HvJ EG, 02-04-2009, nr. C-260/07

Verordening nr. 1984/83 zonderde van de toepassing van artikel 81, lid 1, EG uit bepaalde groepen exclusieve-afnameovereenkomsten en onderling afgestemde feitelijke gedragingen waarvoor de in artikel 81, lid 3, EG gestelde voorwaarden in de regel vervuld konden worden geacht, op grond dat deze overeenkomsten of gedragingen in het algemeen een verbetering van de distributie van de producten tot gevolg hadden.

De punten 8 en 13 van de considerans van verordening nr. 1984/83 luiden:

De bijzondere bepalingen voor tankstationovereenkomsten waren te vinden in de artikelen 10 tot en met 13 van verordening nr. 1984/83.

Artikel 10 van deze verordening luidde:

Artikel 11 van die verordening bepaalde:

In artikel 12 van verordening nr. 1984/83 was bepaald:

Verordening nr. 1984/83 was van toepassing tot en met 31 december 1999. Op 1 januari 2000 is verordening nr. 2790/1999 in werking getreden. Deze verordening heeft de toepassing van de onder meer in verordening nr. 1984/83 bepaalde vrijstellingen verlengd tot en met 31 mei 2000.

Artikel 2, lid 1, van verordening nr. 2790/1999 luidt:

Artikel 3, lid 1, van verordening nr. 2790/1999 bepaalt:

Artikel 4, sub a, van verordening nr. 2790/1999 bepaalt dat de vrijstelling van het verbod van artikel 81, lid 1, EG niet van toepassing is op verticale overeenkomsten die, op zich of in combinatie met andere factoren waarover de partijen controle hebben, direct of indirect, strekken tot:

Artikel 5 van deze verordening luidt:

Zoals reeds in punt 9 van het onderhavige arrest is gepreciseerd, blijft de onder meer in verordening nr. 1984/83 bepaalde uitzondering krachtens artikel 12 van verordening nr. 2790/1999 van toepassing tot en met 31 mei 2000. Het verbod van artikel 81, lid 1, EG is gedurende de periode van 1 juni 2000 tot en met 31 december 2001 niet van toepassing op overeenkomsten die op 31 mei 2000 reeds van kracht waren en die niet voldoen aan de voorwaarden voor vrijstelling die in verordening nr. 2790/1999 zijn vastgesteld, maar die daarentegen aan de in verordening nr. 1984/83 vastgestelde voorwaarden voor vrijstelling voldoen.

Total verzoekt het Hof, het verzoek om een prejudiciële beslissing om diverse redenen niet-ontvankelijk te verklaren. In de eerste plaats heeft de verwijzende rechter nagelaten het Hof wezenlijke informatie te verschaffen over het hoofdgeding, waardoor het geen nauwkeurig en getrouw overzicht heeft van de feitelijke en juridische context van de zaak waarin het uitspraak moet doen. In de tweede plaats is het verzoek om een prejudiciële beslissing niet gerechtvaardigd omdat de antwoorden op de gestelde vragen duidelijk blijken uit zowel de gemeenschapsrechtspraak als de Spaanse rechtspraak. Tot slot zijn de gestelde vragen niet relevant voor de uitkomst van het hoofdgeding.

De Spaanse regering heeft ook twijfel over de gedeeltelijke ontvankelijkheid van de prejudiciële verwijzing. Zij betoogt dat verordening nr. 1984/83 en verordening nr. 2790/1999 niet gelijktijdig van toepassing kunnen zijn. Bijgevolg zijn de vragen die met name de uitlegging van verordening nr. 1984/83 betreffen, namelijk de eerste en de derde vraag, zuiver hypothetisch en moeten zij niet-ontvankelijk worden verklaard.

In dit verband is het in het kader van de in artikel 234 EG neergelegde samenwerking tussen het Hof en de nationale rechterlijke instanties uitsluitend een zaak van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing, om, gelet op de bijzonderheden van het aan hem voorgelegde geval, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis te beoordelen, als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof voorlegt (arresten van 7 januari 2003, BIAO, C-306/99, Jurispr. blz. I-1, punt 88, en 14 december 2006, Confederación Española de Empresarios de Estaciones de Servicio, C-217/05, Jurispr. blz. I-11987; hierna: ‘arrest CEEES’, punt 16 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Het is eveneens vaste rechtspraak dat het wegens het vereiste om tot een voor de nationale rechter nuttige uitlegging van het gemeenschapsrecht te komen, noodzakelijk is dat deze rechter een omschrijving geeft van het feitelijke en juridische kader waarin de gestelde vragen moeten worden geplaatst, of althans de feiten uiteenzet waarop die vragen zijn gebaseerd (arresten van 9 september 2004, Carbonati Apuani, C-72/03, Jurispr. blz. I-8027, punt 10, en 17 februari 2005, Viacom Outdoor, C-134/03, Jurispr. blz. I-1167, punt 22, en arrest CEEES, reeds aangehaald, punt 26).

In dit verband is in de verwijzingsbeslissing weliswaar bepaalde voor de uitkomst van het hoofdgeding relevante informatie niet opgenomen, maar op basis van deze beslissing kan worden bepaald welke strekking de prejudiciële vragen hebben en in welke context deze zijn gesteld. Ondanks die lacunes beschikt het Hof derhalve over voldoende gegevens om de aan de orde zijnde bepalingen van gemeenschapsrecht uit te leggen en die vragen nuttig te beantwoorden. Bovendien en hoe dan ook blijkt uit de inhoud van de in het kader van de onderhavige zaak bij het Hof ingediende opmerkingen dat de informatie over de feitelijke en juridische context voldoende is, aangezien partijen in het hoofdgeding en de andere belanghebbenden nuttig hun standpunt over de gestelde vragen hebben kunnen bepalen.

Evenzo kan het verzoek om een prejudiciële beslissing niet niet-ontvankelijk worden verklaard omdat de antwoorden op de gestelde vragen, zoals Total betoogt, uit vaste — gemeenschaps- en nationale — rechtspraak blijken. Gesteld al dat de gestelde vragen zakelijk gelijk zijn aan vragen die reeds in een soortgelijk geval voorwerp van een prejudiciële beslissing zijn geweest, blijft het een nationale rechter immers volledig vrijstaan een prejudiciële vraag aan het Hof te stellen en wordt het Hof niet onbevoegd om over deze vragen uitspraak te doen (zie in die zin arrest van 6 oktober 1982, Cilfit e.a., 283/81, Jurispr. blz. 3415, punten 13 en 15). In een dergelijk geval kan het Hof echter overeenkomstig artikel 104, lid 3, van zijn Reglement voor de procesvoering op ieder moment, na de advocaat-generaal te hebben gehoord, beslissen bij een met redenen omklede beschikking waarin naar een eerder arrest of naar de betrokken rechtspraak wordt verwezen.

Bovendien heeft de bij artikel 234 EG ingestelde verwijzingsverplichting met name tot doel de juiste toepassing en eenvormige uitlegging van het gemeenschapsrecht in alle lidstaten te verzekeren, teneinde te voorkomen dat zich in een lidstaat een nationale rechtspraak ontwikkelt die niet met de regels van het gemeenschapsrecht strookt (zie arresten van 15 september 2005, Intermodal Transports, C-495/03, Jurispr. blz. I-8151, punt 38, en 12 juni 2008, Gourmet Classic, C-458/06, Jurispr. blz. I-4207, punt 32).

Wanneer de door de nationale rechters gestelde vragen betrekking hebben op de uitlegging van een bepaling van gemeenschapsrecht, is het Hof dus in beginsel verplicht uitspraak te doen, tenzij duidelijk blijkt dat de prejudiciële vraag in werkelijkheid ertoe strekt via een kunstmatig geschil een uitspraak van het Hof uit te lokken of het Hof adviezen te doen geven over algemene of hypothetische vragen, dat de gevraagde uitlegging van het gemeenschapsrecht geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, of dat het Hof niet beschikt over de gegevens, feitelijk en rechtens, die nodig zijn om een nuttig antwoord te geven op de gestelde vragen (arrest CEEES, reeds aangehaald, punt 17 en aangehaalde rechtspraak).

Dit is echter niet het geval in het hoofdgeding. Het volstaat immers vast te stellen dat duidelijk uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat de verwijzende rechter het antwoord op de door hem gestelde vragen nodig zal hebben om uit te maken of de in het hoofdgeding aan de orde zijnde contractuele betrekking in aanmerking kon komen voor de door verordening nr. 1984/83 en verordening nr. 2790/1999 ingevoerde groepsvrijstelling.

In dit verband moet ook worden afgewezen het argument van Total dat de prejudiciële vragen niet relevant zijn voor de uitkomst van het hoofdgeding omdat het, om te kunnen oordelen dat een overeenkomst in strijd is met de mededingingsregels, niet volstaat aan te tonen dat de daarin opgenomen clausules onverenigbaar zijn met een groepvrijstellingsverordening, maar ook vereist is dat deze clausules daadwerkelijk artikel 81 EG schenden.

Weliswaar zijn de vrijstellingsverordeningen van toepassing in zoverre de overeenkomsten mededingingsbeperkingen bevatten die onder artikel 81, lid 1, EG vallen, maar vaak is het gemakkelijker om eerst na te gaan of deze verordeningen op een bepaalde overeenkomst van toepassing zijn, teneinde, indien dat het geval is, te voorkomen dat een ingewikkeld economisch en juridisch onderzoek moet worden uitgevoerd om te bepalen of aan de voorwaarden voor de toepassing van artikel 81, lid 1, EG is voldaan. Hoe dan ook volgt uit het reeds aangehaalde arrest Cilfit e.a. dat een verwijzende rechter van wie de beslissingen volgens het nationale recht niet vatbaar zijn voor hoger beroep en die een bepaling van gemeenschapsrecht moet toepassen op een bij hem aanhangig geding, niet gehouden is het Hof te vragen naar de uitlegging van deze bepaling indien het aan de orde zijnde punt met betrekking tot het recht is beslecht door vaste rechtspraak van het Hof, welke ook de procedures zijn die aanleiding hebben gegeven tot deze rechtspraak, zelfs indien de aan de orde zijnde vraagstukken niet volledig gelijk zijn.

Tot slot moet ook worden afgewezen het argument van de Spaanse regering volgens hetwelk het verzoek om een prejudiciële beslissing gedeeltelijk niet-ontvankelijk is omdat de twee vragen over de uitlegging van verordening nr. 1984/83 hypothetisch zijn.

Het staat immers weliswaar vast dat bedoelde verordening op 31 december 1999 is verstreken, maar de daarin bepaalde vrijstelling blijft krachtens verordening nr. 2790/1999 van toepassing tot en met 31 mei 2000. Deze laatste verordening heeft bovendien een overgangsperiode ingevoerd die op 31 december 2001 is verstreken, gedurende welke het verbod van artikel 81, lid 1, EG niet van toepassing was op overeenkomsten die op 31 mei 2000 van kracht waren en niet voldeden aan de voorwaarden voor vrijstelling die niet in deze laatste verordening, maar in verordening nr. 1984/83 waren vastgesteld. Aangezien de litigieuze overeenkomsten in 1989 zijn gesloten en zij werden uitgevoerd tot aan de instelling van het beroep door Pedro IV in 2004, moet derhalve worden onderzocht of de voorwaarden voor vrijstelling krachtens zowel verordening nr. 1984/83 als verordening nr. 2790/1999 van toepassing waren, zodat de nationale rechter in voorkomend geval kan uitmaken of deze overeenkomsten gedurende het gehele tijdvak waarin zij werden uitgevoerd, aan het mededingingsrecht voldeden, dan wel of zij vanaf een bepaald tijdstip nietig zijn.

Het verzoek om een prejudiciële beslissing is dus ontvankelijk.

Met zijn eerste twee vragen wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 12, lid 2, van verordening nr. 1984/83 en artikel 5, sub a, van verordening nr. 2790/1999 aldus moeten worden uitgelegd dat op basis daarvan, voor de toepassing van de vrijstellingsregeling, een exclusiviteitsovereenkomst de in deze verordeningen gestelde tijdsgrenzen enkel mag overschrijden in het geval dat de leverancier aanvankelijk de eigenaar is zowel van de grond waarop het tankstation is gevestigd, als van het tankstation, dan wel of het volstaat dat het eigendomsrecht van de leverancier enkel betrekking heeft op het tankstation dat hij aan de eigenaar van de grond verhuurt.

Aangezien de bewoordingen van de twee aan de orde zijnde bepalingen niet dezelfde zijn, dienen de twee verordeningen afzonderlijk te worden onderzocht.

Met zijn derde en vierde vraag, die samen moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of de contractuele clausules inzake de detailhandelsprijs van de producten, zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, verboden zijn ingevolge artikel 81, lid 1, sub a, EG en niet in aanmerking kunnen komen voor de toepassing van de groepvrijstellingsregeling krachtens met name de achtste overweging van de considerans van verordening nr. 1984/83 of artikel 4, sub a, van verordening nr. 2790/1999, naargelang de respectieve werkingssfeer ratione temporis van deze verordeningen.

Artikel 81, lid 1, sub a, EG verbiedt onder meer alle overeenkomsten tussen ondernemingen welke de handel tussen lidstaten ongunstig kunnen beïnvloeden en ertoe strekken of ten gevolge hebben dat de mededinging binnen de gemeenschappelijke markt wordt verhinderd, beperkt of vervalst en met name die welke bestaan in het rechtstreeks of zijdelings bepalen van de aan- of verkoopprijzen.

Verordening nr. 1984/83 bepaalt, zoals uit de achtste overweging van de considerans ervan blijkt, dat op basis van de bepalingen van deze verordening niet kunnen worden vrijgesteld de mededingingsbeperkingen die zij niet toestaat en in het bijzonder niet die welke beperkingen opleggen aan de vrijheid van de wederverkoper om zijn verkoopprijzen te bepalen.

Met betrekking tot bedoelde verordening heeft het Hof reeds geoordeeld dat artikel 11 daarvan een limitatieve opsomming bevatte van de verplichtingen die naast de exclusiviteitsclausule aan de wederverkoper konden worden opgelegd. De vaststelling van de detailhandelsprijs maakte hier geen deel van uit. Een dergelijke verplichting valt dus niet onder de vrijstelling van artikel 10 van die verordening (zie reeds aangehaalde arresten CEEES, punt 64, en CEPSA, punt 65).

Wat verordening nr. 2790/1999 betreft, bepaalt artikel 4, sub a, daarvan dat de groepsvrijstelling niet van toepassing is op verticale overeenkomsten die strekken tot ‘de beperking van de mogelijkheden van de afnemer tot het vaststellen van zijn verkoopprijs, onverlet de mogelijkheid voor de leverancier om een maximumprijs op te leggen of een verkoopprijs aan te raden mits deze prijzen niet ten gevolge van door een van de partijen uitgeoefende druk of gegeven prikkels hetzelfde effect hebben als een vaste prijs of minimumprijs’.

Bijgevolg kunnen niet voor de door verordening nr. 1984/83 en verordening nr. 2790/1999 ingevoerde groepsvrijstelling in aanmerking komen de overeenkomsten waarbij de leverancier de detailhandelsprijs vaststelt of een minimumprijs oplegt. Daarentegen kan de leverancier overeenkomstig artikel 4, sub a, de wederverkoper een verkoopprijs aanbevelen of hem de maximumprijs opleggen.

Volgens de verwijzende rechter bepaalt de overeenkomst inzake exclusieve brandstoffentoelevering dat Total de prijs van de door haar aan Pedro IV geleverde brandstof vaststelt tegen de gunstigste voorwaarden die zijn overeengekomen met andere tankstations die zich in Barcelona kunnen vestigen, en waarborgt deze overeenkomst dat die prijs in geen geval hoger is dan het gemiddelde van de prijs die is vastgesteld door andere belangrijke leveranciers op de markt. Door die prijs te verhogen met een distributiemarge van de exploitant van het tankstation die zij passend acht, verkrijgt Total zo de detailhandelsprijs, die zij Pedro IV dan aanbeveelt toe te passen.

De eerste clausule van die overeenkomst betreft de prijs die Pedro IV moet betalen voor de brandstoffentoelevering. Deze prijs wordt bepaald door de contractpartijen en beïnvloedt de mededinging niet ongunstig.

Met betrekking tot de detailhandelsprijs, volgt uit de bewoordingen van de tweede contractclausule dat deze prijs niet is opgelegd, maar wordt aanbevolen door de leverancier, zonder dat zelfs een maximumprijs is bepaald. De wijze waarop deze aanbevolen verkoopprijs wordt berekend, is in dit verband irrelevant, voor zover de wederverkoper enige vrijheid wordt gelaten om de verkoopprijs daadwerkelijk te bepalen. Die vrijheid bestaat echter niet wanneer de leverancier de wederverkoper een vaste distributiemarge oplegt waarvan deze niet kan afwijken.

Gelet op de verdeling van bevoegdheden tussen de nationale rechterlijke instanties en het Hof in het kader van de in artikel 234 EG neergelegde samenwerking, staat het aan de verwijzende rechter — de enige die rechtstreeks kennis heeft van het bij hem aanhangige geding — om de wijze van vaststelling van de detailhandelsprijs in het hoofdgeding te beoordelen. Hij dient met name na te gaan of de door de leverancier aanbevolen detailhandelsprijs in werkelijkheid niet neerkomt op een vaste verkoopprijs of minimumverkoopprijs, waarbij rekening moet worden gehouden met alle contractuele verplichtingen, gezien in hun economische en juridische context, en met het gedrag van de partijen in het hoofdgeding (zie in die zin arrest CEPSA, reeds aangehaald, punten 67 en 70).

Het staat bovendien aan de verwijzende rechter om te onderzoeken of de wederverkoper een reële mogelijkheid heeft om deze aanbevolen verkoopprijs te verlagen. Daarbij dient hij met name na te gaan of deze detailhandelsprijs in werkelijkheid niet op indirecte of verkapte wijze wordt vastgesteld, bijvoorbeeld door de vaststelling van de distributiemarge van de wederverkoper of van het maximumniveau van de kortingen die hij mag verlenen op de aanbevolen verkoopprijs, bedreigingen, intimidatie, waarschuwingen, sancties of het geven van prikkels (zie in die zin arrest CEPSA, reeds aangehaald, punt 71).

Indien de verwijzende rechter tot de conclusie zou komen dat Pedro IV in werkelijkheid gehouden was een door Total opgelegde vaste prijs of minimumprijs na te leven, zou de overeenkomst inzake exclusieve brandstoffentoelevering noch uit hoofde van verordening nr. 1984/83, noch uit hoofde van verordening nr. 2790/1999 in aanmerking kunnen komen voor de groepsvrijstelling.

Zoals echter in punt 68 van het onderhavige arrest in herinnering is gebracht, is de vaststelling van de detailhandelsprijs weliswaar een uitdrukkelijk in artikel 81, lid 1, sub a, EG vastgestelde mededingingsbeperking, maar valt deze overeenkomst slechts onder het verbod van deze bepaling indien is voldaan aan alle andere voorwaarden voor de toepassing daarvan, namelijk dat deze overeenkomst tot doel of tot gevolg heeft dat de mededinging binnen de gemeenschappelijke markt merkbaar wordt beperkt en de handel tussen lidstaten ongunstig wordt beïnvloedt (zie in die zin reeds aangehaalde arresten Cabour, punt 48, en CEPSA, punt 42).

Voorts hebben exclusieve-afnameovereenkomsten weliswaar niet tot doel, de mededinging te beperken in de zin van artikel 81 EG, maar moet niettemin worden onderzocht of zij niet tot gevolg hebben dat de mededinging wordt verhinderd, beperkt of vervalst. Bij de beoordeling van de gevolgen van een exclusieve-afnameovereenkomst moet rekening worden gehouden met de economische en juridische context waarbinnen deze overeenkomst geldt en samen met andere overeenkomsten een cumulatief effect op de mededinging kan hebben. Derhalve moet worden nagegaan in hoeverre een dergelijke overeenkomst samen met andere, soortgelijke overeenkomsten van invloed is op de mogelijkheden van binnenlandse concurrenten of concurrenten uit andere lidstaten om vaste voet te krijgen op de relevante markt of er hun marktaandeel te vergroten (zie arresten van 28 februari 1991, Delimitis, C-234/89, Jurispr. blz. I-935, punten 13-15, en 7 december 2000, Neste, C-214/99, Jurispr. blz. I-11121, punt 25, en arrest CEPSA, reeds aangehaald, punt 43).

Gelet op het voorgaande dient op de derde en de vierde vraag te worden geantwoord dat contractclausules inzake de detailhandelsprijs, zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, in aanmerking kunnen komen voor de groepsvrijstelling krachtens verordening nr. 1984/83 en verordening nr. 2790/1999 indien de leverancier enkel een maximumprijs oplegt of een verkoopprijs aanbeveelt en indien de wederverkoper derhalve over een werkelijke mogelijkheid beschikt om de detailhandelsprijs te bepalen. Dergelijke clausules kunnen daarentegen niet voor die vrijstellingen in aanmerking komen indien zij, rechtstreeks of op indirecte of verkapte wijze, leiden tot vaststelling van de detailhandelsprijs of tot oplegging van de minimumverkoopprijs door de leverancier. Het staat aan de verwijzende rechter na te gaan of de wederverkoper dergelijke verplichtingen moet nakomen, waarbij hij rekening moet houden met alle contractuele verplichtingen, gezien in hun economische en juridische context, en met het gedrag van de partijen in het hoofdgeding.