HvJ EG, 13-10-2005, nr. C-73/04

Met zijn eerste vraag wenst het Oberlandesgericht te vernemen of de exclusieve bevoegdheid van artikel 16, punt 1, ook betrekking heeft op geschillen betreffende een overeenkomst inzake het gebruik van een bepaald type appartement in een hotelcomplex voor een specifieke jaarlijkse periode gedurende bijna 40 jaar, zelfs wanneer de overeenkomst tegelijkertijd en noodzakelijkerwijs voorziet in het lidmaatschap van een club.

De overeenkomst die in het hoofdgeding aan de orde is, behoort overduidelijk tot de zogenaamde overeenkomsten van deeltijds gebruik. Overeenkomsten van deeltijds gebruik omvatten, zoals bekend, het recht om een onroerend goed parttime te gebruiken, dat wil zeggen voor een specifieke jaarlijkse periode, en worden vaak gesloten door vakantiegangers die, veeleer dan gewoon een vakantiewoning te kopen, het recht verwerven om slechts tijdens een deel van het jaar in het onroerend goed te verblijven. De administratieve kosten en de onderhoudskosten van het onroerend goed worden gewoonlijk verdeeld tussen de verschillende timeshare-‘eigenaars’.

Vooraf wijs ik erop dat de regering van het Verenigd Koninkrijk in haar opmerkingen het Hof verzoekt, uitspraak te doen op een ruimere vraag dan die welke door de nationale rechterlijke instantie is gesteld, namelijk de vraag of, en in welke omstandigheden, overeenkomsten van deeltijds gebruik in het algemeen onder artikel 16, punt 1, sub a, Executieverdrag vallen.

Ofschoon de idee van een algemeen geldend ‘criterium’ in theorie enigszins kan bekoren, aarzel ik toch erg, dit te formuleren, om de goede reden dat de inhoud en het juridisch karakter van overeenkomsten van deeltijds gebruik in de lidstaten erg verschillen. Zo vallen dergelijke overeenkomsten in sommige lidstaten onder het verbintenissenrecht, in andere onder het vennootschapsrecht5., en in nog andere onder het zakenrecht.

Deze heterogeniteit wordt erkend in de belangrijkste gemeenschapshandeling op dit gebied, te weten richtlijn 94/47 betreffende de bescherming van de verkrijger voor wat bepaalde aspecten betreft van overeenkomsten inzake de verkrijging van een recht van deeltijds gebruik van onroerende goederen.6. Zo wordt in de considerans van de richtlijn bijvoorbeeld verklaard dat ‘het juridische karakter van de rechten waarop de in deze richtlijn bedoelde overeenkomsten betrekking hebben sterk verschilt per lidstaat […]’.7. Om niet als een poging tot harmonisatie van deze rechten te worden beschouwd, wordt in de considerans van de richtlijn met name verklaard dat zij ‘noch de mate waarin in de lidstaten overeenkomsten inzake deeltijds gebruik van een of meer onroerende goederen kunnen worden gesloten noch de rechtsgrondslag van die overeenkomsten beoogt te regelen’.8. Om die reden is de toepassing van de richtlijn, die tot doel heeft een minimale basis van gemeenschappelijke regels inzake overeenkomsten van deeltijds gebruik te creëren teneinde de goede werking van de interne markt te garanderen en de verkrijgers te beschermen, beperkt tot zeer specifieke aspecten van die overeenkomsten, namelijk ‘de informatie over de wezenlijke bestanddelen van de overeenkomst, de wijze waarop deze informatie wordt meegedeeld en de procedure en wijze van verbreking en terugtreding’.9.

Gelet op die heterogeniteit is een algemene ‘regel’ inzake de toepasselijkheid van artikel 16, punt 1, sub a, op overeenkomsten van deeltijds gebruik in het algemeen mijns inziens niet opportuun, en kan een dergelijke regel de opzet van deze bepaling, die ik hierboven beknopt heb weergegeven, zelfs in gevaar brengen. Een dergelijk criterium zou met betrekking tot de genoemde doelstelling in bepaalde omstandigheden al gauw te exhaustief blijken te zijn, en in andere omstandigheden dan weer te beperkt. Weliswaar mag, zoals de regering van het Verenigd Koninkrijk opmerkt, de uitlegging van artikel 16, punt 1, sub a, niet afhangen van de wijze waarop een bepaalde overeenkomst van deeltijds gebruik formeel wordt gekwalificeerd in het nationale recht, maar naar mijn oordeel zijn de verschillen tussen de lidstaten wat de juridische aard van deze overeenkomsten betreft, zo groot dat elke poging om een uniform toepasselijke regel te formuleren, artificieel en contraproductief zou zijn. Dit is des te meer ongewenst, daar artikel 16, punt 1, als uitzondering op de algemene bevoegdheidsregels van het Executieverdrag, ‘niet [mag worden uitgelegd] in een ruimere zin dan [het] oogmerk [ervan] verlangt’.10.

Tegen deze achtergrond zal ik nu onderzoeken of, op basis van de feiten van de onderhavige zaak zoals die ons door de verwijzende rechter zijn meegedeeld, een overeenkomst van deeltijds gebruik zoals die waarbij de Kleins partij zijn geworden, onder de in artikel 16, punt 1, sub a, geformuleerde regel van exclusieve bevoegdheid valt. Het is duidelijk dat het antwoord op deze vraag afhangt van de uitlegging die wordt gegeven aan de uitdrukking ‘ten aanzien van […] huur en verhuur, pacht en verpachting van onroerende goederen’, die als onderdeel van het gemeenschapsrecht op autonome wijze dient te worden uitgelegd.11.

Mijns inziens moet deze vraag bevestigend worden beantwoord, om de volgende redenen.

In de eerste plaats moet worden opgemerkt dat bij de beoordeling of de overeenkomst die in het hoofdgeding aan de orde is, onder artikel 16, punt 1, valt, de inhoud — en niet louter de vorm — van de overeenkomst tussen partijen een beslissende rol speelt. Zoals de Duitse regering opmerkt, dient het Hof bij de beoordeling van de werkelijke inhoud van de overeenkomst ‘de sluier’ van de vorm van de overeenkomst ‘op te lichten’. Hoewel zowel de in de overeenkomst gebruikte bewoordingen als de formele kwalificatie van de overeenkomst naar nationaal recht, elementen zijn waarmee rekening moet worden gehouden bij de beoordeling, zijn geen van beide beslissend. Bijgevolg is het in de onderhavige zaak niet van beslissend belang dat de in het hoofdgeding aan de orde zijnde overeenkomst van deeltijds gebruik de vorm van de deelneming aan een ‘club’ heeft, dat de overeenkomst als opschrift ‘Aanvraag voor en aangaan van lidmaatschap’ heeft, en dat in de overeenkomst het grootste gedeelte van het contractueel verschuldigde bedrag als ‘lidmaatschapsbijdrage’ (‘Mitgliedschaftsgebühr’) werd aangemerkt. Indien dit anders was, zouden de regels van het Executieverdrag kunnen worden omzeild, wat de coherente toepassing ervan in gevaar zou brengen. Het risico van een dergelijke omzeiling dient vooral te worden voorkomen in de context van overeenkomsten van deeltijds gebruik, die in de regel betrekkingen tussen verbruikers en handelsondernemingen impliceren.

In de tweede plaats rijst bij de beoordeling van de inhoud van de overeenkomst de vraag of de overeenkomst tussen partijen in hoofdzaak betrekking heeft op de huur van een onroerend goed. In het arrest Sanders heeft het Hof geoordeeld dat een overeenkomst waarbij de ene partij zich ertoe verbond de exploitatie van een bloemenwinkel over te nemen en aan de andere partij een bedrag voor goodwill alsook een maandelijkse rente te betalen, niet onder artikel 16, punt 1, viel, omdat de opzet van deze bepaling ‘niet geld[t] wanneer de overeenkomst in hoofdzaak betrekking heeft op een onderwerp van andere aard, met name op de verpachting van een handelszaak’.12. Op dezelfde wijze heeft het Hof in het arrest Hacker verklaard dat een gemengde overeenkomst, op grond waarvan tegen een door de cliënt betaalde totaalprijs een pakket van diensten moet worden verricht, niet onder artikel 16, punt 1, valt, omdat een dergelijke overeenkomst ‘buiten het gebied [ligt] waarin de exclusieve bevoegdheidsregel van artikel 16, punt 1, zijn bestaansrecht heeft […]’.13.

Indien deze redenering wordt toegepast op de onderhavige zaak, ben ik van oordeel dat, zoals de verwijzende rechter in zijn verzoek om een prejudiciële beslissing heeft opgemerkt, de inhoud en het belangrijkste onderwerp van de overeenkomst van de Kleins, zij het via het lidmaatschap van de Sun Beach Holiday Club, het recht van deeltijds gebruik van een appartement was. Naast dit gebruiksrecht lijken de extra voordelen van het lidmaatschap — in het bijzonder het recht om een beroep te doen op de ruilorganisatie RCI, alsmede het recht om gebruik te maken van hoteldiensten zoals onthaalfaciliteiten, gelet op de aan het Hof voorgelegde feiten, marginaal.14. In dit opzicht verschilt de onderhavige zaak van de zaak Hacker, waarin de extra diensten — met inbegrip van het geven van informatie en advies, het reserveren van accommodatie, het boeken van tickets in samenhang met reisarrangementen, en in voorkomend geval een reisannuleringsverzekering — veel belangrijker waren.15.

De derde fase van de beoordeling van de inhoud van de overeenkomst bestaat uit het onderzoek of de overeenkomst de wezenlijke kenmerken van een huur van onroerend goed vertoont. Zoals de Duitse regering heeft opgemerkt, bestaat huur in de regel in het sluiten van een overeenkomst betreffende de verhuring of verpachting van een onroerend goed voor een specifieke tijdspanne tegen betaling van huurgeld.16. Ik vind het arrest Rösler, waarin het Hof een aantal typische kenmerken van huur noemde, in dit verband leerzaam:

Een ander voor de onderhavige zaak leerzaam onderdeel van het arrest Rösler is de overweging dat de uitzondering van artikel 16, punt 1, zelfs van toepassing is op huur die voor korte tijd is gesloten en uitsluitend het gebruik van een vakantiewoning betreft. Het Hof overwoog daarbij dat, gelet in het bijzonder op de onzekerheid die zou ontstaan indien uitzonderingen op de algemene regel van artikel 16, punt 1, sub a, zouden worden toegestaan, dit artikel van toepassing is op ‘elke overeenkomst inzake huur en verhuur van onroerend goed, ongeacht de bijzondere kenmerken van die overeenkomst’.18.

In de onderhavige zaak vertoont de overeenkomst mijns inziens voldoende kenmerken van een ‘huur en verhuur, pacht en verpachting van een onroerend goed’ om binnen de werkingssfeer van artikel 16, punt 1, te vallen. Meer bepaald verleent de overeenkomst de Kleins het gebruiksrecht van een appartement in een hotelcomplex voor een specifieke jaarlijkse periode tegen betaling van een huurprijs, te verhogen met onderhoudskosten. Hoewel het volgens de verwijzingsbeschikking mogelijk lijkt dat de Kleins niet jaar na jaar naar precies hetzelfde appartement terugkeren, volstaat deze omstandigheid niet om mijn standpunt te wijzigen. Mijns inziens geldt de reden voor de toekenning van exclusieve bevoegdheid in artikel 16, punt 1, namelijk dat de gerechten van de plaats waar het onroerend goed is gelegen (locus rei sitae) het specifieke voordeel genieten van juridische en geografische nabijheid bij het geschil, ook voor deze situatie.19. Verder vind ik het voor de beoordeling van de onderhavige zaak een nuttige benadering om een dergelijke overeenkomst van deeltijds gebruik juridisch te kwalificeren als een overeenkomst inzake de huur van een specifiek appartement voor een bepaalde periode, gekoppeld aan een regeling om dit appartement eventueel in de toekomst te ruilen voor een ander appartement.

Gelet op een en ander concludeer ik dat een overeenkomst van deeltijds gebruik, zoals die welke in het hoofdgeding aan de orde is, binnen de werkingssfeer van artikel 16, punt 1, sub a, Executieverdrag valt.

Met zijn tweede vraag wenst het Oberlandesgericht te vernemen of, ingeval de eerste vraag bevestigend wordt beantwoord, de exclusieve bevoegdheid van artikel 16, punt 1, sub a, ook geldt voor een vordering die berust op het recht op terugbetaling van een per vergissing bovenop de overeengekomen huurprijs betaald bedrag.

Mijns inziens geldt de bij artikel 16, punt 1, sub a, verleende exclusieve bevoegdheid niet voor een dergelijke vordering.

Zoals reeds is opgemerkt, dient de werkingssfeer van artikel 16, punt 1, sub a, als uitzondering op de meer algemene bevoegdheidsregels die in het Executieverdrag zijn neergelegd, restrictief te worden uitgelegd en mag dit artikel alleen worden toegepast wanneer dit nodig is voor het bereiken van de doelstelling ervan.20. Drie arresten zijn mijns inziens van bijzonder belang voor de uitlegging van die werkingssfeer met betrekking tot het onderhavige geval.

Het eerste is het arrest Reichert, waarin het Hof de soorten vorderingen die door deze bepaling worden gedekt, eng opvatte, door het volgende te verklaren:

Het Hof concludeerde dat vorderingen die gebaseerd zijn op de Franse action paulienne (‘actio Pauliana’), een vordering waarbij schuldeisers kunnen opkomen tegen handelingen die door hun schuldenaars met bedrieglijke benadeling van hun rechten zijn verricht, niet binnen de werkingssfeer van artikel 16, punt 1, vallen, omdat deze vorderingen ‘h[un] grondslag vind[en] in […] een persoonlijk recht van de schuldeiser jegens zijn schuldenaar waarmee de schuldeiser het hem eventueel toekomende verhaalsrecht op het vermogen van de schuldenaar kan veiligstellen’.22.

Op dezelfde wijze heeft het Hof in de zaak Rösler verklaard dat artikel 16, punt 1, van toepassing is op ‘‘alle geschillen die betrekking hebben op het bestaan of de uitlegging van huurovereenkomsten, de duur ervan, de teruggave van het onroerend goed aan de verhuurder, het herstel van door de huurder veroorzaakte schade of de inning van de huurpenningen en de door de huurder verschuldigde bijkomende kosten, zoals die voor verbruik van water, gas en elektriciteit. Geschillen die betrekking hebben op uit de huurovereenkomst voortvloeiende verplichtingen van de huurder respectievelijk verhuurder, vallen binnen deze uitsluitende bevoegdheid. Daarentegen vallen geschillen die slechts zijdelings verband houden met het gebruik van het gehuurde, zoals die betreffende gederfde vakantievreugde en reiskosten, niet onder de in genoemd artikel bedoelde uitsluitende bevoegdheid.’23.

Ten slotte moet rekening worden gehouden met het arrest Dansommer, waarin het ging om een schadevordering wegens onvoldoende onderhoud en beschadiging van een woning die door een particulier was gehuurd om er enkele weken vakantie door te brengen, waarbij die vordering niet rechtstreeks door de eigenaar van het onroerend goed was ingesteld, maar door een — in de rechten van de eigenaar van het onroerend goed gesubrogeerde — professionele reisorganisator. Het Hof oordeelde dat een dergelijke vordering binnen de werkingssfeer van artikel 16, punt 1, valt, en beklemtoonde daarbij dat een rechtsvordering niet onder deze bepaling valt louter en alleen omdat zij ‘in verband staat’24. met een onroerend goed, maar dat de cruciale vraag is, of het voorwerp van het geschil rechtstreeks is gerelateerd aan een huurovereenkomst betreffende een onroerend goed.25. De in de betrokken overeenkomst opgenomen clausule betreffende een annuleringsverzekering was slechts een bijkomende bepaling, die de kwalificatie van de huurovereenkomst waarbij zij hoorde, niet kon wijzigen, te meer daar die clausule voor de verwijzende rechter niet was betwist.26.

Wanneer deze redenering op de onderhavige zaak wordt toegepast, blijkt uit de verwijzingsbeschikking duidelijk dat de vordering tot terugbetaling van het bovenop de contractuele huurprijs betaalde bedrag niet op een uit de overeenkomst van deeltijds gebruik voortvloeiend recht of voortvloeiende verplichting is gebaseerd. Veeleer lijkt deze vordering een onverschuldigde betaling als rechtsgrondslag te hebben.27. Mijns inziens valt een dergelijke vordering niet binnen de opzet van artikel 16, punt 1, dat wil zeggen, voor het onderzoek van deze vordering behoeven geen feiten te worden beoordeeld of voorschriften en gebruiken van de plaats waar het goed is gelegen, te worden toegepast, die een bevoegdheid van de rechter van de plaats waar het onroerend goed is gelegen, kunnen rechtvaardigen.28. Bijgevolg ontbreekt de noodzakelijke band of nabijheid tussen de vordering en het rechtsgebied waarin het goed is gelegen, en valt deze vordering mijns inziens dus buiten de werkingssfeer van artikel 16, punt 1.29.