HvJ EU, 20-01-2011, nr. C-90/09 P

Volgens rekwirantes heeft het Gerecht blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door ten onrechte te oordelen dat de Commissie, teneinde aan een moedermaatschappij de aansprakelijkheid toe te rekenen voor een onrechtmatige gedraging van een dochteronderneming waarvan zij het volledige aandelenkapitaal bezit, een criterium kon hanteren dat geen enkel verband hield met de door deze dochteronderneming gepleegde inbreuk.

Stellig bevestigt het arrest van 10 september 2009, Akzo Nobel e.a./Commissie (C-97/08 P, Jurispr. blz. I-8237), dat de toepassing van een vermoeden in dit verband rechtmatig is. Niettemin dient de Commissie ook bijkomende aanwijzingen te verstrekken om het gedrag van de dochter aan de moedermaatschappij te kunnen toerekenen.

Bijgevolg kan de Commissie, zoals blijkt uit de arresten van het Gerecht van 15 september 2005, Daimler Chrysler/Commissie (T-325/01, Jurispr. blz. II-3319, punt 218), en 26 april 2007, Bolloré/Commissie (T-109/02, T-118/02, T-122/02, T-125/02, T-126/02, T-128/02, T-129/02, T-132/02 en T-136/02, Jurispr. blz. II-947, punt 132), alsook — in mindere mate — uit het reeds aangehaalde arrest van het Hof Stora Kopparbergs Bergslags/Commissie, niet worden ontheven van haar verplichting om in alle gevallen na te gaan of deze moedermaatschappij daadwerkelijk invloed op het beheer van haar dochteronderneming heeft uitgeoefend en of deze laatste in hoofdzaak de ontvangen instructies heeft uitgevoerd.

Volgens de Commissie druist deze stelling in tegen vaste rechtspraak. In de voormelde arresten AEG-Telefunken/Commissie, Stora Kopparbergs Bergslags/Commissie, en Akzo Nobel e.a./Commissie, heeft het Hof immers bevestigd dat het vermoeden bestaat dat een volledige dochter een beleid volgt dat is vastgesteld door dezelfde statutaire organen als die welke het beleid van de moedermaatschappij bepalen. Aldus kan aan de moedermaatschappij een door haar dochter begane inbreuk worden toegerekend, zelfs bij het ontbreken van bewijzen dat de moedermaatschappij op enige wijze betrokken was bij de feiten die de gepleegde inbreuk opleveren.

Anders dan rekwirantes beweren, leidt gebruikmaking van dit vermoeden niet tot een omkering van de bewijslast, maar dient het uitsluitend om vast te stellen welke bewijzen vereist zijn om aan een moedermaatschappij de aansprakelijkheid te kunnen toerekenen voor kartelactiviteiten waarbij haar dochteronderneming betrokken is.

Vooraf zij erop gewezen dat het begrip onderneming volgens vaste rechtspraak elke entiteit omvat die een economische activiteit uitoefent, ongeacht de rechtsvorm van die entiteit en de wijze waarop zij wordt gefinancierd (zie onder meer arresten van 28 juni 2005, Dansk Rørindustri e.a./Commissie, C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P-C-208/02 P en C-213/02 P, Jurispr. blz. I-5425, punt 112; 10 januari 2006, Cassa di Risparmio di Firenze e.a., C-222/04, Jurispr. blz. I-289, punt 107, en 11 juli 2006, FENIN/Commissie, C-205/03 P, Jurispr. blz. I-6295, punt 25).

Het Hof heeft eveneens gepreciseerd dat in deze context onder het begrip onderneming moet worden verstaan een economische eenheid, ook al wordt deze economische eenheid uit juridisch oogpunt door verschillende natuurlijke of rechtspersonen gevormd (arrest van 14 december 2006, Confederación Española de Empresarios de Estaciones de Servicio, C-217/05, Jurispr. blz. I-11987, punt 40; arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 55, en arrest van 1 juli 2010, Knauf Gips/Commissie, C-407/08 P, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 64).

Wanneer een dergelijke economische entiteit de mededingingsregels overtreedt, moet zij in overeenstemming met het beginsel van persoonlijke aansprakelijkheid de verantwoordelijkheid daarvoor dragen (arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 56, en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Betreffende de vraag in welke omstandigheden een rechtspersoon die niet de dader van de inbreuk is niettemin kan worden bestraft, is het vaste rechtspraak dat het gedrag van een dochteronderneming aan de moedermaatschappij kan worden toegerekend, met name wanneer de dochteronderneming, hoewel zij een afzonderlijke rechtspersoonlijkheid heeft, niet zelfstandig haar marktgedrag bepaalt, maar in hoofdzaak de haar door de moedermaatschappij verstrekte instructies volgt, inzonderheid gelet op de economische, organisatorische en juridische banden die de twee juridische entiteiten verenigen (arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 58, en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Aangezien de moedermaatschappij en haar dochteronderneming in een dergelijke situatie immers deel uitmaken van één economische eenheid en derhalve één enkele onderneming in de zin van artikel 81 EG vormen, kan de Commissie een beschikking houdende oplegging van geldboeten tot de moedermaatschappij richten, zonder dat hoeft te worden aangetoond dat deze zelf bij de inbreuk betrokken was (zie in die zin arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 59).

Het Hof heeft dienaangaande gepreciseerd dat in het bijzondere geval waarin een moedermaatschappij 100 % van het kapitaal in handen heeft van haar dochteronderneming die een inbreuk op de mededingingsregels van de Unie heeft gepleegd, deze moedermaatschappij beslissende invloed op het gedrag van deze dochter kan uitoefenen en er een weerlegbaar vermoeden bestaat dat die moedermaatschappij daadwerkelijk een dergelijke invloed uitoefent (zie arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, punt 60, en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In die omstandigheden volstaat het dat de Commissie bewijst dat het volledige kapitaal van een dochteronderneming in handen is van haar moedermaatschappij om aan te nemen dat deze laatste beslissende invloed heeft op het commerciële beleid van de dochter. De Commissie kan de moedermaatschappij vervolgens hoofdelijk aansprakelijk stellen voor de betaling van de aan de dochteronderneming opgelegde geldboete, tenzij de moedermaatschappij, die dat vermoeden moet weerleggen, afdoende bewijzen overlegt die aantonen dat haar dochteronderneming zich zelfstandig op de markt gedraagt (zie arresten Stora Kopparbergs Bergslags/Commissie, punt 29, en Akzo Nobel e.a./Commissie, punt 61, beide reeds aangehaald).

Derhalve heeft het Gerecht, anders dan rekwirantes betogen, in punt 60 van het bestreden arrest terecht vastgesteld dat het Hof, hoewel het in de punten 28 en 29 van het voornoemde arrest Stora Kopparbergs Bergslags/Commissie niet alleen op het bezit van 100 % van het kapitaal van de dochteronderneming maar ook op andere omstandigheden heeft gewezen, zoals het feit dat de invloed van de moedermaatschappij op het commerciële beleid van haar dochteronderneming niet werd betwist en dat de twee vennootschappen in de administratieve procedure dezelfde vertegenwoordiger hadden, die omstandigheden slechts heeft vermeld teneinde alle factoren uiteen te zetten waarop het Gerecht zijn redenering had gebaseerd, en niet om de toepassing van dit vermoeden afhankelijk te stellen van het overleggen van extra aanwijzingen betreffende de daadwerkelijke uitoefening van invloed door de moedermaatschappij op haar dochteronderneming (zie in die zin arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 62).

Uit een en ander volgt dat het Gerecht geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in de punten 59 tot en met 63 van het bestreden arrest te oordelen dat wanneer een moedermaatschappij 100 % van het kapitaal van haar dochteronderneming in handen heeft, een weerlegbaar vermoeden bestaat dat die moedermaatschappij beslissende invloed op het gedrag van haar dochteronderneming uitoefent.

Bijgevolg dient het eerste onderdeel van het eerste middel ongegrond te worden verklaard.

Tweede onderdeel van het eerste middel: onjuiste rechtsopvatting bij de beoordeling of sprake is van beslissende invloed van een moedermaatschappij op het gedrag van haar volledige dochter

Rekwirantes voeren in de eerste plaats aan dat, ook al kan de Commissie ervan uitgaan dat de moedermaatschappij daadwerkelijk beslissende invloed uitoefent op het gedrag van haar dochteronderneming waarvan zij het volledige kapitaal in handen heeft, het Gerecht niettemin blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting met betrekking tot de toepasselijke bewijsregels, door de mogelijkheden om dit vermoeden te weerleggen excessief te hebben beperkt en door aldus een stelsel van automatische aansprakelijkheid te hebben ingevoerd dat in strijd is met het beginsel van persoonlijke aansprakelijkheid.

Wat in de tweede plaats de beoordeling betreft van de bewijzen die ter weerlegging van dit vermoeden zijn overgelegd, stellen rekwirantes dat op basis van de door het Gerecht in punt 66 van het bestreden arrest geanalyseerde factoren niet tot het bestaan van één enkele economische entiteit kan worden geconcludeerd.

In de derde plaats betogen zij dat het Gerecht in de punten 68 en 69 van het bestreden arrest de instructie waarbij RQ na de door de Commissie verrichte inspectie alle tot haar concern behorende ondernemingen — waaronder GQ — opdracht heeft gegeven om iedere handelwijze te staken die een inbreuk op de mededingingsregels zou kunnen vormen, onjuist heeft opgevat, aangezien uit deze instructie niet bleek dat RQ op de hoogte was van het aan GQ verweten gedrag.

In de vierde plaats gaan diezelfde punten van het bestreden arrest volgens rekwirantes mank wegens onjuiste kwalificatie rechtens en gebrekkige motivering, aangezien voornoemde instructie niet volstond als bewijs van het bestaan van een economische eenheid tussen RQ en GQ.

De Commissie stelt harerzijds, wat de weerlegging door de moedermaatschappij van het vermoeden van uitoefening van een beslissende invloed op haar dochteronderneming betreft, dat aan het reeds aangehaalde arrest Akzo Nobel e.a./Commissie een aantal aanwijzingen kunnen worden ontleend die de rechtmatigheid van de redenering van het Gerecht bevestigen. In dat arrest heeft het Hof immers geoordeeld dat voor de beoordeling of een dochteronderneming haar marktgedrag autonoom bepaalt, alle relevante gegevens betreffende de economische, organisatorische en juridische banden die deze dochteronderneming met haar moedermaatschappij verbinden, dienen te worden onderzocht.

Volgens de Commissie hebben rekwirantes evenwel niet aangetoond dat het Gerecht bij de beoordeling van deze gegevens blijk zou hebben gegeven van een onjuiste rechtsopvatting.

Met betrekking tot de eerste grief, ontleend aan de onjuiste rechtsopvatting waarvan het Gerecht blijk zou hebben gegeven door de mogelijkheden voor een moedermaatschappij te hebben beperkt om het vermoeden van beslissende invloed op het gedrag van haar dochteronderneming te weerleggen waarvan zij het volledige aandelenkapitaal in handen heeft, moet erop worden gewezen dat het Gerecht in punt 65 van het bestreden arrest terecht heeft geoordeeld dat het aan de moedermaatschappij staat om hem het bewijsmateriaal over te leggen betreffende de organisatorische, economische en juridische banden tussen haar dochteronderneming en haarzelf waaruit kan blijken dat zij geen economische eenheid vormen.

Uit de rechtspraak van het Hof volgt immers dat een moedermaatschappij die het volledige aandelenkapitaal van haar dochteronderneming in handen heeft, ter weerlegging van het vermoeden dat zij daadwerkelijk beslissende invloed op deze laatste uitoefent, elk gegeven betreffende de organisatorische, economische en juridische banden tussen haarzelf en haar dochter waaruit blijkt dat zij geen economische eenheid vormen, aan de rechter van de Unie ter beoordeling dient over te leggen (zie arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 65).

Anders dan rekwirantes betogen, moet voorts worden opgemerkt dat dit vermoeden, aangezien het weerlegbaar is en dus in elk individueel geval kan worden weerlegd met een beroep op alle door het Gerecht vermelde factoren, niet automatisch leidt tot het toerekenen van de aansprakelijkheid aan de moedermaatschappij die het volledige aandelenkapitaal van haar dochteronderneming in handen heeft, hetgeen in strijd zou zijn met het beginsel van de persoonlijke aansprakelijkheid waarop het mededingingsrecht van de Unie is gebaseerd.

Bijgevolg moet deze grief worden afgewezen.

Aangaande de tweede en de derde grief, respectievelijk ontleend aan het feit dat het Gerecht blijk zou hebben gegeven van een onjuiste opvatting aangezien op basis van de in punt 66 van het bestreden arrest onderzochte factoren niet kan worden geconcludeerd dat sprake is van één enkele economische entiteit, en aan een onjuiste opvatting — in de punten 68 en 69 van dat arrest — van de door RQ aan GQ gegeven instructie, voor zover hieruit niet blijkt dat RQ op de hoogte was van het aan GQ verweten gedrag, dient te worden vastgesteld dat deze grieven uit een onjuiste lezing van de relevante passages van dat arrest voortvloeien.

Om te beginnen heeft het Gerecht immers, anders dan rekwirantes aanvoeren, op basis van de in punt 66 van het bestreden arrest geanalyseerde factoren niet tot het bestaan van één economische entiteit geconcludeerd. Het heeft enkel geconstateerd dat deze — door de Commissie reeds in punt 262 van de litigieuze beschikking in aanmerking genomen — factoren op het bestaan van één enkele entiteit wezen, en het op RQ rustende vermoeden dus niet kon worden weerlegd op basis van deze factoren.

Verder heeft het Gerecht in de punten 68 en 69 van het bestreden arrest uit de door RQ aan GQ gegeven instructie niet afgeleid dat RQ zeker op de hoogte was van het aan GQ verweten onrechtmatige gedrag, maar louter geoordeeld dat de verklaring van rekwirantes waarbij zij bevestigden dat GQ deze opdracht had ontvangen, op zich volstond als bewijs dat RQ een beslissende invloed op het beleid van GQ uitoefende.

In die omstandigheden dienen de tweede en de derde grief eveneens ongegrond te worden verklaard.

Met hun vierde grief verwijten rekwirantes het Gerecht in wezen gebrekkige motivering, doordat het niet voldoende de redenen zou hebben aangegeven waarom het in punt 69 van het bestreden arrest heeft geoordeeld dat rekwirantes' stelling betreffende de door RQ aan GQ gegeven instructie op zich volstond als bewijs dat RQ een beslissende invloed op het beleid van GQ uitoefende.

In dit verband zij eraan herinnerd dat volgens vaste rechtspraak uit de motivering van een arrest duidelijk en ondubbelzinnig de redenering van het Gerecht moet blijken, zodat de betrokkenen kennis kunnen nemen van de gronden voor de genomen beslissing en het Hof zijn rechterlijke controle kan uitoefenen (zie arrest van 2 april 2009, France Télécom/Commissie, C-202/07 P, Jurispr. blz. I-2369, punt 29, en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In casu heeft het Gerecht zich in punt 69 van het bestreden arrest louter op het standpunt gesteld dat de mededeling waarbij RQ, na de inspectie van de vestiging van GQ op 27 september 2002, deze laatste had gelast tot het staken van elke praktijk die een inbreuk op de mededingingsregels kon vormen, op zich volstond als bewijs dat RQ een beslissende invloed op het beleid van GQ uitoefende, niet enkel op de markt, maar ook met betrekking tot het onrechtmatige gedrag waarop de litigieuze beschikking zag.

Aldus heeft het Gerecht zich beperkt tot een loutere beginselverklaring, zonder dat het duidelijk en ondubbelzinnig de redenen heeft aangegeven waarom het daartoe concludeerde.

Derhalve is het bestreden arrest aangetast door een motiveringsgebrek, voor zover het Gerecht niet de aan zijn conclusie ten grondslag liggende redenen heeft uiteengezet.

Bijgevolg is deze grief gegrond. Voor het overige dient het tweede onderdeel van het eerste middel te worden afgewezen.

Derde onderdeel van het eerste middel: onjuiste rechtsopvatting en onjuiste motivering bij het onderzoek van de gegevens die rekwirantes hebben aangevoerd ter weerlegging van het vermoeden dat RQ een beslissende invloed op het gedrag van GQ uitoefende

Rekwirantes voeren verschillende grieven aan tegen de vaststellingen die het Gerecht ter wille van de volledigheid in de punten 71 tot en met 75 van het bestreden arrest heeft verricht.

In de eerste plaats heeft het Gerecht volgens hen in punt 71 van dat arrest de omstandigheid dat GQ andere activiteiten dan RQ uitoefende, onjuist opgevat, naast het feit dat het ten onrechte geen enkel belang heeft gehecht aan de verschillende pogingen van RQ — tussen 1993 en 2004 — om GQ over te dragen aan derden. Deze elementen vormen immers het onomstotelijke bewijs dat RQ weinig interesse voor de activiteiten van GQ betoonde.

In de tweede plaats, anders dan het Gerecht in punt 72 van het bestreden arrest heeft geoordeeld, bewijst het feit dat in de notulen van de bijeenkomsten van de raad van bestuur van RQ over een periode van acht jaar tussen 1998 en 2005 slechts tweemaal melding van GQ is gemaakt, het volledig ontbreken van invloed en bemoeiing van RQ inzake de activiteiten van GQ.

In de derde plaats zijn rekwirantes van mening dat de door het Gerecht in punt 73 van het bestreden arrest vastgestelde personele unie in de bezetting van de bestuursorganen van RQ en GQ, slechts één persoon betrof, en derhalve zuiver marginaal van aard was.

In de vierde plaats heeft het Gerecht in punt 74 van het bestreden arrest zowel het bewijsmateriaal waaruit bleek dat alleen de bedrijfsleiders van GQ over het commerciële beleid van deze onderneming beslisten en belast waren met de uitvoering daarvan, als de stelling dat de door GQ aan RQ verstrekte informatie uitsluitend betrekking had op de financiële resultaten van GQ, ten onrechte en zonder onderzoek verworpen.

Wat in de vijfde plaats de verhouding tussen GQ en Repsol Italia betreft, heeft het Gerecht eveneens blijk gegeven van een onjuiste opvatting door in punt 75 van het bestreden arrest te oordelen dat de consolidatie van de rekeningen van het concern waartoe RYPF overgaat, de stelling van de Commissie bevestigde, terwijl de niet-exclusieve agentuurverhouding tussen GQ en Repsol Italia bewees dat GQ commercieel autonoom was.

De Commissie antwoordt dat rekwirantes niet hebben aangetoond dat sprake was van uitzonderlijke omstandigheden die het vermoeden konden weerleggen dat de moedermaatschappij een beslissende invloed op haar dochteronderneming uitoefende, en die het Gerecht ten onrechte niet zou hebben onderzocht of onjuist zou hebben opgevat. De door rekwirantes ter zake aangevoerde argumenten zijn volgens haar heel algemeen en ongegrond.

Om te beginnen zij eraan herinnerd dat volgens vaste rechtspraak uit artikel 225 EG en artikel 58, eerste alinea, van het Statuut van het Hof van Justitie volgt dat het Gerecht bij uitsluiting bevoegd is om de feiten vast te stellen, behoudens het geval waarin de feitelijke onjuistheid van zijn vaststellingen uit de hem overgelegde processtukken blijkt, en om deze feiten te beoordelen. Wanneer het Gerecht de feiten heeft vastgesteld of beoordeeld, is het Hof krachtens artikel 225 EG bevoegd om toezicht uit te oefenen op de wijze waarop het Gerecht de feiten juridisch heeft gekwalificeerd en op de rechtsgevolgen die het daaraan heeft verbonden (zie onder meer arresten van 6 april 2006, General Motors/Commissie, C-551/03 P, Jurispr. blz. I-3173, punt 51; 22 mei 2008, Evonik Degussa/Commissie, C-266/06 P, punt 72, en 3 september 2009, Moser Baer India/Raad, C-535/06 P, Jurispr. blz. I-7051, punt 31).

Het Hof is dus niet bevoegd om de feiten vast te stellen, noch in beginsel om de bewijzen te onderzoeken die het Gerecht daarvoor in aanmerking heeft genomen. Wanneer deze bewijzen regelmatig zijn verkregen en de algemene rechtsbeginselen en de procedurevoorschriften inzake de bewijslast en de bewijsvoering zijn geëerbiedigd, staat het immers uitsluitend aan het Gerecht om te beoordelen welke waarde moet worden gehecht aan de voorgelegde bewijzen. Deze beoordeling levert dus geen rechtsvraag op die als zodanig vatbaar is voor toetsing door het Hof, behoudens in het geval van een onjuiste opvatting van deze bewijzen (arrest General Motors/Commissie, reeds aangehaald, punt 52; arresten van 21 september 2006, Technische Unie/Commissie, C-113/04 P, Jurispr. blz. I-8831, punt 83, en 31 januari 2008, Angelidis/Parlement, C-103/07 P, punt 46).

Betreffende om te beginnen de grieven aangaande enerzijds de gestelde onjuiste opvatting, in punt 71 van het bestreden arrest, van het feit dat GQ reeds voordat zij tot het concern van RQ is toegetreden, andere activiteiten dan deze laatste uitoefende, alsook van de pogingen die RQ tussen 1993 en 2004 heeft gedaan om GQ te verkopen, en anderzijds de beweerde onjuiste juridische kwalificatie van de in de punten 72, 73 en 75 van dat arrest onderzochte feiten, moet worden geconstateerd dat rekwirantes met deze grieven enkel opkomen tegen de wijze waarop het Gerecht het bewijsmateriaal heeft beoordeeld, waarbij zij de bewijswaarde betwisten die het Gerecht aan de door hem in aanmerking genomen bewijzen heeft toegekend.

In die omstandigheden moeten deze grieven, gelet op de in punten 71 en 72 van het onderhavige arrest aangehaalde rechtspraak, niet-ontvankelijk worden verklaard, aangezien rekwirantes in werkelijkheid noch onjuiste opvatting van de feiten waarop het Gerecht zich voor zijn vaststellingen heeft gebaseerd, noch onjuiste kwalificatie rechtens van deze feiten aanvoeren.

Wat vervolgens de grief betreft waarmee rekwirantes de ontoereikendheid en zelfs de tegenstrijdigheid van de redenering van het Gerecht trachten aan te tonen, alsook de onjuiste rechtsopvatting waarvan dit laatste blijk zou hebben gegeven in het gedeelte van de motivering van het bestreden arrest houdende afwijzing van het materiaal dat rekwirantes ten bewijze van de autonomie van GQ inzake commercieel beleid en bedrijfsvoering ten aanzien van RQ hadden overgelegd, dient erop te worden gewezen dat het Gerecht in punt 74 van het bestreden arrest dit bewijsmateriaal niet ten gronde heeft onderzocht, maar rekwirantes' argumenten heeft afgewezen door louter naar de eerder in het bestreden arrest aangehaalde rechtspraak te verwijzen.

Vastgesteld moet evenwel worden dat aan de in de punten 58 tot en met 60 van dat arrest genoemde rechtspraak geenszins gronden kunnen worden ontleend op basis waarvan dergelijk bewijsmateriaal zonder concreet onderzoek buiten beschouwing kan worden gelaten, maar dat die rechtspraak het Gerecht in werkelijkheid de verplichting oplegde, zoals het in punt 65 van zijn arrest zelf heeft opgemerkt, om alle gegevens betreffende de organisatorische, economische en juridische banden tussen RQ en GQ te beoordelen waaruit kon blijken dat deze laatste zich ten aanzien van haar moedermaatschappij autonoom gedroeg en dat beide ondernemingen dus niet één enkele economische entiteit vormden.

Dit onderzoek was des te meer noodzakelijk omdat de autonomie van GQ bij de uitvoering van haar commercieel beleid volgens de rechtspraak van het Hof deel uitmaakt van het geheel van relevante factoren aan de hand waarvan rekwirantes het vermoeden van beslissende invloed van RQ op het gedrag van GQ kunnen weerleggen. Deze factoren kunnen in elk geval anders zijn en een verschillend belang hebben (zie in die zin arrest Akzo Nobel e.a./Commissie, reeds aangehaald, punten 73 en 74).

Het Gerecht had dus rekening moeten houden met de gegevens die rekwirantes ten bewijze van de autonomie van GQ bij de uitvoering van haar commercieel beleid hadden aangevoerd en het had deze gegevens concreet moeten onderzoeken, teneinde na te gaan of de Commissie een beoordelingsfout had gemaakt door zich op het standpunt te stellen dat in casu uit deze bewijzen niet bleek dat de betrokken dochteronderneming niet één enkele economische entiteit met RQ vormde.

Uit een en ander volgt dat, zoals de advocaat-generaal in punt 51 van zijn conclusie heeft gepreciseerd, het Gerecht blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in punt 74 van het bestreden arrest te oordelen dat de ten bewijze van het bestaan van een dergelijke autonomie aangevoerde argumenten ‘in het licht van de hierboven aangehaalde rechtspraak’ niet konden slagen, zonder de door rekwirantes overgelegde bewijzen concreet te onderzoeken.

Bijgevolg moet de onderhavige grief worden toegewezen. Het derde onderdeel van het eerste middel dient voor het overige te worden verworpen.

Met hun tweede middel stellen rekwirantes dat het Gerecht blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting waar het de aansprakelijkheid voor een inbreuk door een dochteronderneming automatisch door heeft getrokken naar de topholding van het concern waartoe deze dochteronderneming behoort.

Door aldus te oordelen heeft het Gerecht RYPF ervoor aansprakelijk gehouden dat RQ niet in staat was haar verantwoordelijkheid voor het gedrag van GQ te weerleggen. Dit leidt ertoe dat de aansprakelijkheid voor door een dochteronderneming gepleegde inbreuken systematisch kan worden toegerekend aan de topholding van het concern waartoe deze dochteronderneming behoort, zonder dat de concrete omstandigheden van elk geval in aanmerking worden genomen, zoals met name het aantal vennootschappen dat tussen die dochteronderneming en de betrokken moedermaatschappij is geschoven, de aard van die tussenvennootschappen, hun activiteiten en onderlinge juridische en economische banden.

Volgens de Commissie bevestigt de recente rechtspraak van het Gerecht dat het vermoeden van beslissende invloed op een dochteronderneming van toepassing is op de topholding van een concern, zelfs indien deze haar controle op deze dochteronderneming slechts ‘indirect’ en ‘op afstand’ uitoefent.

Voor de afdoening van het onderhavige middel moet worden uitgemaakt of — en in voorkomend geval onder welke voorwaarden — de Commissie de topholding van een concern (hierna: ‘houdstermaatschappij’), in casu RYPF, hoofdelijk aansprakelijk kan houden voor een inbreuk op het mededingingsrecht van de Unie die is begaan door een onderneming, in casu GQ, waarvan het volledige kapitaal in handen is van een tussenliggende onderneming van ditzelfde concern, in casu RQ, die op haar beurt volledig in handen is van de houdstermaatschappij.

In dit verband dient erop te worden gewezen dat de Commissie overeenkomstig de in de punten 34 tot en met 38 van het onderhavige arrest in herinnering geroepen rechtspraak in bepaalde gevallen een beschikking kan vaststellen houdende oplegging van een geldboete aan een onderneming voor een inbreuk op het mededingingsrecht van de Unie, zonder dat zij hoeft aan te tonen dat deze onderneming rechtstreeks betrokken was bij die inbreuk, met name wanneer een dochteronderneming, hoewel zij een afzonderlijke rechtspersoonlijkheid heeft, haar marktgedrag niet zelfstandig bepaalt maar in hoofdzaak de haar door haar moedermaatschappij verstrekte instructies uitvoert.

Gelet op deze overwegingen kan derhalve niet worden uitgesloten dat een houdstermaatschappij hoofdelijk aansprakelijk kan worden gesteld voor inbreuken op het mededingingsrecht van de Unie die zijn begaan door een dochteronderneming van haar groep waarvan zij het aandelenkapitaal niet rechtstreeks in handen heeft, voor zover deze houdstermaatschappij beslissende invloed over die dochter uitoefent, zelfs indirect via een tussenliggende vennootschap. Dit is met name het geval wanneer een dochteronderneming haar marktgedrag niet zelfstandig bepaalt ten aanzien van deze tussenliggende onderneming, die zelf evenmin autonoom op de markt optreedt, maar in hoofdzaak de haar door de houdstermaatschappij gegeven instructies uitvoert.

In een dergelijke situatie behoren de houdstermaatschappij, de tussenliggende vennootschap en laatstgenoemde dochteronderneming van het concern tot eenzelfde economische eenheid, en vormen zij dus één enkele onderneming in de zin van het mededingingsrecht van de Unie.

Zoals de advocaat-generaal in de punten 62 en 63 van zijn conclusie heeft aangegeven, volgt hieruit dat in het bijzondere geval waarin een houdstermaatschappij alle aandelen van een tussenliggende vennootschap bezit die op haar beurt het volledige kapitaal van een dochteronderneming van het concern in handen heeft die een inbreuk op het mededingingsrecht van de Unie heeft gepleegd, het weerlegbare vermoeden rijst dat deze houdstermaatschappij beslissende invloed op het gedrag van de tussenliggende vennootschap uitoefent, en indirect, via deze laatste, ook op het gedrag van voornoemde dochteronderneming.

In die specifieke situatie heeft de Commissie dan ook het recht om de houdstermaatschappij hoofdelijk te verplichten tot betaling van de geldboete die aan laatstgenoemde dochteronderneming van het concern is opgelegd, tenzij deze houdstermaatschappij dit vermoeden weerlegt door aan te tonen dat hetzij de tussenliggende vennootschap hetzij bedoelde dochteronderneming zich op de markt autonoom gedraagt (zie, naar analogie, arresten Stora Kopparbergs Bergslags/Commissie, punt 29, en Akzo Nobel e.a./Commissie, punt 61, beide reeds aangehaald).

Hieruit volgt dat het Gerecht geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door in punt 81 van het bestreden arrest te oordelen dat het vermoeden dat is afgeleid uit het feit dat een onderneming het volledige kapitaal van een andere onderneming in handen heeft, niet alleen van toepassing wanneer er een rechtstreekse band is tussen de moedermaatschappij en haar dochter, maar ook in gevallen als het onderhavige, waar een ‘middellijk’ verband bestaat, in de vorm van een tussenliggende vennootschap. Derhalve heeft het Gerecht in de punten 64 en 80 van dat arrest op goede gronden in wezen geoordeeld dat de Commissie rekwirantes hoofdelijk aansprakelijk kon houden, met name wegens de 100 % deelneming van RQ in GQ en de 100 % deelneming van RYPF in RQ.

Bijgevolg dient het tweede middel van de hogere voorziening ongegrond te worden verklaard.

Uit het voorgaande volgt dat het bestreden arrest moet worden vernietigd voor zover daarbij rekwirantes' beroep strekkende tot nietigverklaring van de litigieuze beschikking is verworpen, aangezien het Gerecht enerzijds niet heeft uiteengezet waarom het heeft geconcludeerd dat de instructie waarbij RQ GQ opdracht had gegeven iedere handelwijze te staken die een inbreuk op de mededingingsregels zou kunnen vormen, op zich volstond als bewijs dat RQ een beslissende invloed op het beleid van GQ uitoefende, niet enkel op de markt, maar ook met betrekking tot het onrechtmatige gedrag waarop de litigieuze beschikking zag, en anderzijds de gegevens niet concreet heeft onderzocht die rekwirantes hadden verstrekt ten bewijze dat GQ haar commercieel beleid autonoom bepaalde en uitvoerde.

Voor het overige dient de hogere voorziening te worden afgewezen.