HvJ EG, 13-07-2006, nr. C-4/03

Om te beginnen wijs ik op de vaste rechtspraak volgens welke, ter verzekering van de grootst mogelijke gelijkheid en eenvormigheid van de rechten en verplichtingen die voor de verdragsluitende staten en de belanghebbenden uit het Executieverdrag voortvloeien, op autonome wijze moet worden bepaald welke betekenis toekomt aan begrippen uit dit verdrag.6.

Voorts moet de uitlegging van het Hof bijdragen aan de voorspelbaarheid van de verdeling van de rechterlijke bevoegdheid. Indien de eiser in een privaatrechtelijk geding gemakkelijk in staat is te bepalen welk gerecht hij kan aanzoeken en indien de verweerder gemakkelijk kan bepalen voor welk gerecht hij kan worden opgeroepen, wordt zowel de rechtsbescherming als de rechtszekerheid gediend. De bevoegdheidsregels moeten in hoge mate voorspelbaar zijn, zo expliciteert de elfde overweging bij verordening nr. 44/2001.

Ook heeft het Hof herhaaldelijk geoordeeld, dat artikel 16, als uitzondering op de algemene bevoegdheidsregel van artikel 2, eerste alinea, Executieverdrag, niet ruimer mag worden uitgelegd dan het oogmerk ervan verlangt, aangezien deze bepaling tot gevolg heeft dat partijen worden beroofd van de forumkeuze die hun anders zou toekomen, en in bepaalde gevallen voor een rechter worden gedaagd die voor geen van hen de rechter van hun woonplaats is. Ik wees hier reeds op in de inleiding.7. Ik ben het overigens eens met advocaat-generaal Jacobs voorzover hij er op wijst dat men ook weer niet teveel betekenis moet hechten aan een restrictieve uitlegging. Een uitzondering in de wet moet, zo stelt hij in zijn conclusie in de zaak Gabriel8., net als elke andere wettelijke bepaling, haar eigen betekenis hebben, die wordt bepaald met inachtneming van haar doelstelling en bewoording en het stelsel en de doelstelling van de regeling waarvan de uitzondering deel uitmaakt.

Een vierde uitgangspunt dat het Hof hanteert in zijn rechtspraak over het Executieverdrag is dat een zo nauw mogelijk verband moet bestaan tussen het geschil en het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan, zodat de bevoegdheid van dit gerecht wordt gerechtvaardigd door de eisen van een goede rechtsbedeling en een nuttige procesinrichting.9.

Met inachtneming van deze uitgangspunten heeft het Hof reeds diverse malen een uitlegging gegeven aan de begrippen die artikel 16 Executieverdrag hanteert. De meeste uitspraken betroffen de exclusieve bevoegdheid ingevolge artikel 16, sub 1, dat bepaalde geschillen omtrent onroerende zaken betreft. Het Hof heeft één maal uitspraak gedaan over artikel 16, sub 4.

In het arrest Reichert en Kockler10. heeft het Hof er op gewezen dat de exclusieve bevoegdheid van de gerechten van de verdragsluitende staat waar een onroerend goed is gelegen (artikel 16, punt 1, Executieverdrag), wordt gerechtvaardigd door het feit dat deze gerechten, vanwege hun nabijheid het best in staat zijn zich op de hoogte te stellen van de feitelijke situatie en de ter zake geldende voorschriften en gebruiken toe te passen. De exclusieve bevoegdheid van de gerechten van de verdragsluitende staat waar het onroerend goed is gelegen, omvat niet alle mogelijke rechtsvorderingen die een zakelijk recht op onroerend goed betreffen. In tegendeel, de exclusieve bevoegdheid is (in essentie) beperkt tot de rechtsvorderingen die ertoe strekken, de omvang, de hoedanigheid, de eigendom of het bezit van een onroerend goed of het bestaan van andere zakelijke rechten op dit onroerend goed vast te stellen.

In het arrest Duijnstee11. geeft het Hof een uitlegging van de exclusieve bevoegdheid van artikel 16, sub 4 van de gerechten van de lidstaat van het land waarin een octrooi is verleend (of daarom is verzocht). Het Hof rechtvaardigt die bevoegdheid door ‘de omstandigheid dat deze gerechten het best kennis kunnen nemen van gevallen waarin het geschil zelf de geldigheid van het octrooi of het bestaan van de deponering of registratie tot inzet heeft’. Het Hof maakt een onderscheid tussen deze geschillen en andere rechtsvorderingen die octrooien tot onderwerp hebben, maar die buiten de reikwijdte van artikel 16, sub 4, Executieverdrag vallen. Tot deze laatste categorie behoren bijvoorbeeld geschillen omtrent octrooischendingen, maar bijvoorbeeld ook de vraag die in de zaak Duijnstee aan de orde was, namelijk of de werkgever dan wel de werknemer octrooigerechtigde is.

Het Hof doet zijn opvatting mede rusten op het deskundigenrapport Jenard12. alsmede op verdragen over octrooien die een duidelijk onderscheid maken tussen verlening en registratie van een octrooi enerzijds en inbreuken anderzijds.

Op grond van artikel 16, sub 4, dat deel uitmaakt van deel II, afdeling 5, Executieverdrag getiteld ‘exclusieve bevoegdheid’, worden bepaalde geschillen met betrekking tot octrooien en andere rechten van industriële eigendom berecht door de rechter van de lidstaat waar het recht is of zal worden gedeponeerd of geregistreerd.

Uit het bepaalde in de artikelen 17 en 18 Executieverdrag blijkt het dwingende karakter van de exclusieve bevoegdheid. Het is alleen de vraag op welke geschillen artikel 16, sub 4, betrekking heeft.

Om te beginnen staat, gelet op de tekst van artikel 16, sub 4, in voldoende mate vast dat de verdragswetgever niet heeft beoogd alle geschillen met betrekking tot octrooien — en andere rechten van industriële eigendom — onder de exclusieve bevoegdheid te brengen. Artikel 16, sub 4, heeft immers uitsluitend betrekking op geschillen ten aanzien van de registratie of de geldigheid van octrooien en andere rechten. De bepaling heeft uitdrukkelijk geen betrekking op geschillen die de inbreuk op octrooien betreffen. In die zin onderscheidt deze bepaling zich van artikel 229A EG, dat de mogelijkheid opent dat aan het Hof de bevoegdheid wordt verleend om uitspraak te doen in alle geschillen met betrekking tot communautaire industriële eigendomsrechten.

De verwijzende rechter wijst in het bijzonder naar de Engelse taalversie die in artikel 16, sub 4, een ruimere formulering lijkt te hanteren dan in het bepaalde in artikel 16, sub 1, 2 en 3. Artikel 16, sub 4, noemt ‘proceedings concerned with’ terwijl in artikel 16, sub 1, 2 en 3, wordt gesproken over ‘proceedings which have as their object’. Andere taalversies, zoals het Duits, het Frans, het Italiaans en het Nederlands kennen dit onderscheid niet, terwijl uit de Engelse tekst ook niet ondubbelzinnig blijkt wat de betekenis is van een onderscheid in de formulering. De Commissie gaat in haar opmerkingen uitvoerig in op het door de verwijzende rechter genoemde onderscheid in de Engelse tekstversie. Zij acht dit onderscheid niet relevant, aangezien het onderscheid niet bestaat in andere taalversies en er ook overigens geen indicaties bestaan dat de verdragswetgever aldus de betekenis van artikel 16, sub 4, had willen beperken. Zij wijst in dit verband naar het eerder genoemde rapport Jenard.13.Ik ben dit met de Commissie eens.

Krachtens artikel 19 Executieverdrag verklaart de rechter van een verdragsluitende staat bij wie een geschil aanhangig is gemaakt met als inzet een vordering waarvoor krachtens artikel 16 een gerecht van een andere verdragsluitende staat bij uitsluiting bevoegd is, zich ambtshalve onbevoegd. De Franse taalversie preciseert — anders dan de Duitse, Engelse, Italiaanse en Nederlandse taalversies — dat het in dit geval moet gaan om een vordering die aanhangig wordt gemaakt ‘à titre principal’. Het bepaalde in artikel 19 Executieverdrag is uitvoerig aan de orde gekomen tijdens de procedure voor het Hof. Daarbij is verduidelijkt dat artikel 19 geen bevoegdheidsregel is en dat de uitlegging van artikel 19 niet bepalend is voor de uitlegging van artikel 16 Executieverdrag. Los van de uitlegging van artikel 19, sluit het Executieverdrag niet uit dat artikel 16, sub 4, ook betrekking heeft op geschillen ten aanzien waarvan de rechter zich niet reeds onbevoegd behoeft te verklaren wanneer zij aanhangig worden gemaakt.

Ik vat samen: het Executieverdrag heeft een dwingende regeling getroffen voor de bevoegdheidsverlening, maar daarbij niet alle geschillen omtrent octrooien onder de werking van artikel 16, sub 4, gebracht. Anderzijds blijkt uit de tekst van het Executieverdrag niet dat de verdragswetgever die werking heeft willen beperken tot gedingen waar de hoofdvordering de geldigheid, casu quo de nietigheid van een octrooi tot voorwerp heeft.

De verwijzende rechter vraagt als gezegd naar de omvang van de in artikel 16, sub 4, Executieverdrag verleende exclusieve bevoegdheid van de gerechten van de staat waar een octrooi is geregistreerd of gedeponeerd. De interventies bij het Hof leveren drie hypotheses op (zie meer uitgebreid paragraaf III van deze conclusie):

Ik stel het Hof voor de derde hypothese te kiezen en wel om de volgende redenen.

Om te beginnen valt de tweede hypothese af. Zoals het Hof heeft benadrukt in het arrest Duijnstee, berust artikel 16, sub 4, Executieverdrag op een verschil tussen geschillen over de verlening en registratie van een octrooi enerzijds, waarbij veelal de geldigheid van octrooien ter discussie staat, en geschillen over inbreuken op octrooien anderzijds. De tweede hypothese moge aantrekkelijk zijn uit oogpunt van rechtszekerheid en rechtseenheid, zij strijdt echter met de expliciete keuze van de verdragswetgever om niet alle geschillen over octrooien en andere industriële eigendomsrechten onder de werking van artikel 16, punt 4, Executieverdrag te brengen.

Vervolgens valt ook de eerste hypothese af. Hoewel deze hypothese bij een strikt grammaticale interpretatie van artikel 16, sub 4, verdedigbaar is, zou een keuze voor de hypothese het mogelijk maken voor de verzoeker in een civiele procedure de dwingende forumkeuze van artikel 16, sub 4, te ontgaan. De casus uit het hoofdgeding illustreert dit. GAT heeft er — indien de eerste hypothese zou worden gevolgd —terecht voor gekozen om bij de Duitse rechter een verzoek te doen tot vaststelling van niet-inbreuk. De onderneming had er echter ook voor kunnen kiezen bij de civiele rechter primair de geldigheid van de aan LuK toekomende octrooien te betwisten. Alsdan had zij zich op grond van artikel 16, sub 4, Executieverdrag moeten wenden tot de rechter van de lidstaat waar het octrooi is geregistreerd, in casu Frankrijk.

Deze keuzevrijheid van verzoeker in een civiele procedure — met de daaruit voortvloeiende consequentie voor de bevoegdheid van de rechter — doet afbreuk aan de voorspelbaarheid van het stelsel voor de verweerder en daarmee aan één van de uitgangspunten van de rechtspraak van het Hof.14. Tevens doet deze keuzevrijheid tekort aan doel en strekking van artikel 16, sub 4, Executieverdrag, dat immers in een dwingende regeling voorziet.

De derde hypothese is daarentegen goed verdedigbaar. Deze hypothese leidt ertoe dat de in artikel 16, sub 4, voorziene exclusieve bevoegdheid steeds bepalend is wanneer in een civielrechtelijk geding de geldigheid van een door een autoriteit van een lidstaat toegekend — of een bij deze autoriteit geregistreerd — recht wordt betwist. In geschil is dan onder meer het besluit van de autoriteit zelf, waardoor het besluit ook bestuursrechtelijke elementen bevat. Een besluit van een nationale autoriteit dient waar mogelijk onderworpen te zijn aan een toetsing door de rechter van het betreffende land zelf, niet door de rechter van een vreemde mogendheid. Ik zie hier overigens ook een parallel met het arrest Reichert en Kockler waarin het Hof het criterium van nabijheid hanteert, voor bepaalde rechtsvorderingen met betrekking tot onroerende zaken (zie punt 27 hierboven).

De genoemde overwegingen gelden, onafhankelijk van de procedure die het kader vormt voor het betwisten van de geldigheid. Het doel van het geding is bepalend, niet de formulering van de primaire vordering van verzoeker in een geding. De verwijzende rechter vraagt nog of het van belang is in welk stadium van de procedure de geldigheid, casu quo de nietigheid aan de orde komt. Mijns inziens ware deze vraag negatief te beantwoorden. De essentie van de door mij voorgestane oplossing is immers dat alleen de rechter van de lidstaat waar een octrooi is gedeponeerd of geregistreerd beslist over de geldigheid. Dit zo zijnde maakt het niet uit in welk stadium van de procedure de geldigheid wordt betwist, één en ander nog los van het feit dat het Executieverdrag zoveel mogelijk autonoom wordt uitgelegd, onafhankelijk van het procesrecht van de lidstaten.

Bij ‘pure’ inbreukprocedures ontbreekt een dergelijke band met de nationale autoriteit. Deze geschillen betreffen de inbreuk op aan een persoon toekomend subjectief recht en onderscheiden zich in beginsel niet van andere, vergelijkbare civielrechtelijke geschillen over subjectieve rechten buiten het terrein van de industriële eigendom. Deze opvatting omtrent het onderscheid tussen de procedures over de inbreuk van een octrooi en de vaststelling van een octrooi vindt rechtstreeks steun in de tekst van het Executieverdrag. Dit onderscheid is als gezegd ook erkend door het Hof in het arrest Duijnstee.

De verdragswetgever heeft er expliciet voor gekozen de inbreuk op een octrooi (of bijvoorbeeld op een merk) niet onder artikel 16, punt 4, Executieverdrag te brengen. Het zou — ook in verband met de vereiste evenwichtigheid van het stelsel — onjuist zijn artikel 16, sub 4, zo uit te leggen dat ook de ‘pure’ inbreukzaken onttrokken zouden zijn aan de hoofdregel van artikel 2 Executieverdrag. Bovendien zou een dergelijke uitlegging strijdig zijn met het oordeel van het Hof dat uitzonderingen op de algemene bevoegdheidsregel van artikel 2, eerste alinea, Executieverdrag, niet ruimer mogen worden uitgelegd dan het oogmerk ervan verlangt.15.

Ten overvloede wijs ik nog op het arrest Gantner Electronic16. dat betrekking heeft op artikel 21 Executieverdrag. Dit artikel regelt de situatie wanneer tussen dezelfde partijen vorderingen aanhangig zijn voor gerechten van verschillende verdragsluitende staten. Het Hof benadrukt in dit arrest dat voor de rechterlijke bevoegdheid de aanspraken van verzoekers bepalend zijn en niet de verweermiddelen. Zou dit anders zijn, dan zou afhankelijk van de inhoud van het verweerschrift — dat noodzakelijkerwijs eerst in de loop van de procedure wordt ingediend — de bevoegdheidsverdeling kunnen worden gewijzigd. Daar komt bij dat indien rekening zou moeten worden gehouden met de verweermiddelen dit aan de verweerder de mogelijkheid zou geven te kwader trouw te handelen en een reeds aanhangige procedure te belemmeren.

Het arrest Gantner Electronic leidt er mijns inziens niet toe dat artikel 16, sub 4, buiten toepassing moet blijven wanneer de verweerder de geldigheid van een octrooi betwist in het kader van een inbreukprocedure. Het Executieverdrag voorziet in voldoende mechanismen om het belang van een doelmatige voorziening in rechte in het oog te houden. De rechter die de inbreuk beoordeelt kan de zaak volledig overdragen, hij kan een zaak aanhouden totdat de krachtens artikel 16, sub 4, bevoegde rechter van een andere lidstaat heeft beslist omtrent de geldigheid van het octrooi en hij kan de zaak zelf afhandelen, in geval van een te kwader trouw handelende verweerder.

Tot slot: één van de typen hoofdargumenten die in deze zaak naar voren zijn gebracht in de interventies voor het Hof ziet op de inrichting van de rechtspraak en de proceseconomie. Echter, bezien vanuit dit perspectief biedt ook de gekozen hypothese niet de ideale oplossing. Evenmin als welke andere oplossing dan ook wordt het risico vermeden dat gerechten van meer lidstaten bij dezelfde zaak worden betrokken en dat deze gerechten uiteenlopende beslissingen nemen. Veelal immers bezit de octrooihouder in meer lidstaten octrooien voor hetzelfde product of dezelfde werkwijze. En dus zouden de gerechten van deze verschillende lidstaten tegelijkertijd exclusief bevoegd worden, zodra in het kader van een inbreukprocedure de geldigheid van een octrooi aan de orde wordt gesteld. Dit maakt een inbreukprocedure niet per se gemakkelijker.