HvJ EG, 10-07-2008, nr. C-173/07

Het verzoek om een prejudiciële beslissing betreft de uitlegging van artikel 3, lid 1, sub a, van verordening (EG) nr. 261/2004 van het Europees Parlement en de Raad van 11 februari 2004 tot vaststelling van gemeenschappelijke regels inzake compensatie en bijstand aan luchtreizigers bij instapweigering en annulering of langdurige vertraging van vluchten en tot intrekking van verordening (EEG) nr. 295/91 (PB L 46, blz. 1).

Dit verzoek is ingediend in het kader van een geschil tussen de luchtvaartmaatschappij Emirates Airlines — Direktion für Deutschland (hierna: ‘Emirates’) en Schenkel met betrekking tot de weigering van Emirates Schenkel een compensatie te betalen na de annulering van een vlucht vanaf Manilla (Filippijnen).

Schenkel heeft in Duitsland bij Emirates een reis heen en retour van Düsseldorf (Duitsland) via Dubai (Verenigde Arabische Emiraten) naar Manilla geboekt.

Voor de retourvlucht had Schenkel een boeking voor de vlucht van 12 maart 2006 vanuit Manilla. Deze vlucht is geannuleerd wegens technische problemen. Schenkel is uiteindelijk op 14 maart 2006 vanuit Manilla vertrokken en op dezelfde dag in Düsseldorf aangekomen.

Schenkel heeft bij het Amtsgericht Frankfurt am Main een vordering ingesteld tegen Emirates, van wie hij een compensatie van 600 EUR heeft gevorderd, op grond van de artikelen 5, lid 1, sub c, en 7, lid 1, sub c, van verordening nr. 261/2004.

Hij heeft gesteld dat de compensatie waarin deze bepalingen voor het geval van annulering van een vlucht voorzien, in casu op hem toepasselijk is. Hij heeft met name de stelling verdedigd dat de heen- en de retourvlucht niet-zelfstandige delen van één en dezelfde vlucht vormen. Aangezien de plaats van vertrek van deze ene vlucht Düsseldorf was, was hij dus ‘een passagier die vertrekt vanaf een luchthaven die op het grondgebied van een lidstaat’ van de Europese Gemeenschap is gelegen, in de zin van artikel 3, lid 1, sub a, van deze verordening.

Emirates heeft gesteld dat de heen- en de retourvlucht als twee onderscheiden vluchten moeten worden beschouwd. Daarenboven beschikt Emirates niet over een vergunning verleend door een lidstaat op grond van artikel 2, sub c, van verordening nr. 2407/92 (EEG) van de Raad van 23 juli 1992 betreffende de verlening van exploitatievergunningen aan luchtvaartmaatschappijen (PB L 240, blz. 1).

Op grond dat zij dus geen ‘communautaire luchtvaartmaatschappij’ in de zin van artikel 3, lid 1, sub b, van verordening nr. 261/2004, was, heeft Emirates geconcludeerd dat zij Schenkel geen compensatie voor de geannuleerde vlucht diende te betalen.

Het Amtsgericht Frankfurt am Main wees de vordering van Schenkel toe. Emirates heeft hoger beroep ingesteld bij het Oberlandesgericht Frankfurt am Main.

Ofschoon het Oberlandesgericht Frankfurt am Main ertoe neigt om een reis heen en retour met het oog op de toepassing van verordening nr. 261/2004 als één en dezelfde vlucht te beschouwen, heeft het twijfels aangaande de gegrondheid van deze uitlegging van het begrip vlucht.

Daarom heeft het Oberlandesgericht Frankfurt am Main de behandeling van de zaak geschorst en het Hof de volgende prejudiciële vraag gesteld:

De verwijzende rechter vraagt in wezen of artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004, aldus moet worden uitgelegd, dat het van toepassing is op de situatie van een reis heen en retour waarbij de passagiers die eerst zijn vertrokken vanaf een luchthaven op het grondgebied van een lidstaat waarop het verdrag van toepassing is, naar deze luchthaven terugkeren met een vlucht vanaf een in een derde land gelegen luchthaven. De verwijzende rechter vraagt eveneens of de omstandigheid dat de heen- en de retourvlucht het voorwerp uitmaken van één enkele boeking, van belang is voor de uitlegging van deze bepaling.

Met zijn vraag refereert de verwijzende rechter aan de in verordening nr. 261/2004 gebruikte begrippen ‘vlucht’ en ‘reis’ en vraagt hij of het begrip vlucht een vliegreis heen- en retour omvat.

Ofschoon de Duitse taalversie van artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 het begrip vlucht gebruikt, verwijst een duidelijke meerderheid van de andere taalversies van deze bepaling niet naar het begrip ‘vlucht’ of gebruikt zij een van dit begrip afgeleide term. Toch is het begrip vlucht bepalend voor de beantwoording van de voorgelegde vraag.

Zoals de advocaat-generaal in punt 8 van haar conclusie heeft uiteengezet, zijn de passagiers die van een op het grondgebied van een lidstaat of van een in een derde land gelegen luchthaven vertrekken, noodzakelijkerwijze passagiers die aan boord gaan voor een vlucht vanaf deze luchthaven. Dit verschil tussen de onderscheiden taalversies heeft dus geen invloed op de werkelijke betekenis die moet worden gegeven aan de betreffende bepalingen, die de werkingssfeer van voornoemde verordening bepalen.

Derhalve dient eerst het begrip vlucht te worden uitgelegd.

In dit verband moet worden vastgesteld dat dit begrip niet behoort tot de begrippen die in het kader van verordening nr. 261/2004 het voorwerp uitmaken van artikel 2, met het opschrift ‘Definities’. Het is evenmin in de andere artikelen van deze verordening omschreven.

In die omstandigheden dient het begrip vlucht te worden uitgelegd in het licht van het geheel der bepalingen van verordening nr. 261/2004 evenals van haar doelstellingen.

Alvorens tot deze analyse over te gaan, moet evenwel worden opgemerkt dat artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 waarnaar de verwijzende rechter verwijst, in samenhang met artikel 3, lid 1, sub b, ervan dient te worden gelezen.

Uit voormeld lid 1 in zijn geheel blijkt dat voornoemde verordening van toepassing is op situaties waarin passagiers een vlucht nemen, ofwel vanaf een luchthaven op het grondgebied van een lidstaat [sub a], ofwel vanaf een in een derde land gelegen luchthaven naar een luchthaven op het grondgebied van een lidstaat, op voorwaarde dat de luchtvaartmaatschappij die de vlucht uitvoert, een communautaire luchtvaartmaatschappij is [sub b].

Daaruit volgt dat een situatie waarin de passagiers vanaf een in een derde land gelegen luchthaven vertrekken, niet kan worden gerekend tot de situaties als bedoeld in artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004, zodat deze verordening er enkel op van toepassing is indien is voldaan aan de in artikel 3, lid 1, sub b, gestelde voorwaarde, namelijk dat de luchtvaartmaatschappij die de vlucht uitvoert een communautaire luchtvaartmaatschappij is.

Met betrekking tot de uitlegging van de relevante bepalingen van voornoemde verordening, zij er in de eerste plaats op gewezen dat artikel 8, lid 2, van verordening nr. 261/2004 verwijst naar een vlucht die onderdeel is van een pakketreis, wat impliceert dat een vlucht niet hetzelfde is als een reis en dat deze laatste uit meerdere vluchten kan bestaan. In dit verband verwijst lid 1 van dit artikel uitdrukkelijk naar het begrip ‘retourvlucht’, waarmee wordt gewezen op het bestaan van een heenvlucht die in de loop van dezelfde reis wordt uitgevoerd.

Deze vaststelling wordt bevestigd door artikel 2, sub h, van verordening nr. 261/2004, dat het begrip ‘eindbestemming’ omschrijft als de bestemming die vermeld staat op het bij de incheckbalie aangeboden ticket of, in geval van rechtstreeks aansluitende vluchten, als de bestemming van de laatste vlucht.

Vervolgens onderscheidt artikel 8, lid 1, van verordening nr. 261/2004 tussen het eerste vertrekpunt en de eindbestemming van de passagiers, waarmee dus twee verschillende plaatsen worden bedoeld. Indien derhalve een ‘vlucht’ als bedoeld in artikel 3, lid 1, sub a, van voornoemde verordening als een reis heen en retour zou worden beschouwd, zou dit erop neerkomen dat wordt aangenomen dat de eindbestemming ervan overeenkomt met het eerste vertrekpunt. Deze bepaling zou dan zinloos zijn.

Indien een ‘vlucht’ in de zin van artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 als een reis heen en retour zou worden beschouwd, zou dit ten slotte in werkelijkheid leiden tot een vermindering van de bescherming die passagiers krachtens deze verordening moet worden verleend, wat zou indruisen tegen het doel ervan, dat bestaat in de waarborging van een hoog niveau van bescherming van de passagiers (zie in die zin arrest van 10 januari 2006, IATA en ELFAA, C-344/04, Jurispr. blz. I-403, punt 69).

Daarenboven voorzien de artikelen 4, lid 1, 5, lid 1, en 8, lid 1, van verordening nr. 261/2004, enerzijds in vergoeding van verschillende soorten schade die naar aanleiding van een vlucht kunnen ontstaan, maar anderzijds houden zij er geen rekening mee dat één soort schade tijdens één en dezelfde vlucht meermaals zou kunnen optreden. Derhalve zouden de passagiers die eerst vanaf een in een lidstaat gelegen luchthaven zijn vertrokken, deze bescherming slechts éénmaal kunnen inroepen indien zij op de heen- én op de retourvlucht een gelijksoortige schade zouden lijden.

Indien artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 aldus zou worden uitgelegd, dat een vlucht een reis heen en retour omvat, zou dit er voorts ook op neerkomen dat de passagiers hun rechten worden ontnomen wanneer de vlucht vanaf een op het grondgebied van een lidstaat gelegen luchthaven niet wordt uitgevoerd door een communautaire luchtvaartmaatschappij.

In dit verband zouden de passagiers van zo een vlucht die eerst vanaf een in een derde land gelegen luchthaven zijn vertrokken, niet in aanmerking komen voor de door verordening nr. 261/2004 verleende bescherming. De passagiers die op dezelfde vlucht hun reis aanvangen, zouden daarentegen wel voor deze bescherming in aanmerking komen, daar zij zouden worden beschouwd als passagiers vanaf een op het grondgebied van een lidstaat gelegen luchthaven. De passagiers van één en dezelfde vlucht, wier bescherming tegen de daaruit voortvloeiende nadelige gevolgen gelijk dient te zijn, zouden dus verschillend worden behandeld.

Volgens vaste rechtspraak vereist het beginsel van gelijke behandeling of non-discriminatie evenwel dat, behoudens objectieve rechtvaardiging, vergelijkbare situaties niet verschillend en verschillende situaties niet gelijk worden behandeld (zie arresten IATA en ELFAA, aangehaald, punt 95, en van 12 september 2006, Eman en Sevinger, C-300/04, Jurispr. blz. I-8055, punt 57, evenals 11 september 2007, Lindorfer/Raad, C-227/04 P, Jurispr. blz. I-6767, punt 63).

In het licht van al deze gegevens dient het begrip ‘vlucht’ in de zin van verordening nr. 261/2004 aldus te worden uitgelegd, dat deze in wezen bestaat in een luchtvervoerhandeling - en dus in zeker zin een ‘onderdeel’ van dit vervoer vormt — die wordt uitgevoerd door een luchtvaartmaatschappij die het traject ervan vaststelt.

Het begrip ‘reis’ hangt daarentegen samen met de persoon van de passagier, die zijn bestemming kiest en zich met gebruikmaking van door de luchtvaartmaatschappijen uitgevoerde vluchten daar naartoe begeeft. Een reis, die normaliter de onderdelen ‘heen’ en ‘retour’ omvat, wordt in de eerste plaats bepaald door het persoonlijke en individuele doel van de verplaatsing. Aangezien het begrip reis niet is vermeld in de tekst van artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004, heeft het in beginsel geen betekenis voor de uitlegging ervan.

Nagegaan moet dus worden of andere in deze context relevante juridische instrumenten van belang kunnen zijn voor de uitlegging van het begrip vlucht. In dat opzicht moet worden onderzocht of, zoals de verwijzende rechter lijkt vast te stellen, het verdrag van Montreal bepalend is. Dit verdrag bepaalt de verplichtingen van luchtvaartmaatschappijen tegenover de passagiers waarmee zij een vervoerovereenkomst hebben gesloten en stelt in het bijzonder vast hoe de passagiers een geïndividualiseerd schadeherstel — in de vorm van schadevergoeding — kunnen verkrijgen voor schade ten gevolge van een vertraging.

Het is juist dat het verdrag van Montreal een integrerend bestanddeel van de communautaire rechtsorde vormt (zie in die zin arrest IATA en ELFAA, aangehaald, punten 35 en 36). Bovendien blijkt uit artikel 300, lid 7, EG dat de door de Gemeenschap gesloten overeenkomsten voor haar instellingen verbindend zijn, en dat deze overeenkomsten bijgevolg voorrang hebben boven de handelingen van afgeleid gemeenschapsrecht (zie in die zin arrest van 10 september 1996, Commissie/Duitsland, C-61/94, Jurispr. blz. I-3989, punt 52).

Het verdrag van Montreal bepaalt de omvang van de voormelde verplichtingen echter geenszins door enige verwijzing naar het begrip vlucht, dat daarenboven niet voorkomt in de tekst van dit verdrag.

Bovendien worden, zoals de verwijzende rechter terecht opmerkt, opvolgende vervoershandelingen volgens het verdrag van Montreal als een ‘enkel vervoer’ beschouwd, met name wanneer zij in de vorm van één overeenkomst zijn gesloten. Voor zover dit begrip van enkel vervoer verwijst naar een opeenvolging van verschillende door de passagier gekozen trajecten, leunt dit eerder aan bij het begrip reis zoals omschreven in punt 41 van het onderhavige arrest.

Het verdrag van Montreal blijkt dus niet bepalend te zijn voor de uitlegging van het begrip ‘vlucht’ in de zin van verordening nr. 261/2004.

Uit de punten 32 tot en met 41 van het onderhavige arrest volgt dat een reis heen en retour niet als één en dezelfde vlucht kan worden beschouwd. Artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 kan dus geen toepassing vinden op een reis heen en retour zoals die waarvan in het hoofdgeding sprake is, waarbij de passagiers die eerst vanaf een luchthaven op het grondgebied van een lidstaat zijn vertrokken, naar deze luchthaven terugkeren met een vlucht vanaf een luchthaven in een derde land.

Deze uitlegging wordt eveneens bevestigd door artikel 17, tweede streepje, van verordening nr. 261/2004 — toegelicht in het drieëntwintigste punt van de considerans ervan —, waarin het heet dat de communautaire wetgever overweegt in de toekomst de werkingssfeer van deze verordening mogelijkerwijze uit te breiden tot de passagiers op vluchten van een derde land naar een lidstaat, die niet worden uitgevoerd door communautaire luchtvaartmaatschappijen.

Indien zou worden aangenomen dat artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 ook geldt voor een reis heen en retour waarbij de passagiers die eerst vanaf een luchthaven op het grondgebied van een lidstaat zijn vertrokken, een vlucht nemen vanaf een luchthaven in een derde land, zouden de in artikel 17, tweede streepje, van voornoemde verordening bedoelde passagiers reeds binnen de werkingssfeer ervan vallen. Deze bepaling zou derhalve zinloos zijn.

De vraag betreffende de omstandigheid dat de heen- en de retourvlucht het voorwerp uitmaken van één enkele boeking, heeft geen invloed op de in punt 47 van het onderhavige arrest geformuleerde conclusie.

De definitie van het begrip ‘boeking’ in artikel 2, sub g, van verordening nr. 261/2004 bevat namelijk geen enkel element op grond waarvan de omvang van de werkingssfeer van artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 nader kan worden bepaald. Dat de passagiers slechts één enkele boeking maken, heeft geen invloed op de onafhankelijkheid van de twee vluchten.

De boekingswijze kan dan ook niet worden beschouwd als een relevant element ter bepaling van de werkingssfeer van artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004.

Gelet op de voorgaande overwegingen moet op de prejudiciële vraag worden geantwoord, dat artikel 3, lid 1, sub a, van verordening nr. 261/2004 aldus moet worden uitgelegd, dat het niet van toepassing is op de situatie van een reis heen en retour waarbij de passagiers die eerst zijn vertrokken vanaf een luchthaven op het grondgebied van een lidstaat waarop het Verdrag van toepassing is, naar deze luchthaven terugkeren met een vlucht vanaf een luchthaven in een derde land. Dat de heen- en de retourvlucht het voorwerp uitmaken van één enkele boeking, is niet van belang voor de uitlegging van deze bepaling.

Ten aanzien van de partijen in het hoofdgeding is de procedure als een aldaar gerezen incident te beschouwen, zodat de nationale rechterlijke instantie over de kosten heeft te beslissen. De door anderen wegens indiening van hun opmerkingen bij het Hof gemaakte kosten komen niet voor vergoeding in aanmerking.

Het Hof van Justitie (Vierde kamer) verklaart voor recht:

Artikel 3, lid 1, sub a, van verordening (EG) nr. 261/2004 van het Europees Parlement en de Raad van 11 februari 2004 tot vaststelling van gemeenschappelijke regels inzake compensatie en bijstand aan luchtreizigers bij instapweigering en annulering of langdurige vertraging van vluchten en tot intrekking van verordening (EEG) nr. 295/91, moet aldus worden uitgelegd, dat het niet van toepassing is op de situatie van een reis heen en retour waarbij de passagiers die eerst zijn vertrokken vanaf een luchthaven op het grondgebied van een lidstaat waarop het EG-Verdrag van toepassing is, naar deze luchthaven terugkeren met een vlucht vanaf een luchthaven in een derde land. Dat de heen- en de retourvlucht het voorwerp uitmaken van één enkele boeking, is niet van belang voor de uitlegging van deze bepaling.

ondertekeningen