HvJ EG, 09-12-2003, nr. C-116/02

Bij beschikking van 25 maart 2002, ingekomen bij het Hof op 2 april daaraanvolgend, heeft het Oberlandesgericht Innsbruck krachtens het protocol van 3 juni 1971 betreffende de uitlegging door het Hof van Justitie van het Verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken (hierna: protocol), een aantal prejudiciële vragen gesteld over de uitlegging van artikel 21 van het reeds aangehaalde verdrag van 27 september 1968 (PB 1972, L 299, blz. 32), zoals gewijzigd bij het Verdrag van 9 oktober 1978 inzake de toetreding van het Koninkrijk Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland (PB L 304, blz. 1, en gewijzigde tekst, blz. 77), het Verdrag van 25 oktober 1982 inzake de toetreding van de Helleense Republiek (PB L 388, blz. 1), het Verdrag van 26 mei 1989 inzake de toetreding van het Koninkrijk Spanje en de Portugese Republiek (PB L 285, blz. 1) en het Verdrag van 29 november 1996 inzake de toetreding van de Republiek Oostenrijk, de Republiek Finland en het Koninkrijk Zweden (PB 1997, C 15, blz. 1; hierna: Executieverdrag).

Deze vragen zijn gerezen in een geding tussen de vennootschap naar Oostenrijks recht Erich Gasser GmbH (hierna: Gasser) en de vennootschap naar Italiaans recht MISAT Srl (hierna: MISAT) naar aanleiding van de verbreking van hun handelsrelatie.

Blijkens zijn preambule heeft het Executieverdrag tot doel om overeenkomstig artikel 293 EG de wederzijdse erkenning en tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen te vereenvoudigen, alsook om de rechtsbescherming binnen de Gemeenschap van degenen die er gevestigd zijn te vergroten. Luidens de preambule is het daartoe noodzakelijk de bevoegdheid van de gerechten van de verdragsluitende staten in internationaal verband vast te stellen.

De bepalingen inzake de bevoegdheid staan in titel II van het Executieverdrag. In artikel 2 van dit verdrag is de algemene regel neergelegd dat de gerechten van de staat waar de verweerder zijn woonplaats heeft, bevoegd zijn. Artikel 5 van dit verdrag bepaalt evenwel dat de verweerder ten aanzien van verbintenissen uit overeenkomst kan worden opgeroepen voor het gerecht van de plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt, is uitgevoerd of moet worden uitgevoerd.

Voorts bevat artikel 16 Executieverdrag de regels inzake exclusieve bevoegdheid. Op grond van punt 1, sub a, van dit artikel zijn, ongeacht de woonplaats, met name de gerechten van de verdragsluitende staat waar het onroerend goed gelegen is, bij uitsluiting bevoegd ten aanzien van zakelijke rechten op en huur en verhuur, pacht en verpachting van onroerende goederen.

De artikelen 17 en 18 van dit verdrag handelen over de door partijen aangewezen bevoegde rechter.

Artikel 17 luidt als volgt:

Wanneer de partijen, van wie er ten minste één woonplaats heeft op het grondgebied van een verdragsluitende staat, een gerecht of de gerechten van een verdragsluitende staat hebben aangewezen voor de kennisneming van geschillen welke naar aanleiding van een bepaalde rechtsbetrekking zijn ontstaan of zullen ontstaan, is dit gerecht of zijn de gerechten van die staat bij uitsluiting bevoegd. Deze overeenkomst tot aanwijzing van een bevoegde rechter dient te worden gesloten:

[…]

Overeenkomsten tot aanwijzing van een bevoegde rechter […] hebben geen rechtsgevolg indien zij strijdig zijn met de bepalingen van de artikelen 12 en 15 [betreffende de bevoegdheid inzake verzekerings- en consumentenovereenkomsten], of indien de gerechten, op welker bevoegdheid inbreuk wordt gemaakt, krachtens artikel 16 bij uitsluiting bevoegd zijn.

[…]

Artikel 18 bepaalt:

Buiten de gevallen waarin zijn bevoegdheid voortvloeit uit andere bepalingen van dit verdrag, is de rechter van een verdragsluitende staat, voor wie de verweerder verschijnt, bevoegd. Dit voorschrift is niet van toepassing indien de verschijning uitsluitend ten doel heeft de bevoegdheid te betwisten, of indien er een ander gerecht bestaat dat krachtens artikel 16 bij uitsluiting bevoegd is.

Het Executieverdrag heeft bovendien tot doel onverenigbare beslissingen te voorkomen. Zo bepaalt artikel 21, betreffende aanhangigheid:

Wanneer voor gerechten van verschillende verdragsluitende staten tussen dezelfde partijen vorderingen aanhangig zijn, welke hetzelfde onderwerp betreffen en op dezelfde oorzaak berusten, houdt het gerecht waarbij de zaak het laatst is aangebracht zijn uitspraak ambtshalve aan totdat de bevoegdheid van het gerecht waarbij de zaak het eerst is aangebracht, vaststaat.

Wanneer de bevoegdheid van het gerecht waarbij de zaak het eerst is aangebracht, vaststaat, verklaart het gerecht waarbij de zaak het laatst is aangebracht, zich onbevoegd.

Ter zake van erkenning bepaalt artikel 27 Executieverdrag ten slotte:

Beslissingen worden niet erkend:

Volgens artikel 28, eerste alinea, van dit verdrag worden de beslissingen eveneens niet erkend, indien de bepalingen […] [betreffende op verzekerings- en consumentenovereenkomsten en op de in artikel 16 bedoelde bepalingen] zijn geschonden […].

De maatschappelijke zetel van Gasser is gevestigd te Dornbirn (Oostenrijk). Gedurende verscheidene jaren verkocht zij kinderkleding aan MISAT, die in Rome (Italië) is gevestigd.

Op 19 april 2000 stelde MISAT bij het Tribunale civile e penale di Roma (Italië) tegen Gasser een vordering in tot vaststelling dat hun overeenkomst van rechtswege was ontbonden, en subsidiair dat deze overeenkomst wegens een meningsverschil tussen de twee vennootschappen was ontbonden. MISAT heeft bovendien het Tribunale verzocht om vast te stellen dat er geen sprake was van niet-uitvoering van de overeenkomst van harentwege, en om Gasser wegens niet-nakoming van haar verplichting tot redelijkheid, billijkheid en zorgvuldigheid te veroordelen tot vergoeding van haar schade en terugbetaling van bepaalde kosten.

Op 4 december 2000 stelde Gasser bij het Landesgericht Feldkirch (Oostenrijk) een vordering tegen MISAT in tot betaling van onbetaalde facturen. Tot staving van de bevoegdheid van dit gerecht stelde verzoekster in het hoofdgeding dat deze niet alleen het gerecht van de plaats van uitvoering van de overeenkomst in de zin van artikel 5, punt 1, Executieverdrag was, maar tevens het gerecht dat was aangewezen in een forumkeuzebeding dat volgens haar op elke factuur van Gasser aan MISAT stond, zonder dat laatstgenoemde hiertegen bezwaar had gemaakt. Volgens Gasser tonen deze omstandigheden aan, dat partijen volgens de tussen Oostenrijk en Italië geldende handelsgebruiken een forumkeuzebeding in de zin van artikel 17 Executieverdrag waren overeengekomen.

MISAT stelde dat het Landesgericht Feldkirch onbevoegd was, op grond dat overeenkomstig de in artikel 2 Executieverdrag neergelegde algemene regel de rechter van de plaats waar zij was gevestigd, bevoegd was. Zij betwistte eveneens dat er sprake was van een forumkeuzebeding, en zij stelde dat zij, voordat Gasser bij het Landesgericht Feldkirch een vordering had ingesteld, op grond van dezelfde handelsrelatie een vordering bij het Tribunale civile e penale di Roma had ingesteld.

Op 21 december 2001 besloot het Landesgericht Feldkirch overeenkomstig artikel 21 Executieverdrag de behandeling van de zaak ambtshalve te schorsen totdat de bevoegdheid van het Tribunale civile e penale di Roma vaststaat. Het Landesgericht bevestigde zijn eigen bevoegdheid als gerecht van de plaats van uitvoering van de overeenkomst, maar sprak zich niet uit over het bestaan van een forumkeuzebeding, waarbij het opmerkte dat op de facturen van eiseres in het hoofdgeding onder de rubriek Bevoegde gerechten inderdaad systematisch die van Dornbirn waren vermeld, terwijl op de bestellingen geen melding was gemaakt van een forumkeuze.

Gasser stelde bij het Oberlandesgericht Innsbruck beroep in tegen deze beslissing en vorderde dat het Landesgericht Feldkirch bevoegd zou worden verklaard en de behandeling van het geschil niet zou worden geschorst.

De verwijzende rechter meent om te beginnen, dat er in casu wél een situatie van aanhangigheid bestaat, aangezien het om dezelfde partijen gaat en de vorderingen bij het Oostenrijkse en het Italiaanse gerecht hetzelfde onderwerp betreffen en op dezelfde oorzaak berusten in de zin van artikel 21 Executieverdrag, zoals uitgelegd door het Hof (zie in die zin arrest van 8 december 1987, Gubisch Maschinenfabrik, 144/86, Jurispr. blz. 4861).

Na eerst te hebben vastgesteld dat het Landesgericht Feldkirch zich niet over het bestaan van een forumkeuzebeding heeft uitgesproken, vraagt de verwijzende rechter zich vervolgens af of de omstandigheid dat een van de partijen herhaaldelijk zonder protest de facturen van de andere partij heeft betaald, hoewel op deze facturen een forumkeuzebeding stond, als een instemming met dit beding in de zin van artikel 17, eerste alinea, sub c, Executieverdrag kan worden beschouwd, voorzover een dergelijke handelwijze tussen partijen overeenstemt met een gewoonte in de branche van de internationale handel waarin zij actief zijn, en voorzover deze gewoonte de partijen bekend is of als bekend moet worden aangemerkt. Zo er sprake is van een forumkeuzebeding, is het Landesgericht Feldkirch volgens de verwijzende rechter op grond van artikel 17 Executieverdrag bij uitsluiting bevoegd om van de zaak kennis te nemen. In deze omstandigheden rijst de vraag of de in artikel 21 Executieverdrag opgelegde verplichting om de zaak aan te houden, niettemin van toepassing is.

Daarnaast vraagt de verwijzende rechter zich af, in hoeverre de in het algemeen buitengewoon lange duur van de gerechtelijke procedures in de verdragsluitende staat van de eerst aangezochte rechter van invloed kan zijn op de toepassing van artikel 21 Executieverdrag.

In deze omstandigheden heeft het Oberlandesgerichtshof Innsbruck besloten, de behandeling van de zaak te schorsen en het Hof om een prejudiciële beslissing te verzoeken over de volgende vragen:

Voor het geval hoe dan ook eveneens onder de in vraag 3 beschreven omstandigheden overeenkomstig artikel 21 te werk moet worden gegaan, behoeven de vragen 4, 5 en 6 niet te worden beantwoord.

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of een nationale rechter, zelfs indien hij zich op stellingen van een partij in het hoofdgeding baseert waarvan hij de juistheid nog niet heeft onderzocht, krachtens het protocol aan het Hof een vraag inzake de uitlegging van het Executieverdrag kan voorleggen.

In casu wijst de verwijzende rechter erop dat de tweede vraag gebaseerd is op de nog niet door de feitenrechter bevestigde premisse dat op grond van een forumkeuzebeding in de zin van artikel 17 Executieverdrag het gerecht in wiens rechtsgebied Dornbirn valt, bevoegd is om het geschil in het hoofdgeding te beslechten.

In dit verband moet eraan worden herinnerd dat het, gelet op de bevoegdheidsverdeling in het kader van de prejudiciële procedure van het protocol, uitsluitend aan de nationale rechter staat om het voorwerp te bepalen van de vragen die hij aan het Hof wenst te stellen. Volgens vaste rechtspraak is het immers uitsluitend een zaak van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid voor de te geven rechterlijke beslissing draagt om, gelet op de bijzonderheden van het concrete geval, de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis alsmede de relevantie van de vragen die hij aan het Hof voorlegt, te beoordelen (arresten van 27 februari 1997, Van den Boogaard, C-220/95, Jurispr. blz. I-1147, punt 16; 20 maart 1997, Farrell, C-295/95, Jurispr. blz. I-1683, punt 11; 16 maart 1999, Castelletti, C-159/97, Jurispr. blz. I-1597, punt 14, en 8 mei 2003, Gantner Electronic, C-111/01, Jurispr. blz. I-4207, punten 34 en 38).

De geest van samenwerking waarin de prejudiciële verzoeken moeten worden gedaan, onderstelt evenwel dat de nationale rechter van zijn kant oog heeft voor de aan het Hof opgedragen taak om bij te dragen tot een goede rechtsbedeling in de lidstaten, doch niet om adviezen over algemene of hypothetische vraagstukken te formuleren. Teneinde het Hof in staat te stellen een nuttige uitlegging van het Executieverdrag te geven, behoort de nationale rechter een omschrijving te geven van de juridische en feitelijke context waarin de gevraagde uitlegging dient te worden gesitueerd, en is het onontbeerlijk dat de nationale rechter uiteenzet waarom hij van mening is dat een antwoord op zijn vragen noodzakelijk is voor de beslechting van het geschil (zie in die zin arrest Gantner Electronic, reeds aangehaald, punten 35, 37 en 38).

Welnu, uit de feitelijke gegevens die de verwijzende rechter heeft verstrekt, blijkt dat de premisse dat er sprake is van een forumkeuzebeding, niet van zuiver hypothetische aard is.

Zoals bovendien de Commissie en ook de advocaat-generaal, in de punten 38 tot en met 41 van zijn conclusie, hebben opgemerkt, heeft de verwijzende rechter, alvorens in het hoofdgeding na te gaan of er sprake was van een forumkeuzebeding in de zin van artikel 17 Executieverdrag en van een internationaal handelsgebruik ter zake, hetgeen dure en moeilijke onderzoeken met zich kan brengen, het nodig geoordeeld het Hof als tweede prejudiciële vraag te stellen of op grond van een forumkeuzebeding kan worden afgezien van de toepassing van artikel 21 Executieverdrag. Zo ja, dan zal de verwijzende rechter zich moeten uitspreken over het bestaan van een dergelijk forumkeuzebeding, en indien dit beding blijkt vast te staan, moet hij zich als bij uitsluiting bevoegd beschouwen om het hoofdgeding te beslechten. In het andere geval moet artikel 21 Executieverdrag worden toegepast, zodat het onderzoek naar het bestaan van een forumkeuzebeding voor de verwijzende rechter geen belang meer heeft.

Bijgevolg moet op de eerste vraag worden geantwoord dat een nationale rechter, zelfs indien hij zich baseert op stellingen van een partij in het hoofdgeding waarvan hij de juistheid nog niet heeft onderzocht, krachtens het protocol aan het Hof een verzoek om uitlegging van het Executieverdrag kan voorleggen, wanneer hij, gelet op de bijzonderheden van de zaak, van mening is dat een prejudiciële beslissing nodig is om vonnis te kunnen wijzen en dat de door hem aan het Hof gestelde prejudiciële vragen relevant zijn. De nationale rechter dient het Hof evenwel in kennis te stellen van de feitelijke en juridische gegevens op basis waarvan het Hof een nuttige uitlegging van dit verdrag kan geven, en aan te geven waarom hij van mening is dat een antwoord op zijn vragen nodig is voor de beslechting van het geschil.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 21 Executieverdrag aldus moet worden uitgelegd dat het laatst aangezochte gerecht dat krachtens een forumkeuzebeding bij uitsluiting bevoegd is — in afwijking van dit artikel — op het geschil uitspraak kan doen zonder te wachten totdat het eerst aangezochte gerecht zich onbevoegd heeft verklaard.

Met zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 21 Executieverdrag aldus moet worden uitgelegd dat daarvan kan worden afgeweken, wanneer de gerechtelijke procedures in de verdragsluitende staat waarin het eerst aangezochte gerecht is gevestigd, buitengewoon lang duren.

Gelet op het antwoord op de derde vraag, behoeven de vierde, de vijfde en de zesde vraag niet te worden beantwoord, aangezien de verwijzende rechter deze slechts heeft gesteld voor het geval dat op de derde vraag bevestigend zou zijn geantwoord.

De kosten door de Italiaanse regering, de regering van het Verenigd Koninkrijk en de Commissie wegens indiening van hun opmerkingen bij het Hof gemaakt, kunnen niet voor vergoeding in aanmerking komen. Ten aanzien van de partijen in het hoofdgeding is de procedure als een aldaar gerezen incident te beschouwen, zodat de nationale rechterlijke instantie over de kosten heeft te beslissen.

HET HOF VAN JUSTITIE (voltallige zitting),

uitspraak doende op de door het Oberlandesgericht Innsbruck bij arrest van 25 maart 2002 gestelde vragen, verklaart voor recht:

Skouris

Jann

Timmermans

Gulmann

Cunha Rodrigues

Rosas

Edward

La Pergola

Puissochet

Schintgen

Macken

Colneric

von Bahr

Uitgesproken ter openbare terechtzitting te Luxemburg op 9 december 2003.

De griffier

R. Grass

De president

V. Skouris