HvJ EU, 03-09-2020, nr. C‑84/19, nr. C‑222/19, nr. C‑252/19

Voor de presentatie van de nationale wetgeving verwijs ik naar mijn conclusie in de zaak Mikrokasa en Revenue Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz Inwestycyjny Zamknięty w Warszawie4.. In essentie wordt in Pools recht bepaald dat uit hoofde van een rechtshandeling een maximumrente van tweemaal de jaarlijkse wettelijke rente mag worden geclaimd. Bepaalde schuldeisers hebben deze grens echter omzeild door het in rekening gebrachte bedrag aan commissielonen en vergoedingen kunstmatig te verhogen. In reactie daarop heeft de Poolse wetgeving vervolgens, door middel van artikel 5, punt 6a, en artikel 36a van de ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (wet van 12 mei 2011 op het consumentenkrediet) (Dz.U. 2011, nr. 126, volgnr. 715) (hierna: ‘wet op het consumentenkrediet’), een mechanisme ingesteld om de te claimen niet-rentekosten van het krediet te begrenzen.

Op 19 september 2016 is door een kredietbemiddelaar een kredietovereenkomst gesloten tussen Profi Credit Polska en een consument. In ruil voor de verstrekking van een krediet van 9 000 Poolse zloty (PLN) (ongeveer 2 090 EUR), dat door de kredietnemer moet worden afbetaald in 36 maandelijkse termijnen, voorziet de overeenkomst in betaling door de consument van ten eerste een rente van 9,83 % per jaar over het geleende kapitaal; ten tweede een zogeheten ‘afsluitvergoeding’ van 129 PLN (ongeveer 30 EUR); ten derde een zogeheten commissieloon van 7 771 PLN (ongeveer 1 804 EUR), en ten vierde de vergoeding voor een extra pakket [genaamd ‘Twój Pakiet’ — Pakiet Extra (‘Jouw Pakket’ — Extra-pakket)] ten bedrage van 1 100 PLN (ongeveer 255 EUR).

Volgens de Sąd Rejonowy Szczecin — Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie — III Wydział Cywilny (rechter in eerste aanleg Szczecin, derde civiele kamer, Polen), de verwijzende rechter, waren de niet-rentekosten van het krediet in de overeenkomst vastgesteld op de in de nationale wetgeving bepaalde bovengrens, zoals neergelegd in artikel 36a van de wet op het consumentenkrediet. De overeenkomst specificeerde echter niet in welke hoedanigheid de persoon met wie verweerder de overeenkomst sloot, optrad, bevatte geen definitie van de begrippen ‘afsluitvergoeding’ en ‘commissieloon’ en gaf evenmin aan in ruil voor welke specifieke tegenprestaties van verzoekster de bovengenoemde vergoedingen werden geïnd. Alleen de tegenprestatie voor ‘Jouw Pakket — Extra-pakket’ kon worden vastgesteld; deze was voor het recht van de consument om de betaling van twee termijnen één keer uit te stellen of om het bedrag van vier termijnen te verlagen, en tegelijkertijd de looptijd van de overeenkomst te verlengen (in het geval van uitstel) of de termijnenbetalingen later te voldoen (in het geval van een verlaging).

Vóór het einde van de aflossingstermijn heeft Profi Credit Polska om de uitvaardiging van een betalingsbevel verzocht. De verwijzende rechter heeft ten gunste van Profi Credit Polska een verstekvonnis gewezen, waartegen de consument beroep heeft ingesteld, waarbij hij aanvoerde dat bepaalde bedingen in de overeenkomst oneerlijk waren. In de loop van deze procedure heeft de kredietinstelling verklaard dat de ‘afsluitvergoeding’ overeenkwam met de kosten die daadwerkelijk voor de sluiting van de overeenkomst waren gemaakt en dat de vergoedingen genaamd ‘commissieloon’ de tegenprestatie vormden voor de verstrekking van het krediet, terwijl de rente een vergoeding was voor de beschikbaarstelling van de liquide middelen aan de consument.

In dit verband betwijfelt de verwijzende rechter of de bedingen waarin deze vergoedingen worden genoemd, moeten worden beschouwd als uitgesloten van de in richtlijn 93/13 bedoelde beoordeling van de eerlijkheid van contractuele bedingen. Dit om de volgende redenen. Ten eerste kan worden aangevoerd dat deze bedingen, aangezien deze kosten de in de nationale wetgeving bepaalde grens niet overschrijden, die wetgeving enkel hebben overgenomen en daarom overeenkomstig artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 niet aan deze richtlijn zijn onderworpen. Ten tweede kunnen deze prijsbedingen voor Profi Credit Polska het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst vormen en als zodanig op grond van artikel 4, lid 2, van die richtlijn buiten de werkingssfeer van de richtlijn vallen. Ten derde staat een onderzoek of deze vergoedingen al dan niet gerechtvaardigd zijn, gelijk aan een beoordeling van de gelijkwaardigheid van de vergoeding enerzijds en de diensten anderzijds, zodat een dergelijke beoordeling eveneens kan worden uitgesloten op grond van artikel 4, lid 2, van die richtlijn. Ten slotte betwijfelt de verwijzende rechter of een beding kan worden beschouwd als duidelijk en begrijpelijk geformuleerd in de zin van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 wanneer dat beding rente, vergoedingen en een commissieloon oplegt zonder het verschil tussen deze kosten uit te leggen of de aard ervan te specificeren, en niet specificeert in welke hoedanigheid de persoon met wie de consument de overeenkomst heeft gesloten, optreedt.

In die omstandigheden heeft de Sąd Rejonowy Szczecin — Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie — III Wydział Cywilny de behandeling van de zaak geschorst en het Hof verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vragen:

Op 8 maart 2018 hebben BW en een consument een kredietovereenkomst voor consumenten gesloten voor een periode van twee jaar. Op grond van de overeenkomst, waarover niet afzonderlijk is onderhandeld, moet een bedrag van 4 500 PLN (ongeveer 1 048 EUR) worden verstrekt, af te lossen in 24 maandelijkse termijnen, verzekerd door middel van een blanco orderbriefje. In ruil voor de beschikbaarstelling van dit bedrag aan de consument, bepaalt de overeenkomst dat er per jaar 10 % rente moet worden betaald, derhalve in totaal 900 PLN (ongeveer 210 EUR), een vergoeding voor de verstrekking van de lening van 1 125 PLN (ongeveer 262 EUR) en een vergoeding voor het beheer van 2 700 PLN (ongeveer 628 EUR). Volgens de nationale rechter was het jaarlijkse rentepercentage vastgesteld op 119,42 %. De niet-rentekosten van het krediet, in de zin van artikel 36a van de wet op het consumentenkrediet, zijn echter niet hoger dan de in die bepaling neergelegde bovengrens.

De consument ontving het overeengekomen bedrag en begon met de afbetalingen. Nadat verweerder in gebreke bleef met de betalingen, heeft de kredietgever de Sąd Rejonowy w Opatowie I Wydział Cywilny (rechter in eerste aanleg Opatowie, eerste civiele kamer, Polen), de verwijzende rechter, verzocht om verweerder te verplichten tot betaling van het nog uitstaande bedrag, vermeerderd met de wettelijke vertragingsrente. Tevens heeft hij verzocht om een betalingsbevel krachtens het ingevulde blanco orderbriefje.

De verwijzende rechter betwijfelt evenwel of de Poolse wettelijke regeling verenigbaar is met richtlijn 93/13 met betrekking tot het vaststellen van een bovengrens voor de niet-rentekosten van een krediet die door kredietinstellingen in rekening kunnen worden gebracht, omdat bij de berekening van die bovengrens niet alleen de kosten in verband met de sluiting of ondersteuning van de kredietovereenkomst maar ook de algemene kosten van de kredietgever in aanmerking worden genomen. Daardoor zou het voor de kredietgever niet verboden zijn om bijvoorbeeld kosten voor het onderhoud van databanken, de bezoldiging van medewerkers of het beheer van operationele risico's af te wentelen op de consument. Het arrest van 16 januari 2014 in de zaak Constructora Principado5. kan echter aldus worden gelezen dat een situatie waarin een professionele verkoper door middel van standaardbedingen door hemzelf te dragen kosten afwentelt op de consument, kan worden aangemerkt als een ‘aanzienlijke verstoring van het evenwicht’ in de zin van artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13.

In die omstandigheden heeft de Sąd Rejonowy w Opatowie I Wydział Cywilny de behandeling van de zaak geschorst en het Hof verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vraag:

Op 31 augustus 2016 heeft een consument met QL een kredietovereenkomst gesloten waarover niet was onderhandeld, voor 5 000 PLN (ongeveer 1 149 EUR), af te lossen in 36 maandelijkse termijnen. Als vergoeding voor de kredietinstelling voorziet de overeenkomst in betaling van ten eerste een rente van 9,81 % per jaar, dat wil zeggen in totaal 796 PLN (ongeveer 182 EUR), ten tweede een afsluitvergoeding van 129 PLN (ongeveer 29 EUR), ten derde een vergoeding voor de dienst genaamd ‘Twój Pakiet’ (‘Jouw Pakket’) van 900 PLN (ongeveer 206 EUR) en ten vierde een commissieloon van 3 939 PLN (ongeveer 905 EUR). Daarmee komt het totale daadwerkelijke jaarlijkse kostenpercentage van het krediet op 77,77 %. De niet-rentekosten van het krediet, in de zin van artikel 36a van de wet op het consumentenkrediet, liggen binnen de in die bepaling neergelegde grenzen.

De Sąd Rejonowy w Opatowie I Wydział Cywilny, de verwijzende rechter, betwijfelt echter of de nationale wettelijke regeling die een grens stelt aan het bedrag aan vergoedingen dat door kredietinstellingen in rekening kan worden gebracht, verenigbaar is met richtlijn 2008/48. Bij het vaststellen van die grens worden immers niet alleen de kosten die gepaard gaan met het sluiten van een bepaalde overeenkomst of van diensten in verband met die overeenkomst in aanmerking genomen, maar ook de algemene kosten van de kredietgever, terwijl uit artikel 3, onder g), van richtlijn 2008/48 volgt dat enkel marginale kosten bij de consument in rekening kunnen worden gebracht, dat wil zeggen kosten die verband houden met de kredietovereenkomst.

In die omstandigheden heeft de Sąd Rejonowy w Opatowie I Wydział Cywilny de behandeling van de zaak geschorst en het Hof verzocht om een prejudiciële beslissing over de volgende vraag:

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in zaak C-84/19 in wezen te vernemen of artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat de bedingen van een kredietovereenkomst waarover niet is onderhandeld en waarin door de consument te betalen kosten zijn vastgesteld, worden uitgesloten van de werkingssfeer van die richtlijn wanneer die kosten in hun geheel niet meer bedragen dan een bepaalde door de nationale wettelijke regeling vastgestelde bovengrens.

In dit verband moet er rekening mee worden gehouden dat richtlijn 93/13, overeenkomstig artikel 1, lid 1, juncto artikel 2 en artikel 3, lid 1, ervan, van toepassing is op de bedingen van elke tussen een verkoper en een consument gesloten overeenkomst waarover niet afzonderlijk is onderhandeld. Bij wijze van uitzondering wordt in artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 evenwel bepaald dat contractuele bedingen waarin dwingende wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen zijn overgenomen, niet aan deze richtlijn zijn onderworpen.

Hoewel het aan de verwijzende rechter staat om te bepalen of een specifiek contractueel beding, zoals het beding dat in het hoofdgeding aan de orde is, onder deze specifieke uitzondering valt, kan het Hof niettemin aanwijzingen verschaffen waarmee de verwijzende rechter geacht wordt rekening te houden bij de beoordeling van het oneerlijke karakter van het betrokken beding6., waardoor de verwijzende rechter in een situatie kan komen te verkeren waarin hij moet onderzoeken of de in die bepaling opgenomen uitzondering van toepassing zal zijn op de in het hoofdgeding aan de orde zijnde zaak.

In de onderhavige zaak vraagt de verwijzende rechter zich af of bedingen die voorzien in kosten die niet hoger zijn dan een bepaalde bovengrens die in een nationale bepaling is vastgesteld, onder de uitsluitingsbepalingen van artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 kunnen vallen.

In dit verband moet worden opgemerkt dat het loutere feit dat contractuele bedingen voldoen aan een wettelijke bepaling op zich niet betekent dat in die bedingen noodzakelijkerwijze de formulering van die bepaling is ‘overgenomen’.

De door de verwijzende rechter geformuleerde twijfels lijken hier voort te vloeien uit de overwegingen in de rechtspraak van het Hof dat de gedachte achter de in artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 genoemde uitzondering het feit is dat op goede gronden kan worden vermoed dat de nationale wetgever een evenwicht tussen alle rechten en verplichtingen van de partijen bij bepaalde overeenkomsten tot stand heeft gebracht, een evenwicht dat de Uniewetgever uitdrukkelijk heeft willen handhaven.7.

Naar mijn mening moeten deze overwegingen van het Hof echter niet in die zin worden opgevat dat het instellen van een bovengrens door de nationale wetgeving ook noodzakelijkerwijze betekent dat de nationale wettelijke regeling een evenwicht tussen alle rechten en verplichtingen van de partijen in het leven heeft geroepen en wel om de volgende redenen.

In de eerste plaats moet, zoals het Hof heeft geoordeeld, artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 strikt worden uitgelegd, aangezien dit artikel een uitzondering op de richtlijn introduceert die tot doel heeft de consumenten te beschermen.8.

In de tweede plaats betekent de instelling van een financiële bovengrens door een wetgever niet noodzakelijkerwijze dat elk beding dat onder die grens voorziet in de betaling van een vergoeding, in alle omstandigheden als evenwichtig moet worden beschouwd. Als dat het geval was, zou een lidstaat de door richtlijn 93/13 geboden bescherming teniet kunnen doen door een zeer hoge bovengrens in te stellen.

In de derde plaats en zoals de Poolse regering opmerkt, zou richtlijn 93/13 elke nuttige werking verliezen indien de bedingen die voldoen aan de nationale bepalingen met betrekking tot overeenkomsten moeten worden geacht dwingende wettelijke of bestuursrechtelijke bepalingen te hebben overgenomen in de zin van artikel 1, lid 2, van die richtlijn aangezien hoe dan ook moet worden vermoed dat de bedingen in een overeenkomst aan de nationale wetgeving voldoen.

Naar mijn mening heeft het Hof met het noemen van de rationale van de in artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 genoemde uitzondering, zoals het deed in zaken zoals RWE Vertrieb en Banco Santander en Escobedo Cortés, enkel willen benadrukken dat richtlijn 93/13 heeft beoogd een toetsingssysteem op te zetten, niet met betrekking tot de nationale wetgeving maar met betrekking tot eventuele nadelen voor de consument die kunnen voortvloeien uit de asymmetrie op het gebied van informatie, technische bekwaamheden en onderhandelingspositie tussen hem of haar en een professionele verkoper.9.

In deze omstandigheden zie ik geen reden om af te wijken van de gevolgtrekking dat artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 niet van toepassing is op bedingen die louter voldoen aan een in de nationale wettelijke regeling neergelegde financiële grens. Derhalve ben ik van mening dat artikel 1, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat de bedingen in een overeenkomst waarover niet afzonderlijk is onderhandeld en waarin door de consument te betalen kosten zijn vastgesteld, niet worden uitgesloten van de werkingssfeer van die richtlijn louter omdat die kosten in hun geheel niet meer bedragen dan een bepaalde door de nationale wettelijke regeling vastgestelde bovengrens.10.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in zaak C-84/19 in wezen te vernemen of artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat bedingen in een kredietovereenkomst waarover niet is onderhandeld die duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd, worden uitgesloten van een beoordeling van hun mogelijke oneerlijkheid vanwege het feit dat zij voorzien in de betaling van andere kosten dan rente.

In dit verband zij eraan herinnerd dat artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 voorziet in twee uitzonderingen met betrekking tot de beoordeling van het oneerlijke karakter van contractuele bedingen. Voor de toepassing van deze uitzonderingen geldt echter de voorwaarde dat de betrokken bedingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd.

Hoewel het in beginsel aan de nationale rechter staat om precies te bepalen welke bedingen — omdat zij de kern van de prestaties van de overeenkomst bepalen — moeten worden beschouwd als betrekking hebbend op het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst11., of waarvan de beoordeling betrekking zou hebben op de gelijkwaardigheid van de prijs enerzijds en de in ruil verstrekte goederen of diensten anderzijds, deze uitzondering niettemin in de gehele Europese Unie autonoom en uniform worden uitgelegd. Daaruit volgt dat het Hof kan specificeren of artikel 4, lid 2, van toepassing kan zijn op een bepaalde categorie bedingen.12.

Overeenkomstig de eerste uitzondering worden bedingen met betrekking tot de ‘bepaling van het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst’ uitgesloten van de beoordeling van het mogelijke oneerlijke karakter ervan. Volgens de rechtspraak van het Hof zijn dat die bedingen welke de kern van de prestaties van de overeenkomst bepalen en als dusdanig de overeenkomst kenmerken. Bij de bepaling of dat het geval is, moet rekening worden gehouden met de aard, de algehele opzet en de belangrijkste verplichtingen van de overeenkomst, alsmede met de juridische en feitelijke context ervan.13.

In dit opzicht is het eigenlijke voorwerp van een contractuele overeenkomst het voorwerp dat kenmerkend is voor de juridische aard ervan, dat wil zeggen de bedingen van een overeenkomst die essentieel zijn voor de totstandkoming ervan. Wat kredietovereenkomsten betreft, zijn die verplichtingen dus de verplichtingen waarmee een kredietgever ermee instemt een kredietnemer een geldbedrag te lenen, onder de voorwaarde dat de kredietnemer dat bedrag ofwel op een bepaalde datum ofwel in de vorm van termijnen terugbetaalt.

In een standaardkredietovereenkomst wordt het verleende krediet uiteraard onder commerciële voorwaarden verleend. De essentiële verplichtingen van de kredietnemer zijn niet alleen de verplichtingen die verband houden met de terugbetaling van het beschikbaar gestelde geld, maar ook de verplichtingen met betrekking tot de vergoeding van die dienst. Voor de verkoop van goederen of de verrichting van diensten is de verplichting van de koper om de overeengekomen prijs of vergoeding te betalen immers uiteraard een noodzakelijk deel van hun eigenlijke voorwerp.14.

Op grond van de tweede uitzondering in artikel 4, lid 2, mag een beoordeling van het oneerlijke karakter van bedingen geen betrekking hebben op de gelijkwaardigheid van de prijs of vergoeding en de geleverde goederen of verrichte diensten, uiteraard onder de voorwaarde dat die bedingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd.15.

Omdat een contractueel beding de vorm kan aannemen van meerdere bedingen, paragrafen of nummers en omgekeerd, kan een overeenkomst ook meerdere bedingen bevatten betreffende de betaling van kosten in ruil voor een enkele dienst.16. Deze twee uitzonderingen overlappen elkaar dus wanneer een beding kosten specificeert die deel uitmaken van de totale prijs van de goederen of dienst die het eigenlijke voorwerp van de betrokken overeenkomst vormen.

In dit kader lijken de twijfels van de verwijzende rechter te worden ingegeven door het begrip ‘prijs’ of ‘vergoeding’. Volgens de verwijzende rechter kan een prijsbeding naar Pools recht namelijk geen betrekking hebben op het eigenlijke voorwerp van een kredietovereenkomst, indien die prijs wordt uitgedrukt in een andere vorm dan rentekosten.

Wat het Unierecht betreft, is het begrip ‘prijs’ of ‘vergoeding’ evenwel niet zo beperkt, ook niet in geval van een kredietovereenkomst. Er lijkt namelijk geen Unierechtelijke bepaling te bestaan volgens welke de betaling die wordt verricht met betrekking tot een kredietovereenkomst enkel de vorm van rente kan aannemen.17. Kredietinstellingen kunnen dus verzoeken om betaling in de vorm van rente en/of een vast bedrag.18.

Deze gevolgtrekking wordt verder ondersteund door de tekst van richtlijn 2008/48, die, met betrekking tot kredietovereenkomsten waarop die richtlijn van toepassing is, voorziet in een verplichting voor kredietinstellingen om consumenten te informeren over de totale kosten van het krediet, bij de berekening waarvan alle kosten die de consument in verband met de kredietovereenkomst dient te betalen, in aanmerking moeten worden genomen. Indien het kredietgevers als gevolg van het Unierecht verboden zou zijn zichzelf op een andere wijze te belonen dan door rente in rekening te brengen, zou die verwijzing naar alle soorten kosten niet nodig zijn geweest.

Wat meer bepaald richtlijn 93/13 betreft, hierin worden de begrippen ‘prijs’ of ‘vergoeding’ niet gedefinieerd, zodat deze termen moeten worden bepaald in overeenstemming met de in de omgangstaal gebruikelijke betekenis ervan, met inachtneming van de context waarin deze begrippen worden gebruikt en de door de regeling waarvan zij deel uitmaken beoogde doelstellingen.19.

In het gewone spraakgebruik correspondeert het woord ‘prijs’ met het totale geldbedrag dat nodig is om te betalen voor een specifieke contractuele transactie, terwijl het woord ‘vergoeding’ meer algemeen correspondeert met het bedrag dat is betaald voor bepaald werk of de verrichting van een dienst. Derhalve zijn deze twee begrippen min of meer synoniem, met dien verstande dat het begrip ‘prijs’ misschien vaker wordt gebruikt in verband met de betaling van goederen, terwijl het woord ‘vergoeding’ gebruikelijker is in verband met een dienst, vooral in de context van arbeid.20.

Derhalve kunnen alle bedingen die in duidelijke en begrijpelijke taal zijn geformuleerd en de totale prijs preciseren van de dienst of het goed die het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst vormen, los van het feit dat deze bedingen voorzien in de betaling van rente of een vergoeding en ongeacht de taken die de kredietinstelling moet verrichten om het krediet te verlenen, onder de eerste uitzondering in artikel 4, lid 2, vallen.

In de in het hoofdgeding aan de orde zijnde zaak dienen alle bepalingen in de contractovereenkomst met betrekking tot de prijs van het krediet — ongeacht of deze is uitgedrukt in de vorm van vergoedingen dan wel rente — met uitzondering van het prijsbeding die betrekking heeft op ‘Jouw pakket — Extra-pakket’, eenvoudigweg te worden beschouwd als deel van de tegenprestatie voor de kredietverlening en daarom als vallend onder de eerste in artikel 4, lid 2, bedoelde uitzondering.

Bedingen waarin de prijs van het krediet zijn geregeld, vallen uiteraard tevens onder de tweede uitzondering in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13, maar enkel wat de vraagprijs betreft.21. Aangezien de bedingen die in zaak C-84/19 aan de orde zijn niet louter betrekking hebben op het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst, daar zij in feite specifieke te betalen vergoedingen noemen en daardoor gedeeltelijk de prijs vaststellen die moet worden betaald voor de kredietverlening, vallen die bedingen eveneens onder de tweede uitzondering.

Deze gevolgtrekking wordt noch door de doelstellingen die worden nagestreefd door artikel 4, lid 2, noch door een contextuele lezing van die bepaling ter discussie gesteld.

Wat betreft de doelstelling lijken de in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 genoemde uitzonderingen een beleidskeuze in de wetgeving te weerspiegelen die zich op het standpunt stelt dat de partijen vrij zijn de belangrijkste verplichtingen in overeenkomsten naar eigen inzicht vorm te geven.22. In een vrije markteconomie is het algemene uitgangspunt dat individuen worden geacht rationeel te zijn, en in staat zijn om hun eigen belangen te beschermen. Dit betekent dat van consumenten wordt verwacht dat zij informatie inwinnen over wat zij kopen, dat wil zeggen het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst, en over de prijs die daarvoor moet worden betaald.23. De wetgever lijkt in dit verband dus te denken dat consumenten de andere voorwaarden van een standaardovereenkomst niet altijd per se lezen24., maar dat het veel onwaarschijnlijker is dat zij zich niet bewust zijn van de voorwaarden met betrekking tot het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst of de prijs of vergoeding. Daarbij wordt niettemin verondersteld dat het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst en de prijs of vergoeding in duidelijke en begrijpelijke taal zijn vermeld.

Wat de context betreft, moet artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13, daar het een uitzondering vormt op de beoordeling van oneerlijke bedingen waarin de door die richtlijn ingevoerde consumentenbeschermingsregeling voorziet, strikt worden uitgelegd.25. Aangezien de formulering van artikel 4, lid 2, geen onderscheid maakt naargelang de prijzen of vergoedingen voor de betrokken dienst als vaste kosten dan wel als rente zijn uitgedrukt, rechtvaardigt een dergelijke uitlegging niet dat contractuele bedingen die voorzien in de betaling van andere kosten dan rente, van de werkingssfeer van die bepaling worden uitgesloten.

Zelfs als een beperktere uitlegging van artikel 4, lid 2, werd gekozen26., zou dit niet tot een andere gevolgtrekking leiden, omdat de prijs bijna per definitie een wezenlijk element vormt van elke overeenkomst. Het staat verkopers natuurlijk vrij de betaling te specificeren in de vorm van hetzij vergoedingen, hetzij rente. Maar zodra deze kosten deel uitmaken van de tegenprestatie voor de kredietverlening — en niet voor een nevendienst — moeten bedingen die in die kosten voorzien, worden geacht binnen de werkingssfeer van zowel de eerste als de tweede in artikel 4, lid 2, genoemde uitzondering te vallen.

Derhalve is het in de onderhavige zaak niet relevant of de prijs of vergoeding voor een dienst wordt uitgedrukt in de vorm van rente of een commissieloon, en of de overeenkomst de taken noemt die de verkoper dient te verrichten om die dienst te leveren. Wel is het van belang, zoals ik hierna zal uitleggen, dat de consument inzicht heeft in de totale prijs die hij moet betalen en in wat hij koopt. Op die manier kan de consument bepalen of de overeenkomst aan zijn behoeften tegemoet komt en deze vergelijken met andere bestaande aanbiedingen.

Een en ander betekent voor zaak C-84/19 dat een beding die voorziet in kosten met betrekking tot een kredietovereenkomst enkel duidelijk en begrijpelijk het bedrag van die kosten dient te noemen om als een van de in artikel 4, lid 2, neergelegde uitzonderingen te worden aangemerkt. De vorm van die kosten is niet relevant.

Ik ben voorts niet van mening dat toepassing van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 moet worden uitgesloten wanneer het geschil betrekking heeft op het bestaan van een tegenprestatie van de kredietgever voor een specifiek prijsbeding. Het bestaan van een feitelijke prestatie van de kredietgever als tegenprestatie voor bepaalde kosten ter discussie stellen, of de gelijkwaardigheid beoordelen van een deel van de prijs van een dienst en de taken die nodig zijn om die dienst te verrichten, zou immers neerkomen op het ter discussie stellen van de gelijkwaardigheid van de kwaliteit van de aangeboden dienst en de in rekening gebrachte prijs, en dat is dus precies wat in artikel 4, lid 2, in het algemeen wordt uitgesloten.

Hoewel ik erken dat het Hof in de zaken Matei en Kiss en CB Bank bepaalde uitspraken heeft gedaan die in een zeker opzicht anders zouden kunnen doen vermoeden27., ben ik, in het licht van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 van mening dat de eerlijkheid van elk prijsbeding op grond van die richtlijn niet afhangt van de verrichting van een specifieke taak door de kredietgever als tegenprestatie voor elk van deze bedingen. Dit zou immers neerkomen op omzeiling van de duidelijke formulering van artikel 4, lid 2, en daarmee de door de Uniewetgever gemaakte keuze, te weten dat richtlijn 93/13 heeft geen betrekking op de vraag of de in rekening gebrachte prijs al dan niet buitensporig is. Aangezien de rechtvaardiging van de prijs in beginsel niet relevant is voor de beoordeling van het oneerlijke karakter van de bedingen op grond van richtlijn 93/13, mag het vereiste van transparantie in die richtlijn dus niet worden uitgelegd als een verplichting voor kredietinstellingen om consumenten te informeren over de taken die de kredietverlening met zich meebrengt.

Uiteraard zijn lidstaten in principe vrij om een andersluidende bepaling in hun nationale wetgeving op te nemen. In artikel 8 van richtlijn 93/13 is bepaald dat lidstaten ter verhoging van het beschermingsniveau van de consument op het onder deze richtlijn vallende gebied strengere bepalingen kunnen aannemen of aanhouden, mits deze verenigbaar zijn met alle regels van het toepasselijke Unierecht, en mits de betrokken lidstaat heeft voldaan aan de in artikel 8 bis van richtlijn 93/13 neergelegde rapportageverplichting.

Het feit dat, zoals de verwijzende rechter opmerkt, de gelijkwaardigheid van de prijs en de verrichte diensten of geleverde goederen op grond van de nationale wetgeving enkel wordt uitgesloten van de beoordeling van de oneerlijkheid van het beding indien de prijs betrekking heeft op de belangrijkste in de overeenkomst genoemde dienst, is derhalve op zichzelf niet strijdig met richtlijn 93/13. Evenmin kan die wetgeving worden geacht inbreuk te maken op richtlijn 93/13, enkel omdat deze bepaalt dat een prijsbeding geen verband kan houden met de belangrijkste dienst indien de in rekening gebrachte prijs niet de vorm van rente heeft.

Ik wil evenwel benadrukken dat de verwijzende rechter weliswaar duidelijk van mening is dat de door die nationale wetgeving ingevoerde prijscontroles niet strikt genoeg zijn, maar dat deze kwestie buiten de werkingssfeer van het Unierecht valt en dus duidelijk een kwestie is voor de Poolse wetgeving en niet voor het Hof.

Derhalve ben ik met betrekking tot de tweede vraag in zaak C-84/19 van mening dat artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat bedingen in een kredietovereenkomst waarover niet is onderhandeld die de prijs of vergoeding voor dat krediet noemen, worden uitgesloten van de beoordeling van de oneerlijkheid waarin die richtlijn voorziet, wanneer zij duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd, zelfs wanneer zij voorzien in de betaling van andere kosten dan rente. Lidstaten blijven echter vrij om te voorzien in hun eigen nationale wetgeving in een dergelijke regeling voor de beoordeling van de eerlijkheid van prijzen, mits de bepalingen daarvan verenigbaar zijn met het toepasselijke Unierecht en de lidstaten tevens hebben voldaan aan de vereisten van artikel 8 bis van richtlijn 93/13.

Met zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter in zaak C-84/19 in wezen te vernemen of artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat een beding in een kredietovereenkomst waarover niet is onderhandeld dat de consument verplicht tot betaling van bepaalde kosten, moet worden aangemerkt als niet duidelijk en begrijpelijk geformuleerd indien dat beding niet aangeeft in ruil voor welke specifieke tegensprestaties die kosten worden geïnd en het voor de consument niet mogelijk is dit na te gaan op basis van de in de overeenkomst verstrekte informatie.

Zoals ik reeds heb opgemerkt, geeft artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 twee uitzonderingen op de beoordeling van de eerlijkheid van bedingen in kredietovereenkomsten waarover niet is onderhandeld. Voor beide uitzonderingen geldt dan weer de voorwaarde dat de betrokken contractuele bepalingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd.

Volgens de rechtspraak van het Hof houdt dit vereiste van begrijpelijkheid in dat in de overeenkomst de concrete werking van het mechanisme waarop het betrokken beding betrekking heeft en de verhouding tussen dit mechanisme en andere relevante bedingen op een transparante wijze worden uiteengezet, zodat de consument op basis van duidelijke en begrijpelijke criteria de economische gevolgen die er voor hem of haar uit voortvloeien, kan inschatten.28.

Bij de bepaling of een beding duidelijk en begrijpelijk is geformuleerd, moet uiteraard rekening worden gehouden met de aard, de algehele opzet en de voorwaarden van het contractuele kader waarvan het deel uitmaakt, alsook met de juridische en feitelijke context ervan.29. Naast deze elementen zijn andere factoren, zoals de begrijpelijkheid van de afzonderlijke bedingen, de duidelijkheid van hun formulering, de specificiteit van de gebruikte terminologie of het eventuele gebruik van visualisatietechnieken30. allemaal relevante overwegingen. De specifieke plaats van het beding in de overeenkomst, of het feit dat de relevante bepalingen zijn opgenomen in meerdere, verschillende bedingen, paragrafen of nummers, kunnen ook relevante factoren vormen.

Zoals ik heb uitgelegd in mijn conclusie in de zaak Kiss en CIB Bank, betekenen de begrijpelijkheidsvereisten in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 bijvoorbeeld dat wanneer de tekst van de overeenkomst relatief lang is en de prijs die voor de verschillende verrichte diensten moet worden betaald, zelf is opgesplitst in verschillende bedingen, al die bedingen in de overeenkomst bij elkaar moeten staan of op één plaats in de overeenkomst moeten worden samengevat en de consument moet worden gewezen op het gecombineerde effect ervan.31.

In zijn arrest in de zaak Kásler en Káslerné Rábai heeft het Hof zowel uit artikel 4, lid 2, als uit artikel 5 van die richtlijn het bestaan afgeleid van een meer algemene verplichting tot transparantie.32. Verkopers dienen consumenten dus voldoende informatie te verschaffen die hen in staat stelt prudente en goed geïnformeerde beslissingen te nemen.33.

Hieruit volgt dat, wanneer een beding vereist dat een consument bepaalde kosten betaalt als tegenprestatie voor een kredietovereenkomst waarover niet is onderhandeld, de eerlijkheid van het bedrag van die kosten niet juridisch kan worden beoordeeld op grond van artikel 4, lid 2, indien de contractuele bepalingen begrijpelijk zijn. Dit betekent in essentie dat, gelet op alle elementen van de overeenkomst en de door de kredietinstelling verschafte informatie, een gemiddelde, deugdelijk geïnformeerde en redelijk oplettende consument vóór sluiting van de overeenkomst moet kunnen begrijpen dat hij die kosten ook zal moeten betalen en bijgevolg de economische gevolgen van ondertekening van de overeenkomst juist moet hebben kunnen inschatten.

In dat kader vraagt de verwijzende rechter in zaak C-84/19 zich in essentie af of dit vereiste van transparantie betekent dat verkopers verplicht zijn de diensten te specificeren waarvoor als tegenprestatie de in een overeenkomst genoemde kosten moeten worden betaald, of dat de consument in elk geval in staat moet zijn deze informatie uit de overeenkomst af te leiden.

Om te beginnen moet worden opgemerkt dat de verwijzende rechter de term ‘dienst’ lijkt te gebruiken in de speciale betekenis van de taken die door de verkoper moeten worden verricht om zijn verplichtingen die nodig zijn voor het verrichten van de dienst die het voorwerp is van de overeenkomst na te komen.

In dit verband ben ik van mening dat het vereiste in richtlijn 93/13 dat een contractueel beding moet worden opgesteld in duidelijke, begrijpelijke taal, niet kan worden uitgelegd als een verplichting om de consument te informeren over de taken die de verkoper uit hoofde van de overeenkomst moet verrichten. In dit verband is het niet relevant dat de consument deze specifieke informatie niet kan afleiden uit de informatie waarop hij is gewezen, mits uiteraard ook de algemene aard van de overeenkomst duidelijk is gemaakt. Ik kom tot deze slotsom om de volgende redenen.

In de eerste plaats vereist de in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 neergelegde voorwaarde volgens de rechtspraak van het Hof enkel dat consumenten worden geïnformeerd over de gevolgen van de bedingen in de overeenkomst, en niet de bestaansreden ervan.34. Met andere woorden, het is van belang dat er geen kosten voor de consument verborgen worden gehouden voordat de overeenkomst wordt gesloten. De vraag of de consument al dan niet rechtsgeldig toestemming heeft verleend, is niet aan de orde in richtlijn 93/13, omdat deze kwestie tot de bevoegdheid van de lidstaten behoort.35. Hetzelfde geldt voor commerciële wanpraktijken, waarop richtlijn 2005/29 van toepassing is.36. Die richtlijn heeft veeleer betrekking op de effecten of gevolgen van bedingen — voornamelijk de ‘kleine lettertjes’, zo men wil — die over het algemeen niet de aandacht van de consument trekken.

In de tweede plaats is het, zoals advocaat-generaal Saugmandsgaard Øe heeft opgemerkt in de zaak Ibercaja Banco37., vaste rechtspraak van het Hof dat bij het onderzoek van het in richtlijn 93/13 neergelegde vereiste van transparantie moet worden verzekerd dat dit vereiste niet verder gaat dan wat in redelijkheid van een beroepsbeoefenaar kan worden verlangd. Het is moeilijk de indruk te vermijden dat dit vereiste een buitensporige en ongerechtvaardigde druk zou leggen op de verkoper indien deze de specifieke, geïndividualiseerde taken moest noemen waarvoor als tegenprestaties bepaalde vergoedingen in rekening zijn gebracht.

In de derde plaats zou een dergelijke eis aan de verkoper er in wezen op neerkomen dat hij elk prijsbeding dient te rechtvaardigen. Dit zou in strijd zijn met de gedachte achter de tweede uitzondering in artikel 4, lid 2, die juist is bedoeld om te voorkomen dat verkopers verplicht zijn hun vergoedingen te rechtvaardigen en daarmee om te voorkomen dat rechters zich mengen in de prijsstrategieën van een onderneming.

In de vierde plaats, zoals ik reeds heb opgemerkt, is de prijs van een goed of dienst in een markteconomie op zich niet rechtstreeks gerelateerd aan de taken die moeten worden verricht of aan de productiekosten, maar veeleer aan vraag en aanbod. Wanneer in een overeenkomst een totale prijs voor een bepaalde dienst is opgenomen, zou het derhalve gekunsteld zijn om te verwachten dat elk van de bedingen op een specifieke taak betrekking heeft.

Het zou nog minder realistisch zijn om van verkopers te verwachten dat zij consumenten betrouwbare informatie verschaffen over de specifieke kosten die zijn toe te rekenen aan elke component van de geleverde goederen of diensten. Wanneer een beroepsbeoefenaar meer dan één activiteit verricht, zou de toerekening van de algemene kosten aan elk van zijn of haar verschillende activiteiten immers vaak een complexe (en inderdaad dure) administratieve opgave zijn.38. Daarvoor zouden die beroepsbeoefenaren minimaal moeten worden verplicht een kostprijsadministratie te voeren met als doel vast te stellen en te beoordelen uit welke onderdelen hun nettobedrijfsresultaat bestaat, hoewel er geen enkele regel in het Unierecht bestaat die een dergelijke algemene administratieverplichting oplegt.39.

Hoe dan ook lijkt het duidelijk dat de onderhavige kredietovereenkomst binnen de werkingssfeer van richtlijn 2008/48 valt. Toch moet ook rekening worden gehouden met de relevante bepalingen van die richtlijn, omdat die, volgens de rechtspraak van het Hof, de informatieplichten die aan kredietinstellingen kunnen worden opgelegd, volledig heeft geharmoniseerd.40.

In de eerste plaats zouden bedingen waarbij de bepalingen van richtlijn 2008/48 zijn omgezet, in die zin dat zij de door die richtlijn verplicht gestelde informatie uiteenzetten, kunnen worden beschouwd als per definitie uitgesloten van de werkingssfeer van richtlijn 93/13, overeenkomstig artikel 1, lid 2, van die richtlijn, aangezien lidstaten worden geacht richtlijn 2008/48 in hun nationale wetgeving te hebben omgezet.41.

In de tweede plaats bestaat er een duidelijke uitleggingsregel die inhoudt dat, wanneer er bepalingen van verschillende Unie-instrumenten van toepassing zijn op dezelfde situatie, deze zo veel mogelijk op harmonieuze wijze moeten worden uitgelegd.42.

De vereisten in richtlijn 93/13 met betrekking tot transparantie en begrijpelijkheid zijn duidelijk algemener van strekking dan de meer precieze vereisten in richtlijn 2008/48. Hieruit volgt dat deze algemene bewoordingen van richtlijn 93/13 niet moeten worden uitgelegd in verband met de bekendmaking van precieze informatie aan consumenten, omdat daarmee zou worden afgeweken van de specifiekere vereisten in richtlijn 2008/48.43.

Naar mijn mening dient richtlijn 2008/48 te worden geacht de precieze toepassing te specificeren van het vereiste van transparantie in verband met de kredietovereenkomsten waarop die richtlijn van toepassing is. Tenzij anders is aangegeven, moet de verhouding tussen richtlijn 93/13 en alle andere instrumenten van de Unie waarin de verplichting tot het verschaffen van gedetailleerdere informatie is opgenomen, op deze manier worden opgevat om te voorkomen dat de nationale rechters richtlijn 93/13 op uiteenlopende wijze toepassen en daardoor de interne markt segmenteren, en aldus de harmonisatie die die andere instrumenten trachten te verwezenlijken met inachtneming van de consumentenbescherming, in gevaar brengen.

Aangezien artikel 10 van richtlijn 2008/48, waarin is bepaald welke informatie in kredietovereenkomsten moet worden vermeld, niet vereist dat kredietinstellingen gedetailleerde informatie verschaffen over hun kosten, moeten de bepalingen van een kredietovereenkomst niet worden beschouwd als zijnde onbegrijpelijk geformuleerd in de zin van artikel 4, lid 2, en artikel 5 van richtlijn 93/13, enkel omdat zij niet de specifieke diensten noemen waarvoor die kosten als tegenprestatie verschuldigd zijn.

Indien de prejudiciële vraag moet worden opgevat als verband houdend met de noodzaak de diensten — in de gangbare betekenis van het woord — te noemen die worden verricht als tegenprestatie voor elk prijsbeding, en met de taken die de verkoper dient te verrichten om de betrokken dienst te leveren, dan kan dus worden gesteld — met het risico om in herhaling te vallen — dat het in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 neergelegde vereiste van transparantie volgens de rechtspraak van het Hof verband houdt met de economische gevolgen van de overeenkomst en het eigenlijke voorwerp ervan, en niet met de geldwaarde van elke contractueel beding. Wanneer een consument dus een pakket van goederen of diensten koopt die onderling nauw verwant zijn is de totale prijs die hij moet betalen van belang44., alsmede de omvang van de diensten die als tegenprestatie worden geleverd, zodat hij indien nodig de verschillende beschikbare offertes voor dezelfde goederen of diensten kan vergelijken. Het is echter niet nodig dat de totale prijs van dat pakket wordt gesplitst in afzonderlijke kostenbestanddelen.

Aangezien het begrip ‘dienst’ tamelijk vaag is45., en aangezien een dienst daarom mogelijk kan worden onderverdeeld in vele afzonderlijke diensten, kan het vereiste voor kredietinstellingen om een prijs voor elke ‘dienst’ te specificeren in de praktijk onuitvoerbaar blijken.

Derhalve ben ik van mening dat het transparantiebeginsel in artikel 4, lid 2, aldus moet worden uitgelegd dat dit in principe niet vereist dat de specifieke kosten voor specifieke diensten moeten worden gespecificeerd op de met de vraag van de verwijzende rechter gesuggereerde wijze. Enkel in bepaalde, specifieke omstandigheden zou die informatie noodzakelijk kunnen zijn om te voldoen aan het vereiste van transparantie.

Naar mijn mening is dit duidelijk het geval wanneer de overeenkomst betrekking heeft op verscheidene diensten die gemakkelijk los van elkaar kunnen worden beschouwd46., in die zin dat elke genoemde dienst los van de andere aan de consumenten zou kunnen worden geleverd.

Dit is tevens het geval wanneer de consument het recht heeft een van de diensten eerder dan de andere te beëindigen, in welk geval hij de commerciële impact van het gebruik van die optie moet kunnen inschatten. Hetzelfde geldt wanneer de overeenkomst optionele diensten noemt, waarvoor vooraf een prijs is vastgesteld. In die situatie is het, wil de consument in staat zijn de economische gevolgen van de overeenkomst in te schatten, essentieel dat de prijs van die diensten precies kan worden vastgesteld, wat veronderstelt dat de consument kan bepalen welke vergoeding hij moet betalen als hij ervoor kiest van elke specifieke dienst gebruik te maken.

Dit soort informatie kan ook noodzakelijk zijn wanneer in de overeenkomst zelf het bestaan is genoemd van verscheidene diensten — sommige hoofddiensten, andere nevendiensten — en wanneer het betrokken beding of de betrokken bedingen niet de prijs van een van die diensten als zodanig noemen maar wel van invloed kunnen zijn op die prijs. Aangezien de tweede in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 neergelegde uitzondering niet van toepassing is, kan het noodzakelijk zijn vast te stellen op welke dienst het beding betrekking heeft, om na te gaan of deze niettemin onder het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst valt, omdat op dit beding nog wel de eerste in artikel 4, lid 2, neergelegde uitzondering van toepassing kan zijn.47.

In de kredietovereenkomst in het hoofdgeding in zaak C-84/19 wordt inderdaad een dienst genoemd die als nevendienst wordt beschreven, namelijk Jouw Pakket — Extra-pakket. Hoewel Profi Credit Polska naar mijn mening niet verplicht was deze als een afzonderlijke dienst te behandelen, is het niet nodig hierover een definitief standpunt in te nemen, omdat uit de door de verwijzende rechter gegeven beschrijving van de feiten blijkt dat de betrokken kredietovereenkomst hoe dan ook een aparte prijs voor deze dienst bevatte.48.

De enige resterende vraag is of de overeenkomst duidelijker zou hebben moeten vermelden of de totale in rekening gebrachte prijs ook de commissie voor de bemiddelaar omvatte. Het staat aan de verwijzende rechter om vast te stellen of de overeenkomst in dit opzicht al dan niet ambigu was, en of het, bij gebreke van een verwijzing naar de bemiddelaar in dat beding, onduidelijk was dat deze commissie deel uitmaakte van de kredietprijs. Zelfs als een ambiguïteit met betrekking tot de commissie voor de bemiddelaar werd gevonden, ben ik er echter niet zeker van dat die omstandigheid ertoe zou leiden dat de overeenkomst tussen de kredietinstelling en de consument per definitie onbegrijpelijk in de zin van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 is. In dit artikel wordt de werkingssfeer van artikel 3, lid 1, van die richtlijn vastgesteld, waarin dan weer is bepaald dat een oneerlijk beding in een overeenkomst waarover niet is onderhandeld, de consument niet bindt. Derhalve moet de in artikel 4, lid 2, bedoelde begrijpelijkheid zijn toe te schrijven aan een specifiek beding in de overeenkomst. In de onderhavige situatie is het voor mij niet duidelijk welke bedingen als oneerlijk zouden kunnen worden aangemerkt. De commissie voor de bemiddelaar is ofwel wel opgenomen in de totale prijs, ofwel niet. Indien deze commissie niet in de prijs is opgenomen, dan is het niet de in de overeenkomst genoemde prijs die eventueel als oneerlijk kan worden beschouwd, maar wel een eventueel aanvullend commissieloon dat bovenop de in de overeenkomst genoemde prijs van de consument kan worden gevorderd.

Naar mijn mening kan die kwestie eenvoudig worden opgelost door de algemene beginselen van het Poolse overeenkomstenrecht toe te passen. Indien de commissie voor de bemiddelaar niet is opgenomen in de totale prijs, zal die bemiddelaar immers enkel het recht hebben om betaling van vergoedingen te verzoeken indien met die consument een overeenkomst is gesloten waarin in die vergoeding is voorzien (waardoor een ‘vinculum juris’ in het leven is geroepen). Indien dit het geval is, kan het echter niet anders dan dat de consument weet dat hij aanvullende vergoedingen zal moeten betalen.

Hoe het ook zij, ik merk op dat artikel 21 van richtlijn 2008/48 voorziet in specifieke informatieverplichtingen wanneer een kredietovereenkomst wordt gesloten via een bemiddelaar. Derhalve is er, vanwege de volledige harmonisatie die door die richtlijn wordt verwezenlijkt, indien aan die verplichtingen is voldaan, geen sprake van een gebrek aan transparantie in de relatie tussen de kredietinstelling en de consument.

In het licht van het voorgaande geef ik het Hof in overweging de derde vraag in zaak C-84/19 in die zin te beantwoorden dat artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat de contractuele bedingen in kredietovereenkomsten waarover niet is onderhandeld die voorzien in de betaling van kosten in principe niet moeten worden aangemerkt als zijnde niet duidelijk en begrijpelijk geformuleerd, enkel omdat zij niet aangeven welke specifieke taken de handelaar moet verrichten, of welke kosten hij moet dragen, om de overeengekomen dienst te leveren. Enkel indien de financiële gevolgen van de overeenkomst, in hun geheel beschouwd of met betrekking tot het voorwerp van de overeenkomst, niet duidelijk uit de overeenkomst blijken, met name omdat er een buitensporig aantal prijsbedingen bestaat, kunnen die bedingen worden geacht niet aan deze voorwaarde te voldoen.

Met zijn vraag wenst de verwijzende rechter in zaak C-222/19 in wezen te vernemen of de bepalingen in richtlijn 93/13 in het algemeen en die in artikel 3, lid 1, daarvan in het bijzonder, aldus moeten worden uitgelegd dat die richtlijn eraan in de weg staat dat een lidstaat een mechanisme voor prijsregulering invoert op basis van het begrip ‘maximale niet-rentekosten van het krediet’, voor zover voor de berekening van die kosten rekening moet worden gehouden met de algemene kosten van de kredietgever.

Zoals blijkt uit artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 wordt met de bepalingen van die richtlijn niet beoogd nationale bepalingen te reguleren maar mogelijke onevenwichtigheden en oneerlijkheid aan te pakken in de bedingen van overeenkomsten tussen een verkoper en een consument, wanneer over die overeenkomsten niet afzonderlijk is onderhandeld.

In die omstandigheden ben ik van mening dat de onderhavige vraag, om de verwijzende rechter een nuttig antwoord te kunnen geven, moet worden geherformuleerd als een verzoek om na te gaan of artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat een beding in een kredietovereenkomst waarover niet is onderhandeld het ‘evenwicht aanzienlijk verstoort’ omdat dit beding voorziet in betaling van, behalve rente, vergoedingen en omdat die vergoedingen ertoe kunnen dienen dat een verkoper zijn algemene kosten afwentelt op de consument.

In dit verband zij eraan herinnerd dat op grond van artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 een beding in een overeenkomst waarover niet afzonderlijk is onderhandeld dat in strijd met de goede trouw het evenwicht tussen de uit de overeenkomst voortvloeiende rechten en verplichtingen van de partijen ten nadele van de consument aanzienlijk verstoort, als oneerlijk moet worden beschouwd.49.

Hoewel ik van mening ben dat het begrip ‘in strijd met de goede trouw’ eenvoudigweg de situatie beschrijft die er zou zijn geweest als er geen sprake was van een aanzienlijke verstoring van het evenwicht en daarom als zodanig geen afzonderlijke voorwaarde vormt, moet worden erkend dat het Hof heeft geoordeeld dat artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 twee criteria bevat om het begrip ‘oneerlijk beding’ te definiëren, namelijk, ten eerste, dat het beding ‘in strijd is met de goede trouw’ en, ten tweede, het ‘bestaan van een aanzienlijke verstoring van het evenwicht ten nadele van de consument, tussen de rechten en verplichtingen van de partijen uit hoofde van de overeenkomst’.50.

Zelfs indien dit onderscheid, met alle respect, niet per se overtuigend wordt bevonden51., is het in de praktijk waarschijnlijk van geringe betekenis. Gelet op de door het Hof gegeven uitlegging van deze twee criteria wordt in de praktijk, wanneer aan het tweede criteria wordt voldaan, automatisch ook aan het eerste voldaan.52.

Volgens de rechtspraak van het Hof houdt het eerste criterium immers in dat moet worden nagegaan of de verkoper door op eerlijke en billijke wijze te onderhandelen met de consument redelijkerwijs ervan kon uitgaan dat de consument een dergelijk beding zou aanvaarden. Op grond van het tweede criterium moet worden overwogen of de met het beding opgelegde verplichtingen de consument in een significant minder gunstige positie plaatsen dan de positie waarin hij krachtens de nationale bepalingen zou hebben verkeerd als dat beding niet had bestaan, terwijl dat nadeel niet is gecompenseerd.53.

Een verkoper moet logischerwijze verwachten dat consumenten die eerlijk en billijk worden behandeld, zullen weigeren bedingen te aanvaarden die hen in een positie plaatsen die significant afwijkt van de positie waarin zij onder nationaal recht zouden hebben verkeerd als die bedingen niet hadden bestaan, tenzij het verschil hoofdzakelijk wordt gecompenseerd met passende prijsverschillen.54. Indien een beding voorziet in taken of verplichtingen die duidelijk afwijken van het gewettigd vertrouwen dat een gemiddelde, algemeen geïnformeerde en redelijk oplettende consument heeft ten aanzien van de inhoud van een overeenkomst, kan dat beding dus als oneerlijk worden aangemerkt.55.

Ik ben evenwel niet van mening dat een beding in een kredietovereenkomst als oneerlijk kan worden beschouwd, enkel omdat het voorziet in de betaling van vergoedingen, naast rente, of omdat die vergoedingen voor de verkoper kunnen dienen als manier om zijn algemene kosten op de consument af te wentelen.

Om te beginnen wil ik erop wijzen dat, aangezien een dergelijk beding wel verband houdt met de prijs van het krediet, het bedrag van de door de consument te betalen vergoedingen op grond van artikel 4, lid 2, enkel kan worden onderworpen aan de in richtlijn 93/13 neergelegde beoordeling indien het beding niet duidelijk en begrijpelijk is geformuleerd of niet voldoende expliciet is over de economische gevolgen.

Deze uitzondering daargelaten, vind ik het moeilijk te erkennen dat een beding het ‘evenwicht aanzienlijk verstoort’ louter omdat het voorziet in de betaling van vergoedingen, naast rente. Zoals ik eerder heb uitgelegd, zijn kredietinstellingen namelijk vrij om de voorwaarden van hun vergoeding te bepalen, mits de totale prijs duidelijk is voor de consument. In geval van een kredietovereenkomst waarop richtlijn 2008/48 van toepassing is, is dit per definitie het geval indien aan de in die richtlijn neergelegde verplichtingen, omgezet bij nationaal recht, is voldaan.

Evenzo kan er naar mijn mening geen sprake zijn van een aanzienlijke verstoring van het evenwicht enkel als gevolg van het feit dat de voor een dienst berekende prijs voor de verkoper van die dienst kan dienen als een gemakkelijke manier om zijn algemene kosten door te berekenen. Zoals ik in mijn conclusie in de zaak Kiss en CIB Bank56. heb uitgelegd, is het feit dat ondernemingen al hun kosten, met inbegrip van de algemene kosten, afwentelen op de consument, immers simpelweg de economische realiteit. Daarom dient de prijs van elke dienst of elk goed per definitie gedeeltelijk om de aan de algemene bedrijfsvoering van de kredietgever gerelateerde kosten te compenseren.

Het zij toegegeven, in zijn arrest Constructora Principado57. heeft het Hof niet uitgesloten dat een beding die tot gevolg heeft dat een gemeentelijke belasting op onroerend goed alsmede kosten van de individuele aansluiting op de verschillende voorzieningen zoals water, gas, elektriciteit en riolering worden afgewenteld op de koper van een appartement, als oneerlijk kan worden aangemerkt.

Ik ben evenwel niet van mening dat dit principe toepasselijk is op de kredietovereenkomst die in het hoofdgeding in zaak C-222/19 aan de orde is, aangezien de in de zaak Constructora Principado aan de orde zijnde kwestie geen betrekking had op het afwentelen van bepaalde kosten op de consument, maar verband hield met de transparantie van het betwiste beding. Het bedrag van de kosten waarop dit beding betrekking had, was niet gespecificeerd en kon, wat betreft de gemeentelijke belasting op onroerend goed, op het moment van sluiting van de overeenkomst zelfs niet worden vastgesteld. Het zou in plaats daarvan later door de belastingautoriteiten worden berekend. Dit beding wentelde bijgevolg niet eenvoudigweg bepaalde door de verkoper gedragen kosten af op de consument, maar ook de onzekerheid over het totale bedrag van die kosten, welke onzekerheid een risico vormde dat in beginsel de verkoper als ondernemer had moeten dragen.58.

Wat betreft bedingen die voorzien in de betaling van kosten ben ik, gelet op artikel 4, lid 2, en artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13, van mening dat die bedingen, ongeacht de vorm ervan, enkel als oneerlijk kunnen worden aangemerkt indien zij aan twee voorwaarden voldoen, namelijk in de eerste plaats dat die kosten daadwerkelijk voor de consument verborgen zijn gehouden, en daardoor een beoordeling van de gelijkwaardigheid ervan mogelijk maken, en in de tweede plaats dat de totale prijs van de betrokken dienst of het betrokken goed kennelijk buitensporig is.

Richtlijn 93/13 voorziet slechts in één toets van de oneerlijkheid van bedingen, namelijk de toets die is beschreven in artikel 3, lid 1, van die richtlijn en waarvoor het bestaan van een aanzienlijke verstoring van het evenwicht tussen de rechten en verplichtingen van de partijen wordt vereist.59. Hoewel het vereiste van een begrijpelijke formulering en transparantie, dat voortvloeit uit artikel 4, lid 2, en artikel 5 van richtlijn 93/13, in aanmerking moet worden genomen om te beoordelen of een specifiek beding of een overeenkomst oneerlijk is60., volstaat een gebrek aan duidelijkheid of transparantie op zichzelf derhalve niet om een beding als oneerlijk aan te merken.61. Dat beding moet, ondanks het vereiste van goede trouw, het evenwicht tussen de rechten en verplichtingen van de partijen aanzienlijk verstoren.62. Elke andere uitlegging zou aan de in artikel 3, lid 1, genoemde toets elke nuttige werking ontnemen.

In geval van een onbegrijpelijk prijsbeding kan deze voorwaarde wellicht echter gemakkelijk worden vastgesteld, omdat een dergelijke aanzienlijke verstoring van het evenwicht kan worden afgeleid uit de buitensporigheid van het bedrag aan betaalde kosten.63. Een verkoper dient logischerwijze te verwachten dat consumenten die eerlijk en billijk waren behandeld, zouden hebben kunnen weigeren een dergelijke prijs te betalen.

Derhalve geef ik het Hof in overweging de in zaak C-222/19 voorgelegde vraag te beantwoorden als volgt. Artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 moet aldus worden uitgelegd dat in een kredietovereenkomst waarover niet is onderhandeld een beding het ‘evenwicht niet aanzienlijk verstoort’ enkel omdat dit beding voorziet in betaling, naast rente, van vergoedingen en die vergoedingen ertoe kunnen dienen dat een verkoper zijn algemene kosten afwentelt op de consument. Oneerlijkheid in de zin van richtlijn 93/13 wordt enkel vastgesteld indien in de eerste plaats de totale te betalen prijs niet transparant is, met name doordat er een buitensporig aantal prijsbedingen bestaat, hetgeen de mogelijkheid biedt de oneerlijkheid ervan te beoordelen op de wijze die, bij wijze van uitzondering, in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 wel wordt toegestaan, en in de tweede plaats de totale prijs in dat geval duidelijk buitensporig is.

Met zijn vraag wenst de verwijzende rechter in zaak C-252/19 in wezen te vernemen of de bepalingen van richtlijn 2008/48 en in het bijzonder artikel 3, onder g), en artikel 22, lid 1, van die richtlijn, aldus moeten worden uitgelegd dat zij in de weg staan aan de invoering in het nationale recht van de rechtsfiguur van de ‘maximale niet-rentekosten van het krediet’ zoals genoemd in artikel 36a van de wet op het consumentenkrediet, voor zover die rechtsfiguur voor de berekening van die kosten ook kosten in aanmerking neemt die verband houden met de gehele economische activiteit van de kredietgever.

In dit verband zij opgemerkt dat artikel 10 van richtlijn 2008/48 nationale bepalingen inzake informatie die in kredietovereenkomsten moet worden verstrekt, harmoniseert. Aangezien de lidstaten op grond van artikel 22 van richtlijn 2008/48 in hun nationale wetgeving geen bepalingen mogen handhaven of invoeren die afwijken van die welke in die richtlijn zijn vastgesteld, moet die harmonisatie als volledig en dwingend worden beschouwd.64.

Zoals ik heb uiteengezet in mijn conclusie in de zaak Mikrokasa en Revenue Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz Inwestycyjny Zamknięty w Warszawie65. en zoals het Hof in die zaak heeft geoordeeld66. betekent dit evenwel niet dat de lidstaten in verband met kredieten waarop richtlijn 2008/48 van toepassing is geen andere begrippen mogen gebruiken dan de in die richtlijn genoemde begrippen, zoals ‘maximale niet-rentekosten van het krediet’, waarnaar in artikel 36a van de wet op het consumentenkrediet wordt verwezen. Hoewel richtlijn 2008/48 volledige harmonisatie verwezenlijkt, is die harmonisatie niettemin beperkt tot de aspecten van kredietovereenkomsten waarnaar in de richtlijn wordt verwezen, namelijk de informatieverplichtingen, beoordeling van de kredietwaardigheid, toegang tot gegevensbestanden, en het herroepingsrecht en het recht op vervroegde aflossing.

Omdat de met richtlijn 2008/48 verwezenlijkte harmonisatie dus niet van toepassing is op nationale bepalingen die voorzien in prijsregulering of de vergoeding die in rekening wordt gebracht in ruil voor de kredietverlening, blijven die aspecten tot de bevoegdheid van de lidstaten behoren. Derhalve kunnen de lidstaten andere begrippen dan de in artikel 3 van richtlijn 2008/48 genoemde begrippen gebruiken met betrekking tot dat wettelijke toezicht, mits het gebruik van die begrippen niet in strijd is met het Unierecht.

Het staat aan de verwijzende rechter in het hoofdgeding in zaak C-252/19 om na te gaan of het begrip ‘maximale niet-rentekosten van het krediet’, dat in artikel 36a van de wet op het consumentenkrediet wordt gebruikt, ertoe leidt dat de verkoper verplichtingen worden opgelegd die onder richtlijn 2008/48 vallen.

In het licht van het voorgaande ben ik van mening dat de vraag in zaak C-252/19 in die zin moet worden beantwoord dat de bepalingen van richtlijn 2008/48 en in het bijzonder artikel 3, onder g), en artikel 22, lid 1, daarvan, aldus moeten worden uitgelegd dat zij niet in de weg staan aan de invoering in het nationale recht van de rechtsfiguur van de ‘maximale niet-rentekosten van het krediet’, zelfs indien die kosten de algemene kosten van de kredietgever omvatten, voor zover die rechtsfiguur niet wordt gebruikt voor de toepassing van een nationale bepaling die binnen de werkingssfeer van richtlijn 2008/48 zou vallen.