9.5.2 Smartengeld en dienstbetrekking

In het kader van een dienstbetrekking kan op uiteenlopende wijzen schade ontstaan.1 Het kan daarbij - uiteraard - ook gaan om immateriële schade. In de eerste plaats kunnen in verband met de te verrichten arbeid ongevallen ontstaan. Voorzover de werkgever voor de gevolgen daarvan aansprakelijk is, is hij ook gehouden om in de in de wet bepaalde gevallen de immateriële schade te vergoeden.2 Ook op andere wijze kunnen handelingen van de werkgever (of van andere werknemers) evenwel schade veroorzaken. Men denke bijvoorbeeld aan ongewenste intimiteiten en aan veroorzaking van psychische schade door treiteren of door het voortdurend overladen van iemand met een onacceptabele hoeveelheid werk.3 Voorzover in die gevallen aansprakelijkheid kan worden aangenomen dient ook dan volgens de bepalingen van afdeling 6.1.10 te worden bepaald welke schade voor vergoeding in aanmerking komt. In die gevallen kan weliswaar worden gezegd dat de schade verband houdt met de dienstbetrekking, maar in de gevallen waarin artikel 6:106 recht geeft op vergoeding van immateriële schade kan mijns inziens niet worden volgehouden dat de vergoeding zozeer haar grond vindt in de dienstbetrekking dat zij als daaruit genoten voordeel in de zin van de Wet IB kan worden aangemerkt. De vergoeding houdt dan immers onmiddellijk verband met ernstige personenschade en men zou kunnen zeggen dat dan het 'fiscaal causaal verband' met de bron ontbreekt.

Een afzonderlijke problematiek wordt gevormd door de beëindiging van de dienstbetiekking.4 Een dergelijke beëindiging kan op verschillende gronden plaatsvinden, waarbij dikwijls de mogelijkheid bestaat van de toekenning van een vergoeding aan een der partijen.5 Men denke aan de kennelijk onredelijke beëindiging (artikel 7:681), de ontbmding wegens gewichtige redenen (artikel 7:685) en aan de ontbinding wegens tekortkoming in de nakoming (artikel 7:686). In die gevallen waarin de wet een recht op schadevergoeding kent, zal tevens een recht op vergoeding van immateriële schade bestaan indien is voldaan aan de door afdeling 6.1.10 gestelde eisen. In dat verband vergt artikel 6:95 dat een wettelijke bepaling expliciet recht geeft op vergoeding van immateriële schade. De bepalingen met betrekking tot de arbeidsovereenkomst doen dat niet met zoveel woorden, zodat moet worden aangenomen dat dient te zijn voldaan aan de meer algemene eisen die artikel 6:106 stelt met betrekking tot het bestaan van een recht op smartengeld.6 Het enkele feit dat men dikwijls (en soms ernstig) leed ondervindt van beëindiging van een dienstbetrekking valt daar niet onder.7 De zware eisen die dat artikel stelt brengen mee dat in de gevallen waarin wel recht bestaat op vergoeding van immateriële schade sprake zal zijn van betrekkelijk ernstige personenschade waarbij mijns inziens doorgaans tevens zal kunnen worden gesproken van handelen dat ook onafhankelijk van het bestaan van de contractuele relatie onrechtmatig is. In die gevallen zal kunnen worden aangenomen dat de vergoeding voor immateriële schade niet zozeer haar grond vindt in de dienstbetrekking, dat zij als daaruit genoten voordeel moet worden aangemerkt.8 Dat geldt derhalve niet voor de vergoeding die staat tegenover te derven inkomen of die de prijs vormt voor de beëindiging van het dienstverband. Deze zal steeds worden belast omdat zij onmiddellijk verband houdt met de dienstbetrekking als bron van inkomen, ongeacht hoe die vergoeding door partijen wordt bestempeld.

De jurisprudentie van de belastingrechter volgt het hier geschetste beeld in grote lijnen.9 In het verleden werden bij beëindiging van arbeidsovereenkomsten door kantonrechters nogal eens forse bedragen toegewezen onder de benaming Vergoeding voor immateriële schade', vermoedelijk vooral vanuit de gedachte dat deze om die reden onbelast zouden blijven.10 Die praktijk is evenwel door de belastingrechter aan banden gelegd. Deze hoeft zich volgens de Hoge Raad niet gebonden te achten aan de kwalificatie van de vergoeding door de kantonrechter als 'vergoeding voor immateriële schade'11 en dient steeds zelfstandig te toetsen of de vergoeding zodanig verband houdt met de dienstbetrekking dat zij moet worden aangemerkt als te zijn genoten uit die dienstbetrekking.12 Ook wanneer wordt aangenomen dat daadwerkelijk immateriële schade is geleden, sluit dat belastingheffing over de vergoeding niet uit, omdat de vergoeding ook dan zodanig met de dienstbetrekking verband kan houden dat zij als daaruit genoten voordeel moet worden aangemerkt. Zo is het enkele feit dat iemand 'psychisch leed' ondervindt door de afwikkeling van de dienstbetrekking door onvrijwillig ontslag onvoldoende geacht om de vergoeding onbelast te laten.13 In de lagere jurisprudentie en in de literatuur is op dit terrein wel als criterium gehanteerd of het schadeveroorzakende handelen van de werkgever ook buiten de sfeer van de arbeidsverhouding als onrechtmatig jegens de belanghebbende is aan te merken.14 Het enthousiasme om op dit terrein betrekkelijk royale 'smartengelden' toe te kennen is als gevolg van deze jurisprudentie sterk afgenomen.

Aldus ontstaat mijns inziens het beeld dat de vergoeding voor immateriële schade op grond van artikel 6:10615 niet belastbaar is voor de inkomstenbelasting, ook niet wanneer de schade is toegebracht in het kader van een dienstbetrekking. Men denke bijvoorbeeld aan vergoedingen voor lichamelijk letsel, schending van eer en goede naam, ongewenste mtimiteiten en discriminatie. Vergoedingen in het kader van de beëindiging van een arbeidsovereenkomst die schuilgaan onder de vlag van 'smartengeld', terwijl artikel 6:106 daarvoor geen grond biedt, lopen het risico te worden aangemerkt als 'prijs voor de beëindiging' en kunnen worden geacht zozeer verband te houden met de dienstbetrekking dat zij als daaruit genoten voordelen zullen worden belast.