art. 94, eerste lid, Sv)9., hetgeen ook wel voor de hand ligt omdat een stuk dat niet kan dienen om de waarheid aan het licht te brengen bezwaarlijk een stuk van overtuiging kan worden genoemd.

De vraag is hoe indringend de door de Rechtbank te verrichten toetsing dient te zijn.10. Voldoende lijkt te zijn dat het inbeslaggenomene een rol kán spelen in de waarheidsvinding, hoe klein en onbetekenend die rol wellicht ook is. In HR 12 juni 1984, LJN AC2549, NJ 1985, 173 overwoog de Hoge Raad dat ‘ook wanneer stukken van overtuiging in de zin van het Verdrag anders dan ‘in overwegende mate’ kunnen dienen voor het aan de dag brengen van de waarheid’, het Verdrag noch de wet zich verzet tegen verlofverlening. Daarom behoefde het rechtshulpverzoek geen gegevens te bevatten waaruit valt op te maken ‘in welke mate’ de stukken van overtuiging aan de waarheidsvinding kunnen bijdragen. In HR 25 februari 2003, LJN AF4221, had de Rechtbank, na een weergave van het te hanteren toetsingskader, overwogen dat ‘haar, gelet op het vorenstaande (…) niet de bevoegdheid toe[komt] om per stuk van overtuiging te beoordelen of dit stuk dienstig kan zijn bij het aan het licht brengen van de waarheid in de Italiaanse strafprocedure’. Volgens de Rechtbank kon ‘reeds daarom’ aan het verweer worden voorbijgegaan. De Hoge Raad deed het beroep af met toepassing van art. 81 RO.

Onduidelijk is hoe de laatste uitspraak moet worden begrepen. Het zou kunnen dat de Hoge Raad aan het ‘reeds daarom’ van de Rechtbank de conclusie verbond dat aan de weergegeven overweging kon worden voorbijgegaan, omdat de beslissing niet alleen daarop steunde. Maar ook andere interpretaties zijn verdedigbaar.11. Mogelijk moet de uitspraak aldus worden begrepen dat de verlofrechter in het algemeen met een globale beoordeling kan volstaan, waarbij het uitgangspunt dat aan het rechtshulpverzoek zoveel mogelijk het verlangde gevolg dient te worden gegeven, meebrengt dat de verlofrechter bij zijn oordeel of aannemelijk is dat het beslaggoed kan dienen om de waarheid aan de dag te brengen, als regel mag vertrouwen op het oordeel dienaangaande van de justitiële autoriteiten van de verzoekende staat. Daarbij zou mee kunnen spelen dat de Nederlandse justitiële autoriteiten (waaronder de OvJ) niet in de positie verkeren om zich een goed oordeel te vormen over de buitenlandse strafzaak en dat de beslagene zich veelal ook nog kan wenden tot de rechter van de verzoekende staat om zich te beklagen over (de voortduring van) het beslag.

Als deze uitleg juist zou zijn, betekent dat niet dat er niets te toetsen overblijft. De verlofrechter zal zich ook bij deze uitleg een eigen oordeel moeten vormen over de vraag of aannemelijk is dat de inbeslaggenomen stukken kunnen bijdragen aan de waarheidsvinding. Onder omstandigheden, mede afhankelijk van hetgeen door de klager is aangevoerd, zal daarbij niet met een globaal oordeel kunnen worden volstaan en zal een kaal beroep op het vertrouwensbeginsel het oordeel van de rechtbank niet kunnen dragen.12. Rechterlijke controle op rechtshulpverlening veronderstelt een eigen verantwoordelijkheid van de rechter, die ook waar gemaakt moet worden. Anders blijft er van de rechtsbescherming weinig over.

Daar komt nog het volgende bij. Het uitgangspunt dat aan het rechtshulpverzoek zoveel mogelijk het verlangde gevolg wordt gegeven, veronderstelt dat duidelijk is wat het verlangde gevolg is. Op het oordeel van de buitenlandse autoriteiten kan alleen worden vertrouwd als duidelijk is wat dat oordeel inhoudt. Dat brengt mij op een tweede toetspunt. Zoals onder punt 19 reeds werd gesteld, is de inbeslagneming — en de daarop volgende overdracht — van de stukken van overtuiging alleen rechtmatig indien en voor zover die inbeslagneming en die overdracht de uitvoering vormen van het rechtshulpverzoek dat is gedaan. Dat vergt uitleg van dat rechtshulpverzoek. Indien de stukken waarvan de inbeslagneming wordt verlangd, in het verzoek wordt omschreven als stukken ‘die voor de waarheidsvinding van belang zijn’, is geen sprake van een omschrijving die veel houvast biedt bij de vraag wat het verlangde gevolg is dat aan het verzoek moet worden gegeven. Anders gezegd: bij de vraag of de stukken kunnen dienen om de waarheid aan de dag te brengen, zijn de autoriteiten van de aangezochte staat in een dergelijk geval goeddeels op hun eigen oordeel aangewezen. Van een oordeel van de autoriteiten van de verzoekende staat waarop vertrouwd kan worden, is geen sprake.

Ik merk daarbij op dat het oordeel van een buitenlandse opsporingsambtenaar die assistentie verleent bij de uitvoering van het rechtshulpverzoek, niet gelijkgesteld mag worden aan het oordeel van de autoriteiten van de verzoekende staat zoals dat in het rechtshulpverzoek tot uitdrukking is gebracht. Ook de assisterende opsporingsambtenaar is aan het rechtshulpverzoek gebonden en zijn optreden zal daaraan moeten worden getoetst. Het vertrouwensbeginsel brengt mee dat wij vertrouwen moeten hebben in de rechtspleging van de verzoekende staat, niet dat wij elke individuele buitenlandse opsporingsambtenaar blind vertrouwen moeten schenken. In Franse opsporingsambtenaren hoeven wij niet meer vertrouwen te stellen dan in onze eigen opsporingsambtenaren. Dat betekent uiteraard niet dat aan het oordeel van de assisterende opsporingsambtenaar geen betekenis toekomt. Die assistentie vormt in het algemeen een waarborg voor een zorgvuldige selectie van het bewijsmateriaal en het oordeel van de buitenlandse opsporingsambtenaar vormt daarom een indicatie voor de juistheid van die selectie. Maar het laatste woord heeft die opsporingsambtenaar niet.

Ik merk daarbij ook nog op dat de ‘assistentie’ die de buitenlandse opsporingsambtenaar verleent, niet uit een diepgaand onderzoek van de in beslag te nemen stukken mag bestaan. Anders immers zou de wettelijke regeling, die erop neerkomt dat de inbeslaggenomen stukken van overtuiging eerst na verlofverlening van de rechtbank aan de buitenlandse opsporingsambtenaren ter beschikking mogen worden gesteld, worden ontkracht.

Terug naar de zaak. Hoewel in de in de toelichting op het middel gewraakte overweging van de Rechtbank gelezen zou kunnen worden dat de Rechtbank een civielrechtelijke maatstaf heeft gehanteerd en aldus heeft miskend dat zij zich — zoals hiervoor onder 23 uiteengezet — een eigen oordeel moet vormen en zich dus niet kan verlaten op het standpunt van het Openbaar Ministerie of de belanghebbende(n), houd ik het er voor dat de Rechtbank met de bedoelde overweging tot uitdrukking heeft willen brengen dat zij het gemotiveerde oordeel van de raadsvrouw deelt dat de door de raadsvrouw aangehaalde stukken in geen enkel opzicht in verband staan met de stukken van overtuiging waar de Franse autoriteiten in het rechtshulpverzoek om hebben verzocht.13. Dat wordt niet anders doordat de Rechtbank bij de vorming van haar oordeel ook betrokken heeft wat door de OvJ naar voren is gebracht en dat zij tot uitdrukking heeft gebracht dat zij daarin geen reden heeft gevonden om anders te oordelen. Dat immers is niet meer dan normaal.14.

Het middel gaat er vanuit dat nu een Franse ambtenaar bij de inbeslagneming en de selectie van het inbeslaggenomen materiaal betrokken is geweest, de Franse autoriteiten hebben aangegeven dat (al) het geselecteerde materiaal relevant is voor het onderzoek in Frankrijk, en de werking van het vertrouwensbeginsel er aan in de weg staat dat de verlofrechter een (verdere) selectie maakt van dat inbeslaggenomen materiaal. Aldus neemt het middel enerzijds terecht tot uitgangspunt dat aan rechtshulpverzoeken zoveel mogelijk het verlangde gevolg moet worden gegeven, alsook dat bij de vraag of het inbeslaggenomene kan dienen de waarheid aan het licht te brengen betekenis toekomt aan het oordeel dienaangaande van een assisterende opsporingsambtenaar van de verzoekende staat, anderzijds miskent het middel dat, zoals ik hiervoor onder 23, 24 en 25 uiteen heb gezet, de inbeslagneming en overdracht van de stukken van overtuiging alleen rechtmatig is als zulks geschiedt ter uitvoering van een rechtshulpverzoek dat is gedaan, als ook dat het tot de taak van de Rechtbank behoort dat zij zich (ook) omtrent (de inhoud van) dat rechtshulpverzoek een eigen oordeel vormt, zodat een verweer van de belanghebbende/klager aanleiding kan vormen uitzondering te maken op de hiervoor bedoelde uitgangspunten.

In aanmerking genomen dat de raadsvrouw van [betrokkene 2] gemotiveerd bezwaar heeft gemaakt tegen verlofverlening ten aanzien van door haar concreet aangeduide stukken, getuigt de weigering van het verlof ten aanzien van deze stukken, omdat deze ‘in geen enkel opzicht’ met de in dat verzoek bedoelde rechtspersonen in verband staan, niet van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de door de Rechtbank aan te leggen toetsing, noch van een te rigide uitleg van dat rechtshulpverzoek. Ook al zou, zoals in de toelichting op het middel wordt gesteld, uit de omstandigheid dat een Franse opsporingsambtenaar de bedoelde stukken in zijn selectie heeft opgenomen, moeten worden afgeleid dat de Franse autoriteiten die stukken ‘voor het onderzoek in Frankrijk relevant’ achten, brengt dat derhalve nog niet mee dat het rechtshulpverzoek op die stukken betrekking had15., of dat de Rechtbank niet meer in de beoordeling van (de omvang van) het rechtshulpverzoek zou mogen treden. Gelet daarop acht ik het oordeel van de Rechtbank dat het Openbaar Ministerie het gemotiveerde bezwaar van de raadsvrouw ten aanzien van door haar concreet aangeduide stukken niet heeft weersproken, evenmin onbegrijpelijk.

Het middel faalt.

Het middel klaagt dat de Rechtbank (de omvang van) de door haar aan te leggen toetsing bij de beoordeling van de vraag of het verlof als bedoeld in art. 552p Sv kan worden verleend ten aanzien van een harde schijf met daarop de back-ups van de drie inbeslaggenomen computers en een server, ten onrechte afhankelijk heeft gemaakt van door de belanghebbende aan te dragen gegevens.

Voor zover voor de beoordeling van het middel relevant, houdt het proces-verbaal van de behandeling in Raadkamer van de Rechtbank van 17 februari 2009 in:

In de toelichting op het middel wordt onder meer geklaagd dat juist bij de inbeslagneming van computergegevens niet, en zeker niet wanneer de belanghebbende bezwaar maakt, mag worden uitgegaan van het vertrouwen dat de verzoekende autoriteiten toereikende gronden hebben aan (al) de inbeslaggenomen gegevens relevantie toe te kennen. Daartoe wordt aangevoerd dat slechts wegens technische onmogelijkheden in strijd met art. 94 Sv (jo. 552o Sv) wordt overgegaan tot inbeslagneming van een gehele computer (en alle zich daarop bevindende gegevens), zodat van meet af aan duidelijk is dat zich onder de inbeslaggenomen gegevens gegevens bevinden die voor het buitenlandse onderzoek niet relevant zijn.

Naar ik hiervoor 22 voorop heb gesteld zal in het algemeen met een globale beoordeling kunnen worden volstaan. Dat geldt ook als het gaat om bestanden die zijn opgeslagen in een computer, die juridisch gezien een geheel vormt (één inbeslaggenomen voorwerp). Het moge zo zijn dat zich in een computer per definitie bestanden bevinden die niet voor de waarheidsvinding van belang zijn, daar staat tegenover dat de inbeslagneming van die computer al toelaatbaar is als er een redelijk vermoeden bestaat dat zich ‘in’ die computer één bestand bevindt dat voor het onderzoek van belang is. De vraag of dat inderdaad het geval is, moet beantwoording vinden in het onderzoek naar de waarheid dat eerst na het door de rechtbank verleende verlof door de — in dit geval — Franse autoriteiten wordt uitgevoerd. De stelling die in de schriftuur wordt betrokken dat het OM zijn vordering tot verlofverlening in een dergelijk geval nader moet onderbouwen — naar ik meen te mogen begrijpen op basis van een door hem te verrichten onderzoek van de diverse bestanden — vindt mijns inziens geen steun in het recht. De RC mag de door hem inbeslaggenomen stukken van overtuiging immers pas aan de OvJ terbeschikkingstellen nadat de rechtbank daartoe verlof heeft verleend. Tot de gewenste nadere onderbouwing is de OvJ — als het goed is — dus niet in staat.

In uitzonderingsgevallen kan niet met een globale beoordeling worden volstaan. Ook dat geldt mijns inziens evenzeer als het om de bestanden in een computer gaat. Van het toevallige of ‘technische’ verschil tussen de inbeslagneming van de (hele) gegevensdrager en de inbeslagneming van de zich daarop bevindende gegevens mag het niveau van de rechtsbescherming niet afhangen. Zo'n uitzonderingsgeval doet zich met name voor als de klager deugdelijk onderbouwd beargumeert dat bepaalde, door hem nauwkeurig aangeduide bestanden voor de waarheidsvinding van geen belang kunnen zijn. Dan mag een diepgaander toetsing worden verlangd. Het ligt dus op de weg van de klager — en niet op die van het OM — om de rechtbank tot een verdergaande toetsing in staat te stellen.

Een en ander is door de Rechtbank in haar hiervoor onder 12 weergegeven overwegingen niet miskend. Onbegrijpelijk is haar oordeel mijns inziens evenmin. Namens [betrokkene 2] is aangevoerd dat ‘niet alles van wat er op de computers staat kan worden uitgeleverd omdat er een deel privé is en een deel gevoelige informatie bevat’. Voor in elk geval twee van de drie inbeslaggenomen computers geldt dus dat niet concreet en gemotiveerd is aangevoerd welke informatie van verlofverlening zou moeten worden uitgezonderd. Over de derde computer (die van klagers vrouw en/of zoon zou zijn) drukte de raadsvrouw zich in elk geval aanvankelijk stelliger uit. ‘Niets’ op die computer zou in verband staan met het rechtshulpverzoek. Een nadere onderbouwing van die stelling wordt evenwel node gemist. Dit terwijl de klager, zoals de Rechtbank overwoog, daartoe wel in staat was.17.

Het middel faalt.

Beide middelen — die van de OvJ en die van de klager/belanghebbende — falen.

Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid de bestreden uitspraak ambtshalve te vernietigen, heb ik niet aangetroffen. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG