HvJ EU, 14-09-2017, nr. C-168/16, nr. C-169/16

De verzoeken om een prejudiciële beslissing betreffen de uitlegging van artikel 19, punt 2, onder a), van verordening (EG) nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken (PB 2001, L 12, blz. 1; hierna: ‘Brussel I-verordening’).

Die verzoeken zijn ingediend in het kader van twee geschillen tussen, in zaak C-168/16, Sandra Nogueira, Victor Perez-Ortega, Virginie Mauguit, Maria Sanchez-Odogherty en José Sanchez-Navarro (hierna, samen: ‘Nogueira e.a.’) en Crewlink Ireland Ltd. (hierna: ‘Crewlink’), en, in zaak C-169/16, Miguel José Moreno Osacar en Ryanair Designated Activity Company, voorheen Ryanair Ltd. (hierna: ‘Ryanair’), over de voorwaarden voor de uitvoering en de beëindiging van de individuele arbeidsovereenkomsten van Nogueira e.a. en van Moreno Osacar alsook de internationale bevoegdheid van de Belgische rechter om van die geschillen kennis te nemen.

Met haar vragen wenst de verwijzende rechterlijke instantie in hoofdzaak te vernemen of in geval van een beroep dat is ingesteld door een werknemer die lid is van het boordpersoneel van een luchtvaartmaatschappij of die ter beschikking van deze laatste is gesteld, voor de vaststelling van de bevoegdheid van het aangezochte gerecht het begrip ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ in de zin van artikel 19, punt 2, onder a), van de Brussel I-verordening kan worden gelijkgesteld met het begrip ‘thuisbasis’ in de zin van bijlage III bij verordening nr. 3922/91.

Om te beginnen moet nog worden gepreciseerd, in de eerste plaats dat, zoals blijkt uit overweging 19 van de Brussel I-verordening, en aangezien die verordening in de betrekkingen tussen de lidstaten in de plaats is getreden van het verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, zoals gewijzigd bij de achtereenvolgende verdragen voor de toetreding van de nieuwe lidstaten tot dat verdrag (hierna: ‘Executieverdrag’), de door het Hof verstrekte uitlegging met betrekking tot de bepalingen van dat verdrag ook voor die van deze verordening gelden wanneer de bepalingen van deze instrumenten als gelijkwaardig kunnen worden aangemerkt (arrest van 7 juli 2016, Hőszig, C-222/15, EU:C:2016:525, punt 30 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In zijn oorspronkelijke versie bevatte dat verdrag geen specifieke bepaling voor de arbeidsovereenkomst, maar artikel 19, punt 2, van de Brussel I-verordening is gesteld in nagenoeg gelijke bewoordingen als die van artikel 5, punt 1, tweede en derde volzin, van dat verdrag in de versie die voortvloeit uit het Verdrag (89/535/EEG) inzake de toetreding van het Koninkrijk Spanje en de Portugese Republiek tot het Verdrag betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, alsmede tot het Protocol betreffende de uitlegging daarvan door het Hof van Justitie, zoals deze zijn gewijzigd bij het Verdrag inzake de toetreding van het Koninkrijk Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland en bij het Verdrag inzake de toetreding van de Helleense Republiek (PB 1989, L 285, blz. 1), zodat overeenkomstig de in het voorgaande punt in herinnering gebrachte rechtspraak de continuïteit in de uitlegging van die twee instrumenten moet worden gewaarborgd.

Waar het gaat om een individuele arbeidsovereenkomst moet voor het overige de in artikel 5, punt 1, tweede zinsdeel, van het Executieverdrag bedoelde plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt worden vastgesteld op basis van door het Hof te bepalen eenvormige criteria, waarbij moet worden uitgegaan van het stelsel en de doelstellingen van dat verdrag. Zo heeft het Hof verklaard dat enkel een dergelijke autonome uitlegging de uniforme toepassing kan waarborgen van het Executieverdrag, dat onder meer tot doel heeft de regels inzake de bevoegdheid van de gerechten van de verdragsluitende staten een te maken, door zoveel mogelijk te voorkomen dat met betrekking tot eenzelfde rechtsverhouding meerdere rechterlijke instanties bevoegd zijn, en de rechtsbescherming van de in de Gemeenschap gevestigde personen te versterken, door de eiser in staat te stellen om gemakkelijk te bepalen welk gerecht hij kan aanzoeken, en de verweerder om redelijkerwijs te voorzien voor welk gerecht hij kan worden opgeroepen (zie in die zin arrest van arrest van 10 april 2003, Pugliese, C-437/00, EU:C:2003:219, punt 16 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Hieruit volgt dat dit vereiste van autonome uitlegging mede geldt voor artikel 19, punt 2, van de Brussel I-verordening (zie in die zin arrest van 10 september 2015, Holterman Ferho Exploitatie e.a., C-47/14, EU:C:2015:574, punt 37 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In de tweede plaats volgt uit vaste rechtspraak van het Hof, om te beginnen, dat voor geschillen in verband met arbeidsovereenkomsten hoofdstuk II, afdeling 5, van de Brussel I-verordening een reeks regels geeft die, zoals volgt uit overweging 13 van die verordening, tot doel hebben de zwakkere contractpartij te beschermen door bevoegdheidsregels die gunstiger zijn voor de belangen van die partij (zie in die zin arresten van 19 juli 2012, Mahamdia C-154/11, EU:C:2012:491, punt 44 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en van 10 september 2015, Holterman Ferho Exploitatie e.a., C-47/14, EU:C:2015:574, punt 43).

Volgens die regels kan de werknemer zijn werkgever immers dagen voor het gerecht dat zich naar zijn oordeel het dichtst bij zijn belangen bevindt, doordat hij zich kan wenden tot een gerecht van de lidstaat waarin de werkgever zijn woonplaats heeft of tot het gerecht van de plaats waar hij gewoonlijk werkt dan wel, indien het werk niet gewoonlijk in eenzelfde land wordt verricht, voor het gerecht van de plaats waar zich de vestiging bevindt die hem in dienst heeft genomen. Ook beperken de bepalingen van bedoelde afdeling de mogelijkheid van forumkeuze voor de werkgever die optreedt tegen de werknemer, en de mogelijkheid om af te wijken van de in genoemde verordening neergelegde bevoegdheidsregels (arrest van 19 juli 2012, Mahamdia, C-154/11, EU:C:2012:491, punt 45 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voorts zijn de bepalingen van hoofdstuk II, afdeling 5, van de Brussel I-verordening niet alleen bijzondere, maar ook uitputtende bepalingen (zie in die zin arrest van arresten van 10 september 2015, Holterman Ferho Exploitatie e.a., C-47/14, EU:C:2015:574, punt 44 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In de derde plaats beperkt artikel 21 van de Brussel I-verordening de mogelijkheid voor partijen bij een arbeidsovereenkomst, een jurisdictiebeding overeen te komen. Zo moet een dergelijk beding zijn overeengekomen na het ontstaan van het geschil of, wanneer het daarvóór is overeengekomen, de werknemer de mogelijkheid geven de zaak aanhangig te maken bij andere gerechten dan de gerechten die op grond van bedoelde regels bevoegd zijn (arrest van 19 juli 2012, Mahamdia, C-154/11, EU:C:2012:491, punt 61).

Bijgevolg kan die bepaling niet aldus worden uitgelegd dat een jurisdictiebeding exclusieve toepassing kan vinden en de werknemer dus kan beletten zich te wenden tot de gerechten die bevoegd zijn krachtens de artikelen 18 en 19 van de Brussel I-verordening (zie in die zin arrest van 19 juli 2012, Mahamdia, C-154/11, EU:C:2012:491, punt 63).

In het onderhavige geval moet worden geconstateerd, zoals de advocaat-generaal in de punten 57 en 58 van zijn conclusie heeft opgemerkt, dat een jurisdictiebeding zoals overeengekomen in de overeenkomsten in de hoofdgedingen aan het ene noch aan het andere door artikel 21 van de Brussel I-verordening gestelde vereiste voldoen en dat het beding verzoekers in de hoofdgedingen dus niet kan worden tegengeworpen.

In de vierde en laatste plaats staat de autonome uitlegging van artikel 19, punt 2, van de Brussel I-verordening er niet aan in de weg dat de overeenkomstige bepalingen van het Verdrag van Rome van 1980 in de beschouwing worden betrokken, daar dat verdrag volgens de aanhef ervan mede tot doel heeft, op het gebied van het internationaal privaatrecht verder te gaan met de in de Unie reeds begonnen eenmaking van het recht, in het bijzonder ter zake van de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen.

Zoals de advocaat-generaal in punt 77 van zijn conclusie heeft opgemerkt, heeft het Hof in de arresten van 15 maart 2011, Koelzsch (C-29/10, EU:C:2011:151), en 15 december 2011, Voogsgeerd (C-384/10, EU:C:2011:842), reeds het Verdrag van Rome van 1980 in samenhang met onder meer de bepalingen van het Executieverdrag betreffende individuele arbeidsovereenkomsten uitgelegd.

Aangaande de bepaling het begrip ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ in de zin van artikel 19, punt 2, onder a), van de Brussel I-verordening heeft het Hof herhaaldelijk geoordeeld dat het criterium lidstaat waar de werknemer gewoonlijk werkt ruim moet worden uitgelegd (zie naar analogie arrest van 12 september 2013, Schlecker, C-64/12, EU:C:2013:551, punt 31 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In geval van een arbeidsovereenkomst die op het grondgebied van meer dan één verdragsluitende staat wordt uitgevoerd, moet volgens het Hof, wanneer de werknemer niet het merendeel van zijn verplichtingen jegens zijn werkgever vanuit een werkelijk centrum van beroepswerkzaamheden vervult, gelet op de noodzaak om zowel de plaats te bepalen waarmee het geschil de meest bijzondere band heeft teneinde de rechter aan te wijzen die het meest geschikt is om uitspraak te doen, alsook om een passende bescherming van de werknemer als zwakkere contractpartij te verzekeren en te vermijden dat een veelvoud van bevoegde rechters ontstaat, artikel 5, punt 1, van het Executieverdrag aldus worden uitgelegd dat het doelt op de plaats waar of van waaruit de werknemer feitelijk het belangrijkste deel van zijn verplichtingen jegens zijn werkgever vervult. Op die plaats immers kan de werknemer met minder moeite een gerechtelijke procedure aanspannen tegen zijn werkgever of zich verdedigen en de rechter van die plaats is het meest geschikt om het op de arbeidsovereenkomst betrekking hebbende geschil te beslechten (zie in die zin arrest van 27 februari 2002, Weber, C-37/00, EU:C:2002:122, punt 49 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dergelijke omstandigheden moet het begrip ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ in artikel 19, punt 2, onder a), van de Brussel I-verordening dan ook aldus worden uitgelegd dat daarmee wordt gedoeld op de plaats waar of van waaruit de werknemer feitelijk het belangrijkste deel van zijn verplichtingen jegens zijn werkgever vervult.

In de hoofdgedingen zijn de werknemers in dienst als leden van het boordpersoneel van een luchtvaartmaatschappij of ter beschikking van deze laatste gesteld. De rechterlijke instantie waarbij die geschillen aanhangig zijn gemaakt moet dus, wanneer zij niet ondubbelzinnig de ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ kan vaststellen, de plaats bepalen ‘van waaruit’ die werknemer het belangrijkste deel van zijn verplichtingen jegens zijn werkgever vervulde om na te gaan of hij bevoegd is.

Zoals de advocaat-generaal in punt 95 van zijn conclusie heeft opgemerkt, volgt voorts uit de rechtspraak van het Hof dat de nationale rechter, om die plaats in het concrete geval te bepalen, een aantal aanwijzingen in aanmerking moet nemen.

Door die methode kan niet alleen de realiteit van de rechtsverhoudingen beter worden weergegeven doordat rekening moet worden gehouden met alle factoren die kenmerkend zijn voor de werkzaamheden van de werknemer (zie naar analogie arrest van 15 maart 2011, Koelzsch, C-29/10, EU:C:2011:151, punt 48), maar kan ook worden vermeden dat een begrip als ‘plaats waar of van waaruit de werknemer gewoonlijk werkt’ wordt geïnstrumentaliseerd of gaat bijdragen tot het ontstaan van ontwijkingsstrategieën (zie naar analogie arrest van 27 oktober 2016, D'Oultremont e.a., C-290/15, EU:C:2016:816, punt 48 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zoals de advocaat-generaal in punt 85 van zijn conclusie heeft opgemerkt, heeft het Hof gelet op de specifieke kenmerken van de arbeidsverhoudingen in de vervoerssector in de arresten van 15 maart 2011, Koelzsch (C-29/10, EU:C:2011:151, punt 49), en 15 december 2011, Voogsgeerd (C-384/10, EU:C:2011:842, punten 38–41), een aantal aanwijzingen vermeldt die de nationale rechter in de beschouwing kan betrekken. De nationale rechter moet in het bijzonder vaststellen in welke staat zich de plaats bevindt van waaruit de werknemer zijn transportopdrachten verricht, naar welke plaats de werknemer na zijn opdrachten terugkeert, instructies voor zijn opdrachten ontvangt en zijn werk organiseert, alsmede op welke plaats zich de arbeidsinstrumenten bevinden.

In omstandigheden zoals in de hoofdgedingen moet, zoals de advocaat-generaal in punt 102 van zijn conclusie heeft opgemerkt, mede in aanmerking worden genomen op welke plaats de luchtvaartuigen aan boord waarvan het werk gewoonlijk wordt verricht gestationeerd zijn.

Hieruit volgt dat het begrip ‘plaats waar of van waaruit de werknemer gewoonlijk werkt’ niet kan worden gelijkgesteld met een willekeurig begrip in een andere handeling van Unierecht.

Voor boordpersoneel dat in dienst is van een luchtvaartmaatschappij of ter beschikking van deze laatste is gesteld kan genoemd begrip niet worden gelijkgesteld met het begrip ‘thuisbasis’ in de zin van bijlage III bij verordening nr. 3922/91. De Brussel I-verordening verwijst immers niet naar verordening nr. 3922/91 en heeft evenmin dezelfde doelstellingen. Laatstgenoemde verordening strekt ertoe technische voorschriften en administratieve procedures op het gebied van de burgerluchtvaart te harmoniseren.

De omstandigheid dat het begrip ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ in de zin van artikel 19, punt 2, onder a), van de Brussel I-verordening niet kan worden gelijkgesteld met het begrip ‘thuisbasis’ in de zin van bijlage III bij verordening nr. 3922/91, betekent echter nog niet, zoals de advocaat-generaal in punt 115 van zijn conclusie heeft opgemerkt, dat dit laatste begrip volledig irrelevant is om in omstandigheden als in de hoofdgedingen te bepalen vanaf welke plaats de werknemer gewoonlijk werkt.

Meer in het bijzonder moet volgens de rechtspraak van het Hof, zoals volgt uit de punten 61 tot en met 64 van het onderhavige arrest, voor de bepaling van die plaats rekening worden gehouden met een aantal aanwijzingen.

Daarbij vormt het begrip ‘thuisbasis’ een factor die een belangrijke rol kan spelen bij de bepaling van de in de punten 63 en 64 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte aanwijzingen met behulp waarvan in omstandigheden als in de hoofdgedingen de plaats van waaruit de werknemer gewoonlijk werkt, en daarmee de bevoegdheid van een rechterlijke instantie die kennis kan nemen van een door hem ingesteld beroep in de zin van artikel 19, punt 2, onder a), van de Brussel I-verordening, kunnen worden bepaald.

In bijlage III bij verordening nr. 3922/91 wordt dat begrip onder OPS 1.1095 omschreven als de plaats van waaruit het boordpersoneel stelselmatig zijn werkdag aanvangt en beëindigt door op die plaats zijn dagelijkse werkzaamheden te organiseren, en in de nabijheid waarvan de werknemers gedurende het tijdvak waarin de arbeidsovereenkomst wordt uitgevoerd hun woonplaats hebben en ter beschikking van de luchtvaartmaatschappij staan.

Volgens OPS 1.1110 van die bijlage verschillen de minimumrustperiodes van de werknemers, zoals verzoekers in de hoofdgedingen, naargelang die tijd wordt toegekend op of buiten de ‘thuisbasis’ in de zin van bijlage III bij verordening nr. 3922/91.

Bovendien wordt die plaats niet door het toeval bepaald en evenmin door de werknemer, maar, krachtens OPS 1.1090, punt 3.1, door de exploitant voor ieder bemanningslid.

Slechts in het geval waarin, rekening houdend met de feitelijke omstandigheden van ieder afzonderlijk geval, vorderingen als in de hoofdgedingen nauwere aanknopingspunten mochten hebben met een andere plaats dan die van de ‘thuisbasis’, zou deze laatste voor de bepaling van de ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ irrelevant zijn (zie in die zin arrest van 27 februari 2002, Weber, C-37/00, EU:C:2002:122, punt 53, en, naar analogie, arrest van 12 september 2013, Schlecker, C-64/12, EU:C:2013:551, punt 38 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bovendien kan aan het feit dat het begrip ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ een autonoom begrip is, geen afbreuk worden gedaan doordat in de bewoordingen van verordening nr. 883/2004 wordt verwezen naar het begrip ‘thuisbasis’, in de zin van die verordening, daar deze laatste verordening en de Brussel I-verordening niet dezelfde doelstellingen hebben. Terwijl de Brussel I-verordening het in punt 47 van het onderhavige arrest vermelde doel heeft, heeft verordening nr. 883/2004, zoals overweging 1 ervan vermeldt, behalve het vrije verkeer van werknemers het ‘bijdragen aan de verhoging van de levensstandaard en de verbetering van de arbeidsomstandigheden’ tot doel.

Voor het overige geldt de overweging dat het in artikel 19, punt 2, onder a), van de Brussel I-verordening bedoelde begrip plaats waar of van waaruit de werknemer gewoonlijk werkt, zoals uit punt 65 van het onderhavige arrest blijkt met geen ander begrip kan worden gelijkgesteld, mede met betrekking tot de ‘nationaliteit’ van luchtvaartuigen in de zin van artikel 17 van het Verdrag van Chicago.

Anders dan Ryanair en Crewlink in het kader van hun opmerkingen te kennen hebben gegeven, kan dan de lidstaat van waaruit boordpersoneel dat in dienst is van een luchtvaartmaatschappij of ter beschikking van deze laatste is gesteld gewoonlijk werkt, evenmin worden gelijkgesteld met het grondgebied van de lidstaat waarvan de luchtvaartuigen van die luchtvaartmaatschappij de nationaliteit hebben in de zin van artikel 17 van het Verdrag van Chicago.

Gelet op het voorgaande moet op de gestelde vragen worden geantwoord dat artikel 19, punt 2, onder a), van de Brussel I-verordening aldus moet worden uitgelegd dat in geval van een beroep dat is ingesteld door een werknemer die lid is van het boordpersoneel van een luchtvaartmaatschappij of ter beschikking van deze laatste is gesteld, voor de vaststelling van de bevoegdheid van het aangezochte gerecht het begrip ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ in de zin van die bepaling niet kan worden gelijkgesteld met het begrip ‘thuisbasis’ in de zin van bijlage III bij verordening nr. 3922/91. Het begrip ‘thuisbasis’ vormt niettemin een belangrijke aanwijzing om de ‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’ te bepalen.

Ten aanzien van de partijen in de hoofdgedingen is de procedure als een aldaar gerezen incident te beschouwen, zodat de verwijzende rechter over de kosten heeft te beslissen. De door anderen wegens indiening van hun opmerkingen bij het Hof gemaakte kosten komen niet voor vergoeding in aanmerking.

Het Hof (Tweede kamer) verklaart voor recht:

Artikel 19, punt 2, onder a), van verordening (EG) nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, moet aldus worden uitgelegd dat in geval van een beroep dat is ingesteld door een werknemer die lid is van het boordpersoneel van een luchtvaartmaatschappij of ter beschikking van deze laatste is gesteld, voor de vaststelling van de bevoegdheid van het aangezochte gerecht het begrip‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’in de zin van die bepaling niet kan worden gelijkgesteld met het begrip ‘thuisbasis’ in de zin van bijlage III bij verordening (EEG) nr. 3922/91 van de Raad van 16 december 1991 inzake de harmonisatie van technische voorschriften en administratieve procedures op het gebied van de burgerluchtvaart, zoals gewijzigd bij verordening (EG) nr. 1899/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 12 december 2006. Het begrip ‘thuisbasis’ vormt niettemin een belangrijke aanwijzing om de‘plaats waar de werknemer gewoonlijk werkt’te bepalen.

ondertekeningen