HR, 08-07-2011, nr. 10/00491

Als gevolg van gemeentelijke besluiten moesten de bewoners van het woonwagencentrum aan de Leyweg te 's‑Gravenhage verhuizen. Een deel van die bewoners is vrijwillig verhuisd; zij hebben van de Gemeente een verhuiskostenvergoeding gekregen. Aan de overgebleven bewoners, onder wie [verweerder], heeft de Gemeente een aanschrijving tot bestuursdwang gericht waarin is aangekondigd dat, als de bewoner weigert vrijwillig te verhuizen naar een nieuwe standplaats op het woonwagencentrum Noordweg, de Gemeente de woonwagen op grond van artikel 61 van de Woonwagenwet op kosten en voor risico van de bewoner naar een standplaats op dat centrum (later aangeduid als locatie Jan Hanlostraat) zal verslepen. De Gemeente heeft daarbij een termijn voor vrijwillige verhuizing gegund die zij een aantal malen heeft verlengd, uiteindelijk tot 7 november 2002. Een verzoek van de bewoners aan de voorzieningenrechter tot het treffen van een voorlopige voorziening is bij uitspraak van 21 november 2002 afgewezen.

Daarna is per fax tussen (de raadslieden van) de Gemeente en de bewoners overlegd over de vraag of de bewoners alsnog vrijwillig zouden gaan verhuizen. Naar aanleiding van die faxwisseling heeft mr. De Witte, raadsman van de Gemeente, bij brief van 2 december 2002 aan mr. Koning, raadsman van de bewoners, geschreven:

Op vrijdag 6 december 2002 is overleg gevoerd waarbij aanwezig waren mr. Koning met een aantal bewoners, mr. De Witte en [betrokkene 1], beleidsambtenaar van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling, [betrokkene 2] en [betrokkene 3] van de Gemeente en [betrokkene 4] van de politie Haaglanden.

Bij brief van 9 december 2002 heeft mr. De Witte aan mr. Koning geschreven:

Bij brief van 10 december 2002 heeft mr. Koning aan [betrokkene 1], met afschrift aan mr. De Witte, geschreven:

Dezelfde dag (10 december 2002) heeft mr. De Witte teruggeschreven:

Eveneens op 10 december 2002 heeft de Gemeente een persbericht laten uitgaan waarin staat dat de overgebleven bewoners maandagavond 9 december via hun advocaat aan de Gemeente hebben laten weten dat zij bereid zijn vrijwillig te verhuizen, dat de verhuizing op 11 december start, dat de Gemeente de regie van de verhuizing in handen heeft en dat de woonwagenbewoners een verhuiskostenvergoeding van € 2.500,- ontvangen.

De Gemeent[A]ft aan [A] B.V. (hierna: [A]) opdracht gegeven de woonwagens van de locatie Leyweg naar de locatie Noordweg te verhuizen. Deze verhuizing heeft met inzet van politie en eenheden Mobiele Eenheid (ME) plaatsgevonden tussen 11 en 19 december 2002. De woonwagen van [verweerder] is toen verplaatst naar de standplaats met het adres [a-straat 1].

In een interpellatiedebat op 12 december 2002 heeft wethouder Hilhorst verklaard:

In januari en februari 2003 heeft het expertisebureau Nedeb in opdracht van de Gemeente bij alle in december 2002 in het kader van de bestuursdwang verhuisde bewoners eventuele schade aan de woonwagen en de inboedel opgenomen.

De Gemeente heeft (behalve aan degenen die vrijwillig waren verhuisd; zie hiervóór onder 1.1) geen verhuiskostenvergoeding aan de bewoners toegekend. Bij brief van 7 november 2003 heeft zij ter verhaal van de kosten van de uitgevoerde bestuursdwang aan de bewoners een bedrag in rekening gebracht. Voor [verweerder] is dat € 224.803,-, te vermeerderen met rente en kosten. Daarna zijn de bewoners, onder wie [verweerder], aangemaand tot betaling. Op 23 april 2004, betekend op 26 april 2004, heeft de Gemeente hiertoe aan [verweerder] (en ook aan de andere bewoners) een dwangbevel uitgevaardigd.

[Verweerder] is tegen het tegen hem uitgevaardigde dwangbevel in verzet gekomen en heeft gevorderd dat het dwangbevel niet tegen hem ten uitvoer zal worden gelegd. Bovendien heeft hij gevorderd dat de Gemeente wordt veroordeeld om hem een verhuiskostenvergoeding van € 55.604,84 te betalen (zijnde het bedrag dat aan alle al eerder verhuisde woonwagenbewoners was uitgekeerd met aftrek van € 17.000,-, welk bedrag hij voor de verhuizing zou hebben moeten betalen als hij zelf zijn verhuizing had geregeld) alsmede een schadevergoeding van € 219.067,10 of € 295.000,-, met rente vanaf 7 mei 2004, en dat de Gemeente wordt gelast om gebreken aan leidingen te herstellen op straffe van een dwangsom.

Bij vonnis van 6 juli 2005 heeft de rechtbank 's‑Gravenhage het verzet ongegrond verklaard, de vordering tot vergoeding van schade aan de woonwagen toegewezen tot een bedrag van € 219.067,10, te vermeerderen met de wettelijke rente, het meer of anders gevorderde afgewezen en de proceskosten gecompenseerd. De rechtbank heeft daartoe onder meer overwogen dat er — anders dan [verweerder] heeft aangevoerd — geen overeenkomst was bereikt of toezeggingen waren gedaan die aan invordering van de bestuursdwangkosten in de weg staan (rov. 3.9–3.10) en dat deze kosten, die zijn omgeslagen per bewoner, niet buitenproportioneel hoog zijn (rov. 3.12). Voorts overwoog de rechtbank dat [verweerder] niet in aanmerking komt voor een verhuiskostenvergoeding omdat hij niet vrijwillig is verhuisd (rov. 3.17) en dat de vordering tot schadevergoeding kan worden toegewezen tot het door de firma Caravanbouw 's‑Gravendeel (hierna: firma Caravanbouw) voor herstel begrote bedrag van € 219.067,10, vermeerderd met de wettelijke rente vanaf 7 mei 2004 (rov. 3.20–3.21).

Bij exploot van 18 juli 2005 heeft [verweerder] bij het hof 's‑Gravenhage hoger beroep van het vonnis van de rechtbank ingesteld. Bij memorie van grieven heeft [verweerder] veertien grieven tegen het vonnis aangevoerd, welke grieven de Gemeente heeft bestreden. In incidenteel appel heeft de Gemeente vier grieven aangevoerd, die [verweerder] heeft bestreden. Op 21 juni 2007 hebben partijen de zaak schriftelijk doen bepleiten.

Bij arrest van 8 november 2007 heeft het hof de grieven van [verweerder] tegen het oordeel van de rechtbank dat hij niet vrijwillig is verhuisd, verworpen (rov. 4.1–4.9). Met betrekking tot de vraag of tussen de Gemeente en de bewoners overeenstemming is bereikt over een geregisseerde verhuizing, waarbij de Gemeente van kostenverhaal zal afzien, heeft het hof [verweerder] in de gelegenheid gesteld het bestaan van zulke afspraken te bewijzen (rov. 5.1–5.5 en dictum).

Nadat op 20 en 21 februari 2008, 4 juni 2008 en 3 september 2008 enquête en contra-enquête hadden plaatsgevonden en partijen respectievelijk een memorie na enquête, een memorie van antwoord na enquête tevens memorie na tussenarrest en een memorie van antwoord na kostenopgave hadden genomen, heeft het hof bij arrest van 20 oktober 2009, rechtdoende in principaal en incidenteel appel,

Bij beslissing van 24 november 2009 heeft het hof het arrest verbeterd en daarbij onder meer bepaald dat het in het dictum genoemde bedrag van € 34.046,65 door een bedrag van € 102.139,96 dient te worden vervangen.

De Gemeente heeft tijdig3. cassatieberoep tegen de arresten van 8 november 2007 en 20 oktober 2009, zoals verbeterd bij beslissing van 24 november 2009, ingesteld. Tegen [verweerder] is verstek verleend. De Gemeente heeft haar standpunt schriftelijk doen toelichten.

De Gemeente heeft één middel van cassatie voorgesteld. Het middel, dat negen onderdelen omvat, keert zich in het bijzonder tegen 's hofs oordeel dat de kosten die de Gemeente heeft gemaakt omdat zij de woonwagens van de andere bewoners tegelijkertijd wilde verplaatsen, niet in een zodanig direct verband met het verplaatsen van de woonwagen van [verweerder] staan, dat deze kosten redelijkerwijs onder de tot [verweerder] gerichte aanschrijving kunnen worden gebracht. Alvorens de onderdelen te bespreken, maak ik enkele opmerkingen van meer algemene aard.

De Gemeente is op grond van het bepaalde in (het inmiddels vervallen) art. 61 Woonwagenwet tot kostenverhaal overgegaan. Voor zodanig kostenverhaal biedt genoemd artikel inderdaad een grondslag. Als uitgangspunt is in het eerste lid van ar. 5:25 (oud) Awb4. neergelegd dat de toepassing van bestuursdwang geschiedt op kosten van de overtreder, tenzij deze kosten redelijkerwijze niet of niet geheel te zijnen laste behoren te komen.

Op de onderhavige zaak is art. 5:25 Awb van toepassing zoals dat luidde voor de inwerkingtreding van de Wet van 25 juni 2009 tot aanvulling van de Algemene wet bestuursrecht (Vierde tranche Algemene wet bestuursrecht). Het bepaalde in het eerste lid heeft bij de inwerkingtreding van die wet een beperkte redactionele wijziging ondergaan, zonder dat daarmee een inhoudelijke verandering door de wetgever werd beoogd5..

Van meer belang is dat de rechtmatigheid van het kostenverhaal vóór de inwerkingtreding van de Wet van 25 juni 2009 pas in de verzetprocedure tegen het dwangbevel aan de orde kon worden gesteld. Terwijl het tweede lid van art. 5:25 Awb thans bepaalt dat de last vermeldt in hoeverre de kosten van bestuursdwang ten laste van de overtreder zullen worden gebracht (vergelijk art. 5:25 leden 2 en 3 (oud) Awb), is bij de genoemde wet voorts een zesde lid toegevoegd dat het bestuursorgaan verplicht de hoogte van de kosten (bij een zogenaamde betalingsbeschikking) vast te stellen. Daardoor is het voor de belanghebbende mogelijk geworden in bezwaar en beroep op te komen tegen het verhaal van (bepaalde) kosten. Sinds de inwerkingtreding van de Vierde tranche Algemene wet bestuursrecht kunnen geschillen over de hoogte van de kosten — en daarmee over de redelijkheid en de proportionaliteit van het bestuursdwangoptreden — door de bestuursrechter worden beslecht6..

Uitgangspunt is dat zowel voor als na invoering van de Vierde tranche op grond van art. 5:25 lid 1 Awb als maatstaf voor kostenverhaal geldt dat de toepassing van bestuursdwang geschiedt op kosten van de overtreder, tenzij deze kosten redelijkerwijze niet of niet geheel te zijnen laste behoren te komen. Ten aanzien van de vraag wanneer kosten redelijkerwijze niet of niet geheel ten laste van de overtreder dienen te worden gebracht, is de lijn in de jurisprudentie dat zulks in het bijzonder het geval is indien de overtreder geen verwijt treft en de bestuursdwang vooral ter wille van het algemeen belang wordt uitgeoefend7.. In AbRvS 21 september 2005, LJN: AU2988, AB 2005, 393, m.nt. F.R. Vermeer, heeft de Afdeling deze gedachte als volgt verwoord:

De rechtspraak is terughoudend in het aannemen van een verplichting van het bestuursorgaan tot het achterwege laten van kostenverhaal8..

Onderdeel 1 is gericht tegen rov. 9.2 van het arrest van 8 november 2007 en tegen rov. 5.2 van het arrest van 20 oktober 2009. In rov. 9.2 en de daaraan voorgaande rov. 9.1 van het arrest van 8 november 2007 overwoog het hof:

En in rov. 5.2 van het arrest van 20 oktober 2009:

Het onderdeel betoogt dat het hof met de hiervoor vermelde oordelen heeft miskend dat de wijze van uitoefening van de bestuursdwang in beginsel door het bestuursorgaan wordt bepaald. Volgens het onderdeel dient de vraag te worden beantwoord of de Gemeente de kosten van de bestuursdwang in redelijkheid op [verweerder] heeft kunnen verhalen. Daarbij dient het besluit van het bestuursorgaan om de kosten van de bestuursdwang te verhalen volgens het onderdeel slechts marginaal, althans meer terughoudend dan het hof heeft gedaan, te worden getoetst. Met het oordeel dat de kosten die de Gemeente heeft gemaakt omdat zij de woonwagens van de andere bewoners tegelijkertijd met die van [verweerder] wilde verplaatsen, niet in zodanig verband staan met het verplaatsen van de enkele woonwagen van [verweerder] dat deze kosten redelijkerwijs onder de aanschrijving kunnen worden gebracht, heeft het hof zulks volgens het onderdeel miskend. Het onderdeel concludeert dat het bestreden oordeel rechtens onjuist is.

Het bestreden oordeel heeft betrekking op de kosten die zijn veroorzaakt doordat de Gemeente de woonwagen van [verweerder] en de overige, op de oude locatie achtergebleven woonwagens niet individueel, maar tegelijkertijd en in één enkele en in korte tijd uitgevoerde volcontinu-operatie naar de nieuwe locatie heeft verplaatst. Volgens het hof staan deze (pro rato ook aan [verweerder] in rekening gebrachte) kosten ‘niet in zodanig direct verband (…) met het verplaatsen van de enkele woonwagen van [verweerder], dat deze kosten redelijkerwijs onder de aanschrijving van [verweerder] kunnen worden gebracht’.

Kennelijk is het hof uitgegaan van de rechtsopvatting dat de aanzegging/aanschrijving (waarmee, naar ik aanneem, de bestuursdwangbeschikking is bedoeld) een nadere begrenzing omvat van

Naar luid van art. 5:24 lid 4 (oud) Awb omschrijft de beschikking tot toepassing van bestuursdwang weliswaar de maatregelen door het treffen waarvan de belanghebbenden de tenuitvoerlegging van de beschikking binnen de daarbij gestelde termijn kunnen voorkomen, maar nergens was (en is) bepaald dat reeds in het bestuursdwangbesluit zou moeten worden gespecificeerd met welke maatregelen het bestuursorgaan de beschikking ten uitvoer zal leggen. Wat betreft de kosten van bestuursdwang volstond art. 5:25 lid 2 (oud) Awb met het voorschrift dat de toepassing van bestuursdwang op kosten van de overtreder plaatsvindt. Voorts is van belang dat indien de kosten geheel of gedeeltelijk niet ten laste van de overtreder zullen worden gebracht, zulks volgens art. 5:25 lid 3 (oud) Awb in de beschikking wordt vermeld. In dat verband wordt overigens in de memorie van toelichting9. vermeld:

Het bestuursdwangbesluit10. bepaalt:

Aldus is aan [verweerder], in overeenstemming met de bepalingen (oud) van de Awb, de beschikking tot toepassing van bestuursdwang (het verslepen van zijn woonwagen naar een standplaats op het woonwagencentrum Noordweg) bekendgemaakt en is in die beschikking tevens vermeld dat de toepassing van bestuursdwang op zijn kosten plaatsvindt. De woonwagen van [verweerder] is vervolgens, zoals aangezegd, daadwerkelijk naar de nieuwe locatie versleept; mede gelet op de grote beleidsvrijheid die aan bestuursorganen toekomt ten aanzien van de wijze waarop daadwerkelijk toepassing aan bestuursdwang wordt gegeven11., zie ik geen enkele grond waarom de Gemeente, door haar optreden tegen [verweerder] te combineren met het verslepen van alle andere op de locatie achtergebleven woonwagens in één enkele, in korte tijd uitgevoerde continu-operatie, buiten de grenzen van de bestuursdwangbeschikking zou zijn getreden en waarom de kosten van die operatie (uiteraard pro rata parte) niet als de (aan [verweerder] aangezegde) kosten zouden zijn aan te merken of, in de woorden van het hof, niet ‘redelijkerwijs onder de aanschrijving van [verweerder] kunnen worden gebracht’.

Iets geheel anders is dat [verweerder] wel de hoogte van de hem in rekening gebrachte kosten ter discussie kan stellen. Dat laatste was ook wat [verweerder] deed met zijn twaalfde grief die het hof tot de bestreden rov. 9.2 aanleiding gaf en die luidde:

Voor zover het onderdeel (in de laatste volledige volzin op p. 2 en in de overlopende volzin onderaan p. 2 / bovenaan p. 3 van de cassatiedagvaarding) klaagt over de wijze waarop het hof heeft beoordeeld of de Gemeente in redelijkheid de kosten van de bestuursdwang op [verweerder] heeft kunnen verhalen, mist het onderdeel ten slotte feitelijke grondslag, nu in het bestreden oordeel niet die vraag, maar slechts de grondslag voor het kostenverhaal in de bestuursdwangbeschikking aan de orde was.

Onderdeel 2 klaagt dat, voor zover het hof in rov. 9.2 van het arrest van 8 november 2007 heeft geoordeeld dat van een groepsaanzegging geen sprake is en dat het dwangbevel daarop dus niet kan zien, het hof heeft miskend dat de Gemeente de 26 bewoners, waaronder [verweerder], individueel bestuursdwang diende aan te zeggen. Het bestuursrecht (handhavingsrecht) of de Woonwagenwet (oud) kent of kende echter geen groepsaanschrijving; alleen de overtreder of degene die het in zijn macht heeft de overtreding te beëindigen, kunnen worden aangeschreven (zie art. 5:25 lid 1 (oud) Awb en (het inmiddels vervallen) art. 61 Woonwagenwet). Dat sprake is van individuele aanzeggingen betekent volgens het onderdeel hiernaast niet dat niet gezegd kan worden dat de Gemeente in redelijkheid de kosten hiervan naar rato op onder meer [verweerder] kon verhalen op de wijze zoals zij heeft gedaan. Ook om deze redenen is het oordeel van het hof rechtens onjuist, dan wel geeft het blijk van een onjuiste rechtsopvatting13..

Ik onderschrijf de opvatting van het onderdeel dat een groepsaanzegging zoals kennelijk door het hof als basis voor verhaal van de kosten van de gecombineerde verplaatsingsoperatie verlangd, rechtens niet wel denkbaar is. Er was in casu geen sprake van een door een groep als zodanig (als overtreder) in het leven geroepen illegale situatie, maar van een samenval van individuele overtredingen, waardoor jegens elk van de overtreders individueel tot toepassing van bestuursdwang diende te worden besloten en elk van de bestuursdwangbeschikkingen aan de betrokken overtreder bekend diende te worden gemaakt.

Alhoewel wellicht prematuur (en in de ogen van de Gemeente waarschijnlijk minder opportuun) zolang op een vrijwillige verplaatsing werd gehoopt, zou op zichzelf denkbaar zijn geweest dat de Gemeente in de individuele bestuursdwangbeschikkingen erop had gezinspeeld dat de woonwagens van de overtreders die niet alsnog vrijwillig de oude locatie zouden verlaten, in één operatie binnen korte tijd zouden worden verplaatst (en dat dit per overtreder, in vergelijking met een vrijwillige verplaatsing, tot hogere kosten zou kunnen leiden), maar dat is kennelijk niet wat het hof met een groepsaanzegging voor ogen heeft gestaan. Overigens is het de vraag of dergelijke informatie veel meerwaarde zou hebben gehad voor betrokkenen, die zich ongetwijfeld zeer wel bewust waren dat aan meerderen hunner bestuursdwang in verband met de verplaatsing van de woonwagens was aangezegd en die zich hadden kunnen realiseren dat, als de Gemeente meer bestuursdwangbeschikkingen ten uitvoer zou moeten leggen, het voor de hand lag dat dit in één operatie zou gebeuren: men was van elkaars positie op de hoogte, hetgeen onder meer blijkt uit het gezamenlijke bezwaarschrift14. tegen de bestuursdwangbeschikkingen.

Onderdeel 3 klaagt dat het hof met de hiervoor genoemde oordelen voorts van een onjuiste rechtsopvatting blijk heeft gegeven, omdat het heeft miskend dat, waar de aanzeggingen individueel dienden te geschieden, het de Gemeente vrijstond haar eigen wijze van effectuering van de bestuursdwang te kiezen, mits zij daarbij binnen de grenzen van evenredigheid en proportionaliteit zou blijven (zie: art. 3:4 lid 2 Awb jo 3:1 lid 2 Awb). De Gemeente heeft in de wijze van effectuering, alle belangen afwegend, gekozen voor een groepsgewijze verhuizing in een 24-uurssysteem. Daartoe was de Gemeente feitelijk gedwongen, onder meer gelet op de spelende belangen van openbare orde, veiligheid, en effectiviteit. De inschatting was dat verantwoorde effectuering van de individuele bestuursdwangaanzeggingen slechts mogelijk was als dit in één gezamenlijke actie zou plaatsvinden. De daarmee gemoeide kosten houden volgens het onderdeel dus wel degelijk verband met de (enig mogelijke wijze van effectuering van de) individuele aanzeggingen. De Gemeente heeft, door deze kosten vervolgens hoofdelijk om te slaan over de betrokken individuele standplaatshouders, de proportionaliteitsgrenzen van art. 3:4 lid 2 Awb geenszins overschreden, aldus het onderdeel. Ook om deze reden geven de hiervoor genoemde oordelen van het hof blijk van een onjuiste rechtsopvatting.

Dat het de Gemeente in beginsel vrijstond te kiezen op welke wijze zij de individuele bestuursdwangbeschikkingen ten uitvoer zou leggen en dat er geen enkele reden is waarom het de Gemeente, in de situatie dat zij méér bestuursdwangbesluiten, steeds gericht op de verplaatsing van woonwagens van de ene naar de andere locatie, niet zou vrijstaan die verplaatsing te doen plaatsvinden in één volcontinu-operatie waarvan de kosten vervolgens over de betrokken overtreders zouden worden omgeslagen, kwam hiervóór bij de bespreking van onderdeel 1 reeds aan de orde. Onderdeel 3 voegt aan de klachten van onderdeel 1 slechts toe dat de Gemeente heeft gekozen voor de enige wijze van tenuitvoerlegging die zij, op grond van een afweging van de betrokken belangen, mogelijk achtte en dat zij aldus de proportionaliteitsgrenzen van art. 3:4 lid 2 Awb geenszins heeft overtreden. Voor zover het onderdeel mede beoogt te klagen dat het hof dit laatste heeft miskend, mist het feitelijke grondslag, omdat het hof, dat aan de gekozen wijze van tenuitvoerlegging en/of het verhaal van de daaraan verbonden kosten een voldoende grondslag in de aanzegging/aanschrijving van [verweerder] heeft ontzegd, aan een beoordeling van de proportionaliteit van die wijze van tenuitvoerlegging niet is toegekomen.

Onderdeel 4 klaagt dat het bestreden oordeel van een onjuiste rechtsopvatting blijk geeft, althans onbegrijpelijk en/of voldoende is gemotiveerd in het licht van hetgeen de Gemeente gemotiveerd omtrent de wijze van uitvoering van de bestuursdwang en de hiermee gemoeide kosten heeft aangevoerd. Het onderdeel memoreert onder meer dat de Gemeente heeft aangevoerd dat een dergelijke grootscheepse verplaatsingsoperatie (noodzakelijkerwijs gericht op het in één keer verplaatsen van alle op de oude locatie overgebleven woonwagens) niet op een andere, minder kostbare wijze kon worden uitgevoerd, dat in verband met afspraken in het driehoeksoverleg tussen burgemeester, politie en parket, onder grote tijdsdruk moest worden gewerkt, dat niet volcontinu werken tot sabotage en het tenietdoen van eerdere voorbereidingen zou kunnen leiden en dat er economische, sociale en praktische motieven alsmede veiligheidsmotieven waren om voor de uitvoering van de verhuizing in een 24-uurssysteem te kiezen. Het onderdeel herinnert eraan dat wat betreft de economische motieven onder meer is aangevoerd dat het ingezette materieel maximaal kan worden benut, dat wat betreft de sociale motieven is gewezen op een positief sociaal-psychologisch effect wanneer in de eerste nacht al een woonwagen wordt verplaatst (‘Wanneer er één wagen over de dam is, volgen er meer.’) en op de wenselijkheid de tijd gedurende welke het bij de verplaatsing betrokken personeel aan psychische druk wordt blootgesteld zoveel mogelijk te beperken, dat wat betreft de veiligheidsmotieven is aangevoerd dat een volcontinu-operatie de duur en de kosten van de noodzakelijke beveiliging zoveel mogelijk beperkt en de kans verkleint dat schade aan materieel en materialen wordt toegebracht en de route naar de nieuwe locatie of de nieuwe locatie zelf wordt gebarricadeerd en dat wat betreft de praktische motieven is gewezen op de wens overlast als gevolg van geluid en afsluiting van toegangswegen zoveel mogelijk te beperken en op het verzekeringstechnische voordeel van een zo kort mogelijke projectduur. Voorts verwijst het onderdeel naar het eerdere betoog van de Gemeente dat een inperking van de kosten van verhuizing vallende onder de aanschrijving geen recht doet aan het bijzondere karakter van de bestuursdwangoperatie, bestaande uit een grootschalige verhuizing die in een relatief kort tijdsbestek diende te worden uitgevoerd, hetgeen te meer klemt nu de bewoners het op een gedwongen en niet vrijwillige verhuizing met kostenverhaal hebben laten aankomen. Tegen de achtergrond van dit een en ander heeft het hof volgens het onderdeel niet, althans niet zonder nadere motivering, die ontbreekt, kunnen oordelen dat de kosten die de Gemeente heeft gemaakt omdat zij de woonwagens van de andere bewoners tegelijkertijd met die van [verweerder] heeft willen verplaatsen, niet in zodanig verband staan met het verplaatsen van de enkele woonwagen van [verweerder] dat deze kosten redelijkerwijs onder de aanschrijving kunnen worden gebracht. Datzelfde geldt, nog steeds volgens het onderdeel, voor rov. 5.2 van het arrest van 20 oktober 2009. Daarbij is volgens het onderdeel van belang dat het hof in de rov. 7.2–7.3 van het arrest van 20 oktober 2009 heeft geoordeeld dat het feit dat [verweerder] de verplaatsing zelf goedkoper had kunnen (laten) verrichten niet voldoende is voor de conclusie dat de Gemeente de door haar gemaakte kosten niet op [verweerder] kan verhalen en dat aan de door [verweerder] overgelegde offertes geen voldoende gewicht kan worden toegekend om te oordelen dat de door de Gemeente gemaakte bestuursdwangkosten onredelijk hoog zijn. Voorts is volgens het onderdeel onmiskenbaar geen sprake van het geval dat [verweerder] geen enkel verwijt kan worden gemaakt van de situatie die tot de uitoefening van bestuursdwang heeft geleid of dat bij het ongedaan maken van die situatie het algemeen belang in die mate is betrokken dat moet worden geoordeeld dat de kosten in redelijkheid niet of niet geheel voor zijn rekening zouden moeten komen. Om die reden kan, zo besluit het onderdeel, niet worden geoordeeld dat de gemeente niet in redelijkheid de kosten van het uitvoeren van de bestuursdwang op [verweerder] heeft kunnen verhalen op de wijze zoals zij heeft gedaan.

Het onderdeel lijkt te miskennen dat het hof in de bestreden rechtsoverwegingen niet heeft geoordeeld dat de Gemeente niet in redelijkheid heeft kunnen kiezen voor de operatie zoals die uiteindelijk is uitgevoerd, noch dat de aan [verweerder] in rekening gebracht kosten onredelijk hoog zijn, noch dat [verweerder] ten aanzien van de situatie die tot de uitoefening van de bestuursdwang heeft geleid geen enkel verwijt valt te maken, noch dat bij het ongedaan maken van die situatie het algemeen belang in die mate is betrokken dat moet worden geoordeeld dat de kosten in redelijkheid niet of niet geheel voor zijn rekening zouden moeten komen, maar slechts dat aan de gekozen wijze van tenuitvoerlegging en/of het verhaal van de daaraan verbonden kosten een voldoende grondslag in de aanzegging/aanschrijving van [verweerder] ontbrak. De klachten van het onderdeel missen bij die stand van zaken feitelijke grondslag.

Onderdeel 5 klaagt dat het hof in zijn eindarrest had moeten terugkomen van zijn beslissing in het tussenarrest van 8 november 2007 omtrent de te verhalen kosten van de bestuursdwang.

Mijns inziens mist de klacht zelfstandige betekenis naast de klachten van de onderdelen 1–4. Als, zoals ik meen, de beslissing in het tussenarrest van 8 november 2007 over de te verhalen kosten van bestuursdwang in het licht van die klachten geen stand houdt, vitieert dit het op die beslissing voortbouwende eindarrest, hoe overigens ook moet worden gedacht over de door het onderdeel verdedigde gehoudenheid van het hof om in het eindarrest van die beslissing terug te komen.

Onderdeel 6 betoogt dat de klachten van de voorgaande onderdelen tevens een achttal op de beslissing in het tussenarrest van 8 november 2007 over de te verhalen kosten van bestuursdwang voortbouwende oordelen vitiëren. Naast het oordeel in rov. 9.5 van het arrest van 8 november 2007 dat de Gemeente een nieuwe gespecificeerde opgave van de gemaakte kosten moet doen, kort gezegd ‘geschoond’ van de kosten die slechts zijn gemaakt om alle woonwagens in één volcontinu-operatie te kunnen verplaatsen, doelt het onderdeel op

Als, zoals ik meen, de beslissing in het tussenarrest van 8 november 2007 over de te verhalen kosten van bestuursdwang in het licht van de klachten van de voorgaande onderdelen geen stand houdt, vitieert dit wel het hiervoor bedoelde oordeel in rov. 9.5 van het arrest van 8 november 2007 en de oordelen in het eindarrest, hiervóór bedoeld onder (i), (iv), (v), (vi) en (vii), maar niet de oordelen, hiervóór bedoeld onder (ii) en (iii). Beide laatste oordelen steunen immers niet op de opvatting dat de kosten, gemaakt om alle op de oude locatie achtergebleven woonwagens tegelijkertijd in één volcontinu-operatie binnen korte tijd naar de nieuwe locatie te verslepen, niet (gedeeltelijk) aan [verweerder] in rekening kunnen worden gebracht, maar op de opvatting dat de bestuursdwang niet geacht kan worden mede tot opbouwwerkzaamheden op de nieuwe locatie te hebben gestrekt (het onder (ii) bedoelde oordeel) respectievelijk de opvatting dat, zo al beveiliging van woonhuizen en bedrijfspanden in Harderwijk noodzakelijk was, de kosten daarvan zijn aan te merken als algemene maatschappelijke kosten (het onder (iii) bedoelde oordeel). Overigens komt aan onderdeel 6, ook voor zover daarin terecht wordt gewezen op de doorwerking bij welslagen van (een of meer van) de klachten van de onderdelen 1–4, geen zelfstandige betekenis toe.

Onderdeel 7 keert zich tegen rov. 10.1 van het arrest van 8 november 2007:

Het onderdeel klaagt dat het hof heeft miskend dat het slopen van de woonwagen van [verweerder] het gevolg is van het door hem niet ontruimen van de nieuwe standplaats15. op grond van het uitvoerbaar verklaard vonnis van de rechtbank 's‑Gravenhage van 7 juni 2005 (welk vonnis is bekrachtigd bij arrest van het hof 's‑Gravenhage van 16 september 2008), waarbij de huurovereenkomst is ontbonden en [verweerder] is veroordeeld tot betaling van achterstallige huurpenningen en ontruiming van de woonwagenstandplaats binnen een maand na betekening van het vonnis, op straffe van een dwangsom, met machtiging van de Gemeente om de ontruiming zo nodig zelf te doen uitvoeren op kosten van [verweerder]. Voorts voert het onderdeel onder verwijzing naar door de Gemeente in de feitelijke instanties betrokken stellingen aan dat [verweerder] was gehouden zijn woonwagen aan de nieuwe standplaats aan te passen, dat hij dit echter heeft nagelaten en dat hij niet tijdig aan het vonnis heeft voldaan. Dit komt, nog steeds volgens het onderdeel, voor rekening en risico van [verweerder]. Ook wijst het onderdeel erop dat het beroep van [verweerder] tegen de voor de sloop benodigde vergunning bij onherroepelijke uitspraak van de bestuursrechter ongegrond is verklaard en dat de Gemeente derhalve was gerechtigd de woonwagen te slopen. Volgens het onderdeel valt, gelet hierop niet, althans niet zonder meer, in te zien dat de schade aan de woonwagen in redelijkheid kan worden toegerekend aan de Gemeente en is het hof derhalve van een onjuiste rechtsopvatting met betrekking tot art. 6:98 BW uitgegaan, althans heeft het zijn oordeel, gelet op de desbetreffende, door het onderdeel weergegeven stellingen van de Gemeente, onbegrijpelijk en/of onvoldoende gemotiveerd.

Het onderdeel faalt. De litigieuze schade is de schade, ontstaan als gevolg van de verplaatsing van de woonwagen (en niet de schade als gevolg van de latere sloop daarvan). Dat de woonwagen later is gesloopt, doet naar het oordeel van het hof aan die eerder toegebrachte schade niet af, waarbij het hof bovendien (in cassatie onbestreden16.) heeft geoordeeld dat is gesteld noch gebleken dat de gestelde huurachterstand de sloop van de woonwagen zou hebben gerechtvaardigd als die wagen nog in onbeschadigde staat zou hebben verkeerd. In de schriftelijke toelichting van mr. Scheltema wordt onder 2.14–2.16 het standpunt verdedigd dat volgens de leer van de hypothetische veroorzaking de schade als gevolg van de eerste gebeurtenis (de onrechtmatige daad) weliswaar in de regel aan de aansprakelijke persoon kan worden toegerekend, ondanks de latere gebeurtenis die als tweede (zij het hypothetische) schadeoorzaak geldt, maar dat deze regel uitzondering lijdt in het geval dat de tweede gebeurtenis in de risicosfeer van de benadeelde ligt, welke omstandigheid zich in casu zou voordoen. Nog daargelaten dat de tweede hypothetische schadeoorzaak volgens het hof allerminst zeker is (voor het hof staat niet vast dat de woonwagen van [verweerder] ook zou zijn gesloopt als hij in onbeschadigde staat zou hebben verkeerd), ziet de door het onderdeel bedoelde uitzondering mijns inziens niet op gevallen waarin de eerste gebeurtenis een ‘afgeronde’ schade heeft veroorzaakt (zoals in het geval van zaaksbeschadiging), maar vindt zij toepassing in de situatie dat de eerste gebeurtenis een toestand heeft veroorzaakt waaruit voortdurende schade voortvloeit. De uitzondering impliceert ook allerminst dat de aansprakelijkheid van de voor de eerste gebeurtenis aansprakelijke partij geheel wegvalt, maar slechts dat zij ratione temporis wordt beperkt17..

Aan de als gevolg van de verplaatsing van de woonwagen ontstane schade doet naar het oordeel van het hof evenmin af dat, als [verweerder] zijn wagen aan de nieuwe standplaats zou hebben aangepast (hetgeen hij, alhoewel hij daartoe volgens de Gemeente verplicht was, feitelijk niet heeft gedaan), herstel van de woonwagen achterwege had kunnen blijven. Anders dan het onderdeel verdedigt, getuigt het bestreden oordeel ook in het licht van de door de Gemeente bedoelde verplichting van [verweerder] tot aanpassing van zijn woonwagen aan de nieuwe standplaats niet van een onjuiste rechtsopvatting met betrekking tot art. 6:98 BW (toerekenbaarheid van de schade aan de Gemeente) en is dat oordeel evenmin onbegrijpelijk en/of ontoereikend gemotiveerd. In dit verband is in het bijzonder van belang dat ten tijde van de verplaatsing van de woonwagen van [verweerder] nog geenszins vaststond dat deze moest worden aangepast. Naar de Gemeente zelf heeft doen stellen op de door het onderdeel genoemde vindplaats in de door de mrs. De Jonge en Schijns in eerste aanleg gehanteerde pleitnota (onder 6.12–6.13), had [verweerder] na de gedwongen verhuizing nog de keuze de standplaats aan de Jan Hanlostraat te accepteren of naar een vervangende standplaats in het land om te zien, waarbij slechts in geval van een keuze voor eerstgenoemde standplaats en bij ondertekening van de huurovereenkomst de woonwagen van [verweerder] aan die standplaats zou moeten worden aangepast. Nadat [verweerder] de huurovereenkomst had getekend maar had nagelaten zijn woonwagen aan te passen, heeft de Gemeente hem bij brief van 14 oktober 2003 gesommeerd de woonwagen aan de standplaats aan te passen, aan welke sommatie [verweerder] geen gevolg heeft gegeven. Aldus deed zich niet een situatie voor, vergelijkbaar met die welke aan de orde was in HR 20 september 1985, LJN: AC9029, NJ 1986, 211, m.nt. G onder NJ 1986, 212, en waarin sprake was van beschadiging door aanvaring van een meerstoel, die reeds ten tijde van de aanvaring niet meer als meerstoel in gebruik was en bestemd was om deel te gaan uitmaken van een sluishoofd dat reeds in aanbouw was, en waarin om die redenen een abstracte wijze van schadevaststelling niet was aangewezen.

Onderdeel 8 keert zich, naast de hiervoor aangehaalde rov. 10.1, ook tegen de rov. 10.2–10.7, waarin het hof heeft overwogen:

Het onderdeel klaagt — kort gezegd — dat het hof heeft miskend dat de schade aan de woonwagen ten gevolge van de uitoefening van de bestuursdwang eerst kon worden begroot nadat [verweerder] zijn woonwagen zou hebben aangepast aan de afmetingen van de nieuwe standplaats en duidelijk zou zijn welke kosten hiermee zijn gemoeid.

De klacht bouwt voort op de gedachte dat de schade aan de woonwagen van [verweerder] moet worden vastgesteld met inachtneming van de door de Gemeente gestelde verplichting van [verweerder] tot aanpassing van zijn woonwagen aan de nieuwe standplaats, als gevolg van welke aanpassing de als gevolg van de verplaatsing aan de woonwagen toegebrachte schade zou zijn ‘weggevallen’. Van die gedachte heeft het hof echter reeds in rov. 10.1 afstand genomen met de overweging dat het feit dat [verweerder] na de beschadiging bereid was zijn woonwagen aan de nieuwe standplaats aan te passen, niet maakt dat de eerdere schade door de verplaatsing niet meer heeft bestaan. Bij die stand van zaken kon het hof, zonder van een onjuiste rechtsopvatting blijk te geven en zonder dat de door het onderdeel bedoelde stellingen van de Gemeente tot een nadere motivering noopten, oordelen dat de Gemeente de begroting door de firma Caravanbouw van de bij de verplaatsing aan de woonwagen van [verweerder] toegebrachte schade onvoldoende gemotiveerd heeft betwist.

Onderdeel 9 ten slotte betreft de doorwerking van de onderdelen 7 en 8 bij welslagen van die onderdelen. Het onderdeel, dat geen zelfstandige klacht bevat, kan mijns inziens evenmin als de onderdelen 7 en 8 tot cassatie leiden.

De conclusie strekt tot vernietiging van de beide bestreden arresten en tot verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal