HR, 02-04-2004, nr. C02/326HR

Moet [verweerster] terzake van de verkoop van ammoniakrechten als contractspartij, dan wel als gevolmachtigde (voor [betrokkene 1]) gelden? Dit is in cassatie de eerste kwestie.

Daarnaast wordt gestreden over de al of niet-vervulling van een in de koopovereenkomst opgenomen ontbindende voorwaarde.

Op 6 juni 1996 hebben partijen een overeenkomst gesloten krachtens welke [eiser] 4.696,8 kg ammoniakrechten heeft gekocht voor een prijs van f 65,-- per kg. De totale koopsom bedroeg f 305.292,--.

In de tekst van de overeenkomst is onder meer het volgende opgenomen:

Voordien had [verweerster] op 3 juni 1996 een overeenkomst gesloten met [betrokkene 1], waarbij [betrokkene 1] [verweerster] opdracht gaf 5.416 kg ammoniakrechten te verkopen voor f 50,-- per kg.

Op 20 juni 1996 heeft [eiser] f 305.292,-- aan [verweerster] betaald. Op 3 oktober 1996 heeft [verweerster] f 270.800,-- doorbetaald aan [betrokkene 1] en aan zichzelf f 77.644,-- overgemaakt onder vermelding 'honorarium ammoniakrechten [betrokkene 1]'.

Bij brief van 1 juli 1996 heeft [betrokkene 1] aan B & W van de gemeente Boxmeer intrekking verzocht van twee gedeelten van zijn vergunning.

De gevraagde intrekking van het tweede deel van de vergunning (4.696,8 kg ammoniakrechten) diende eerst van kracht te worden indien en zodra op de aanvraag om een vergunning Wet milieubeheer van [eiser], welke zo spoedig mogelijk zou worden ingediend, positief door het bevoegde gezag zou zijn beslist en deze vergunning onherroepelijk zou zijn geworden.

Bij beschikking van 27 augustus 1996 hebben B & W van Boxmeer besloten overeenkomstig dit verzoek een deel van de vergunningrechten van [betrokkene 1] in te trekken ten behoeve van en voor zover een onherroepelijke vergunning is verleend voor de inrichting van [eiser]. Een afschrift van dit besluit is door de gemeente toegezonden aan [eiser].

Eerder, op 20 januari 1995, had [eiser] bij B & W van de gemeente Gemert een aanvraag ingediend voor een vergunning voor het uitbreiden van zijn bedrijf. Zijn bedrijf had op die datum een milieuvergunning voor het volgende aantal dierplaatsen:

Op 11 juli 1995 hadden B & W van Gemert medegedeeld voornemens te zijn de gevraagde vergunning te verlenen en een ontwerpbeschikking opgemaakt.

Bij brief van 28 augustus 1995 had [verweerster] namens [eiser] aan B & W gevraagd de vergunning definitief te verlenen, zonder dat elders vergunningsrechten werden ingetrokken.

[Eiser] heeft op 15 januari 1997 opnieuw een aanvraag voor een milieuvergunning ingediend, die betrekking had op de volgende dierplaatsen:

Bij beschikking van 1 december 1997 hebben B & W van Gemert-Bakel de op 15 januari 1997 aangevraagde milieuvergunning geweigerd.

Bij brief van 19 december 1997 heeft [eiser] [verweerster] laten weten dat de gemeente definitief heeft besloten de vergunning te weigeren.

[Eiser] schrijft (onder meer): 'Nu geen milieuvergunning kan worden verkregen is het onmogelijk om de via u aangekochte ammoniakrechten te verplaatsen. Zoals overeengekomen is in clausule 5 van de met u gesloten overeenkomst moet deze nu als ontbonden worden beschouwd en voorzover nodig roep ik deze ontbinding hierdoor in. Thans kan derhalve tot ongedaanmaking van de overeenkomst worden overgegaan.'

Bij brief van 23 december 1997 heeft [verweerster] op [eiser]' brieven geantwoord dat - kort gezegd - de aangekochte ammoniakrechten zijn geleverd en dat de ontbindende voorwaarde alleen betrekking heeft op het intrekkingsbesluit, welk besluit reeds is genomen en gepubliceerd.

Bij inleidende dagvaarding van 8 april 1998 heeft [eiser] [verweerster] gedagvaard voor de rechtbank te 's-Hertogenbosch en gevorderd dat [verweerster] bij vonnis, uitvoerbaar bij voorraad, wordt veroordeeld tot betaling van f 305.292,-- met nevenvorderingen.

[Eiser] heeft zich daartoe op het standpunt gesteld dat de op 6 juni 1996 gesloten koopovereenkomst door het intreden van de in de overeenkomst opgenomen ontbindende voorwaarde is ontbonden, nu de door [eiser] aangevraagde milieuvergunning is geweigerd, dat daardoor de ammoniakrechten op het bedrijf van herkomst, het bedrijf van [betrokkene 1], niet zijn ingetrokken en dat het om die reden onmogelijk is de aangekochte ammoniakrechten te verplaatsen.

[Verweerster] heeft de vordering gemotiveerd betwist met de stelling dat de ontbindende voorwaarde niet in vervulling is gegaan, nu het besluit waarbij de ammoniakrechten van [betrokkene 1] zijn ingetrokken onherroepelijk is geworden en de weigering van de door [eiser] verzochte milieuvergunning niets te maken heeft met een verbod tot verplaatsing van de ammoniakrechten. Voorts voerde [verweerster] als subsidiair verweer aan dat [eiser] zich tot de verkeerde partij heeft gewend, nu [verweerster] slechts als gemachtigde van [betrokkene 1] is opgetreden.

Bij eindvonnis van 8 september 2000 heeft de rechtbank te 's-Hertogenbosch de vordering van [eiser] toegewezen. Daartoe heeft de rechtbank overwogen dat [eiser] [verweerster] als zijn wederpartij heeft mogen aanmerken en dat de ontbindende voorwaarde in vervulling is gegaan.

[Verweerster] is van dit vonnis in hoger beroep gekomen bij het gerechtshof te 's-Hertogenbosch, onder aanvoering van veertien grieven. [Eiser] heeft gemotiveerd verweer gevoerd.

Het hof heeft bij arrest van 13 juni 2002 het bestreden vonnis van de rechtbank vernietigd, en alsnog, conform de vorderingen van [verweerster] na vermeerdering van eis, de vorderingen van [eiser] afgewezen en [eiser] veroordeeld terug te betalen € 172.355,22 (f 379.820,92), vermeerderd met wettelijke rente en kosten.

De in cassatie relevante overwegingen van het hof luiden als volgt:

Tegen dit arrest heeft [eiser] tijdig2. beroep in cassatie ingesteld, onder aanvoering van twee cassatiemiddelen, elk onderverdeeld in een aantal onderdelen. [Verweerster] heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben de zaak schriftelijk doen toelichten. Partijen hebben niet gerepliceerd resp. gedupliceerd.

Alvorens tot bespreking van de cassatiemiddelen over te gaan, geef ik een schets van enige juridische achtergronden ten aanzien van het onderwerp 'ammoniakrechten', een onderwerp dat niet alleen in middel 2, maar ook in middel 1 aan de orde is.

In de loop van de jaren tachtig kwam er vanuit de politiek (meer) aandacht voor de schadelijke gevolgen voor de natuur van uitstoot van ammoniak, veroorzaakt door het houden van dieren.

Deze aandacht leidde tot de totstandkoming van een toetsingskader voor de beoordeling van de toegestane ammoniakuitstoot door veehouderijen. In 1987 werd in het kader van de toenmalige Hinderwet de landelijke richtlijn Ammoniak en Veehouderij ingevoerd, welke in 1991 werd opgevolgd door een tweede richtlijn.

Daar deze tweede richtlijn evenwel niet de toetsing door de bestuursrechter aan de Hinderwet doorstond, is in 1994 de Interimwet ammoniak en veehouderij (hierna: Iav) als een soort noodwet tot stand gekomen.3.

De Iav bevat voorschriften die in acht moeten worden genomen bij beslissingen inzake vergunningen voor veehouderijen ingevolge de Wet milieubeheer (hierna: Wm). Deze extra (naast die van de Wm geldende) normen hebben uitsluitend betrekking op de door de veehouderijen veroorzaakte ammoniakdepositie op het dichtstbijgelegen voor verzuring gevoelige gebied.4. Het komt er in essentie op neer dat het toetsingskader van de Wm, voor zover het de ammoniakdepositie betreft, wordt ingevuld door de Iav.5.

De Iav zelf bevat in artt. 4-6 criteria voor het beoordelen van de door de vergunningplichtige veehouderijen veroorzaakte ammoniakdepositie. Daarnaast biedt art. 8 Iav gemeenten de mogelijkheid om zelf (eventueel samen met andere gemeenten) een beleid te ontwikkelen. De gemeenteraad kan daartoe een ammoniakreductieplan (arp) vaststellen. Uit de Memorie van Toelichting bij de Iav volgt dat deze vrijheid recht doet aan 'de eigen verantwoordelijkheid van gemeenten om bij de uitvoering van de taken inzake vergunningverlening een afweging te maken tussen deze normen [van de Iav] enerzijds en de lokale omstandigheden anderzijds'.6.

Met een arp kan in beperkte mate van de normen van de Iav worden afgeweken. Zo kan op grond van art. 8 lid 4 Iav in het arp worden bepaald:

Dit wordt de saldomethode genoemd. Zoals uit de wettekst blijkt is deze methode slechts onder bepaalde voorwaarden toegestaan. Met dit systeem wordt beoogd 'uitbreiding van veehouderijen als gevolg van het (gedeeltelijk) samenvoegen van bedrijven mogelijk te maken op zodanige wijze dat ook het belang van de bescherming van het milieu daarmee optimaal wordt gediend'.7.

Dit salderingssysteem heeft de verhandeling van deze vergunningsrechten mogelijk gemaakt.8. Indien een veehouderij tot bedrijfsbeëindiging of inkrimping wenst over te gaan, kunnen de rechten die verbonden zijn aan de milieuvergunning voor zover zij betrekking hebben op de ammoniakdepositie (ook wel 'ammoniakrechten' genoemd), te gelde worden gemaakt en worden 'overgedragen' ten behoeve van een veehouder die wenst uit te breiden dan wel een nieuw bedrijf wenst op te richten.

Het vereiste van onmiddellijke samenhang van art. 8 lid 4 Iav heeft, niet verbazingwekkend, aanleiding gegeven tot (bestuursrechtelijke) jurisprudentie. Zo oordeelde de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State in 1998 en 1999 (in door de Vereniging Milieudefensie aangespannen zaken) dat niet voldaan was aan de eis van 'onmiddellijke samenhang', nu het intrekkingsbesluit ten tijde van het nemen van het bestreden revisiebesluit waarbij toepassing werd gegeven aan de saldomethode nog niet was genomen, noch gelijktijdig met het bestreden besluit was genomen.9.

Onmiddellijke samenhang ontbrak eveneens in de situatie dat ten behoeve van de vergunningverlening het benodigde aantal mol10. vanuit een zogenaamde depositiebank werd verkregen. Hierbij is het immers maar de vraag of de vergunningintrekking of -wijziging daadwerkelijk is geschied ten behoeve van de vergunningverlening voor de ontvangende veehouderij.11. Van Reeken leidt hieruit af dat bij de intrekking/wijziging van de milieuvergunning van de veehouder die zijn ammoniakrechten wil afstaan, reeds moet vaststaan wie de verwervende veehouder is.12.

In dezelfde lijn ligt een beslissing van de ABRvS van 3 november 1998.13. De Afdeling heeft daarin niet toegestaan dat de gemeente wacht met het intrekken van de vergunning van de overdragende veehouder totdat de verleende vergunning van de overnemende veehouder tot oprichting/uitbreiding onherroepelijk wordt.

Dit alles maakt een transactie terzake van ammoniakrechten enigszins riskant. Indien door de overdragende partij reeds ammoniakrechten zijn ingetrokken en achteraf blijkt dat aan de verwervende partij geen of slechts gedeeltelijk een vergunning zal worden verleend, kan de verwervende partij daar niet of slechts beperkt gebruik van maken, terwijl de rechten voor de vervreemdende partij verloren zijn gegaan.

Men heeft geprobeerd dit risico te ondervangen, (bijv.) door aan het intrekkingsbesluit de opschortende voorwaarde te verbinden dat de vergunning voor de ontvangende veehouderij onherroepelijk was geworden, dan wel aan het intrekkingsbesluit pas werking toe te kennen op het moment dat de vergunning onherroepelijk was geworden.14. De voorzitter ABRvS kon zich hier wel in vinden15., doch de constructie vond geen genade bij de Afdeling, nu zij tot gevolg heeft dat tot het moment van het onherroepelijk worden van het uitbreidingsbesluit, beide milieuvergunningen van kracht zijn en dit er feitelijk op neer kan komen dat de betreffende ammoniakdepositie gedurende een bepaalde tijd dubbel is vergund.16. De Afdeling geeft zelf aan dat het probleem opgelost zou kunnen worden door aan de uitbreidingsvergunning het voorschrift te verbinden dat de dieren, waarvoor de ammoniakrechten zijn ingetrokken, pas gehouden mogen worden als het intrekkingsbesluit onherroepelijk is geworden.17.

Na deze achtergrondschets meen ik tot bespreking van de cassatiemiddelen te kunnen overgaan.

Het cassatieberoep bevat twee middelen, ieder bestaande uit meerdere onderdelen.

Middel 1 richt zich tegen 's hofs oordeel in rov. 4.4 dat de rechtbank ten onrechte heeft beslist dat [eiser] [verweerster] als zijn wederpartij heeft mogen aanmerken.

In Middel 2 wordt geklaagd over de beslissing van het hof in rov. 4.5 dat de ontbindende voorwaarde niet in vervulling is gegaan.

De rechtsoverwegingen van het hof omtrent de vraag of [verweerster] al of niet als wederpartij moet worden aangemerkt zijn te vinden in r.ovv. 4.3-4.4. In 's hofs oordeel vallen de volgende hoofdcomponenten te onderkennen.

In r.ovv. 4.3-4.3.3 en (deels in) 4.3.5 heeft het hof geoordeeld dat [verweerster] als gevolmachtigde van [betrokkene 1] is opgetreden, waarbij het hof, overeenkomstig het Kribbebijter-arrest18., tot uitgangspunt heeft genomen hetgeen [verweerster] en [eiser] jegens elkander hebben verklaard en over en weer uit elkaars verklaringen en gedragingen hebben afgeleid en mochten afleiden.

Daarnaast heeft het hof in rov. 4.3.4 en (deels) in rov. 4.3.5 het door [eiser] gedane beroep op art. 3:67 BW afgewezen. Op grond van art. 3:67 lid 1 BW moet de gevolmachtigde die een overeenkomst in naam van een nader te noemen volmachtgever aangaat, diens naam binnen de door de wet, de overeenkomst, of het gebruik bepaalde termijn, of, bij gebreke hiervan, binnen een redelijke termijn noemen. Indien de gevolmachtigde dit niet tijdig doet, wordt hij ingevolge het tweede lid geacht de overeenkomst op eigen naam te hebben aangegaan, tenzij uit de overeenkomst anders voortvloeit.

Op beide aspecten van 's hofs oordeel worden in het eerste middel verschillende pijlen gericht.

Onderdeel 1 klaagt er allereerst over dat het hof in rov. 4.3.2 is uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting door te overwegen dat niet van belang is dat [verweerster] de naam van [betrokkene 1] niet meteen heeft genoemd, hoewel [verweerster] op het moment dat zij met [eiser] op 6 juni 1996 de overeenkomst sloot reeds wist dat [betrokkene 1] de verkoper was. Volgens het onderdeel rustte op [verweerster], nu in casu sprake is van een door [verweerster] in naam van een nader te noemen volmachtgever gesloten overeenkomst waarbij geen termijn is opgenomen waarbinnen de volmachtgever genoemd moet worden, op grond van art. 3:67 lid 1 BW de verplichting om binnen een redelijke termijn de naam van [betrokkene 1] te noemen. Het onderdeel voert aan dat de duur van deze redelijke termijn mede wordt bepaald door de omstandigheden van het geval waartoe de omstandigheid dat [verweerster] al met [betrokkene 1] had gecontracteerd zeker behoort.

Het onderdeel gaat uit van een verkeerde lezing van het arrest. In de eerste plaats dient de overweging van het hof, anders dan het onderdeel voorstaat, niet te worden geplaatst in het kader van het door [eiser] gedane beroep op art. 3:67 BW, doch in het kader van de vraag of [verweerster] al of niet als gevolmachtigde is opgetreden. Tegen die achtergrond is het niet onbegrijpelijk dat het hof bij zijn oordeel geen (doorslaggevend) belang heeft gehecht aan het feit dat [verweerster] de naam van [betrokkene 1] niet meteen heeft genoemd, hoewel [verweerster] op het moment waarop zij de overeenkomst met [eiser] sloot reeds wist dat [betrokkene 1] de verkoper was.

In de tweede plaats gaat de aangevallen rov. 4.3.2 over de vraag of van belang is dat [verweerster] 'de naam van [betrokkene 1] niet meteen heeft genoemd' (mijn curs., A-G). Het onderdeel gaat dus ook uit van een onjuiste lezing, voor zover het zou betogen dat het hof t.a.p. geoordeeld zou hebben dat [verweerster] de naam niet binnen een redelijke termijn zou hebben behoeven te noemen. Voor zover het onderdeel ervan uitgaat dat, in een geval waarin de gevolmachtigde ten tijde van het sluiten van de overeenkomst al weet wie de opdrachtgever is, de 'redelijke termijn' zou betekenen: 'meteen', gaat het uit van een onjuiste rechtsopvatting. Nu de duur van de 'redelijke termijn' van art. 3:67 lid 1 BW wordt bepaald door de omstandigheden van het geval19., kan de omstandigheid dat [verweerster] al met [betrokkene 1] had gecontracteerd een rol spelen. Aan de feitenrechter komt m.i. niettemin een aanzienlijke beoordelingsvrijheid toe. Afgezien van de niet gegronde algemene klacht, houdt het onderdeel geen klacht in waarom het hof deze vrijheid in dit geval overschreden zou hebben.

Onderdeel 2 verwijt het hof in rov. 4.3.4 belang te hebben gehecht aan het feit dat [eiser] binnen redelijke termijn wist dat [verweerster] had bemiddeld voor [betrokkene 1]. Hiermee geeft het hof, aldus het middel, blijk van een onjuiste rechtsopvatting, althans motiveert het hof dit oordeel onvoldoende, nu niet relevant is of [eiser] binnen een redelijke termijn wist dat [verweerster] handelde namens [betrokkene 1], doch enkel van belang is wanneer [verweerster] [eiser] hiervan op de hoogte heeft gesteld.

Ook dit onderdeel is ongegrond. De bestreden overweging moet, in tegenstelling tot de overweging welke in het vorige middelonderdeel werd bestreden, gelezen worden in het licht van het beroep van [eiser] op art. 3:67 BW.

Dat het hof hierbij betekenis toekent aan de omstandigheden dat [eiser] op 3 september 1996 op de hoogte is geraakt van de identiteit van [betrokkene 1] als verkoper, en dat [eiser] en [betrokkene 1] in elk geval op 24 mei 1997 van elkaars positie op de hoogte waren, getuigt mijns inziens niet van een onjuiste rechtsopvatting. Een zodanig oordeel is immers in overeenstemming met de ratio van de aanwijzingsplicht van art. 3:67 BW, namelijk: dat de wederpartij binnen redelijke termijn zekerheid moet verkrijgen over de identiteit van haar contractspartij. Een redelijke uitleg van art. 3:67 BW brengt mijns inziens dan ook mee dat de wederpartij zich tegenover de gevolmachtigde niet op het ontbreken van de mededeling als bedoeld in lid 1 kan beroepen, wanneer zij (binnen redelijke termijn) uit anderen hoofde met de - onbetwist(bar)e - identiteit van de volmachtgever bekend is geworden, althans geacht kan worden daarmee bekend te zijn geworden.20. Ik teken in dit verband nog aan dat het onderdeel niet stelt dat er enige twijfel zou bestaan over de aan [eiser] bekend geworden kwaliteit van [betrokkene 1] als volmachtgever.

De motiveringsklacht in dit onderdeel stuit erop af dat een rechtsoordeel niet met een motiveringsklacht kan worden bestreden.

Onderdeel 3 klaagt erover dat het hof onvoldoende motiveert hoe [eiser] uit de toezending van het intrekkingsbesluit van 27 augustus 1996 kon weten dat [verweerster] optrad namens [betrokkene 1].

Ook zou het hof volgens het middel nagelaten hebben aan te geven wat 'een redelijke termijn' is, en op basis van welke omstandigheden zij tot bepaling van de duur van de redelijke termijn is gekomen.

Ik geef de desbetreffende overweging van het hof hieronder nog eens weer:

Het onderdeel faalt reeds, nu het hof aan het oordeel dat [eiser] bekend was met [betrokkene 1] als verkoper, twee pijlers ten grondslag heeft gelegd: namelijk de toezending van het intrekkingsbesluit op 3 september 1996 én de door [eiser] en [betrokkene 1] ondertekende verklaring van 24 mei 1997. Nu de tweede pijler niet wordt aangevallen, kan de klacht, ook al zou deze gegrond zijn, bij gebrek aan belang niet tot cassatie leiden.

Ten overvloede merk ik op dat het in het licht van het oordeel in rov. 4.3.1 dat [verweerster] blijkens de nadrukkelijke vermelding in de overeenkomst niet in eigen naam had gehandeld, niet onbegrijpelijk is dat het hof (ook) aan de hand van het toezenden van het intrekkingsbesluit op 3 september 1996 bekendheid bij [eiser] met [betrokkene 1] als verkoper heeft aangenomen. Daaruit blijkt immers dat de aangekochte ammoniakrechten van het bedrijf van [betrokkene 1] afkomstig waren en dat [betrokkene 1] aan de overeenkomst uitvoering had gegeven.

De klacht dat het hof niet heeft aangegeven wat in casu een redelijke termijn was, mist feitelijke grondslag, nu in de overwegingen van het hof besloten ligt dat 24 mei 1997 nog als 'binnen een redelijke termijn' kan worden beschouwd.

Welke termijn als redelijk kan worden gezien hangt, zoals onder 5.4 reeds aangegeven, af van de omstandigheden van het geval, waarbij aan de feitenrechter een ruime beoordelingsvrijheid toekomt. De stelling in het onderdeel dat de feitenrechter dient aan te geven op basis van welke omstandigheden hij tot de bepaling van de duur van deze redelijke termijn is gekomen, faalt omdat daarmee aan een zodanig oordeel motiveringseisen zouden worden gesteld, die hieraan niet gesteld kunnen worden.

Onderdeel 4 richt zich andermaal tegen rov. 4.3.4, waarbij het tot uitgangspunt neemt 's hofs oordeel dat het feit, dat [verweerster] niet in een later stadium uitdrukkelijk aan [eiser] kenbaar heeft gemaakt dat zij optrad namens [betrokkene 1], er niet toe leidt dat [verweerster] geacht moet worden de overeenkomst voor zichzelf te hebben aangegaan.

Het hof zou, aldus onderdeel 4, zijn uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting door aandacht te schenken aan feiten die niet in de overeenkomst staan (namelijk de toezending van het intrekkingsbesluit van 27 augustus 1996 alsmede de verklaring van 24 mei 1997), omdat art. 3:67 lid 2 BW de gevolmachtigde21. verplicht de naam van de volmachtgever te noemen (op straffe van eigen gebondenheid) tenzij uit de overeenkomst anders voortvloeit.

Voor zover onderdeel 4 op voorafgaande onderdelen of de inhoud daarvan (zakelijk bezien) voortbouwt, moet het het lot daarvan delen. Voor het overige mist het feitelijke grondslag. Het hof heeft de in het onderdeel genoemde feiten niet meegewogen in de beoordeling van de wettelijke uitzondering van art. 3:67 lid 2 BW ('tenzij uit de overeenkomst anders voortvloeit'), doch in het kader van de hiervoor onder 5.6 genoemde en door mij niet onjuist geachte rechtsopvatting dat (anders verkregen) bekendheid van de wederpartij met de identiteit van de volmachtgever aan het vereiste van een mededeling ex art. 3:67 lid 2 BW derogeert. Het spreekt vanzelf dat dáárvoor geen overeenkomst nodig is.

Onderdeel 5 klaagt erover dat het hof in rov. 4.3.4 heeft geoordeeld dat bovendien uit de overeenkomst voortvloeit dat [verweerster] niet voor zichzelf optrad. Het hof overwoog ten deze:

Dit oordeel is volgens het middel onvoldoende gemotiveerd, nu niet genoegzaam is ingegaan op de argumenten die bij conclusie van repliek in eerste aanleg en memorie van antwoord in tweede aanleg namens [eiser] zijn aangevoerd. Op grond daarvan zou immers niet automatisch uit de overeenkomst voortvloeien dat [verweerster] per definitie niet voor zichzelf optrad, hetgeen wel vereist is.

Ook de omstandigheid dat later is gebleken dat de verkoper een agrariër is, behoeft, aldus het middel, een nadere toelichting, zeker nu de tussen [betrokkene 1] en [verweerster] gesloten overeenkomst een beperkte duur (tot 1 oktober 1996) had. Het staat volgens het middel allerminst vast dat [betrokkene 1] de eigenlijke verkoper was, althans kon zijn.

De vraag laat zich stellen of het onderdeel aan de eisen van art. 407 lid 2 Rv voldoet, in het bijzonder nu niet gespecificeerd wordt aangegeven op welke stellingen het hof ten onrechte niet zou zijn ingegaan. Ik zal daar overheen stappen.

Naar mijn mening bestaat bij het onderdeel echter geen belang, nu (naar onder 5.6 bleek) geen gegronde klacht aanwezig is tegen 's hofs oordeel dat [verweerster] wegens bekendheid bij [eiser] met de identiteit van [betrokkene 1], niet geacht moet worden de overeenkomst op eigen naam te zijn aangegaan. Om die reden kan dit onderdeel 5 onbesproken worden gelaten.

Desondanks zal ik de klachten kort bespreken.

Op grond van art. 3:67 lid 2 BW wordt de gevolmachtigde, indien hij in gebreke blijft tijdig de naam van zijn volmachtgever kenbaar te maken, geacht de overeenkomst op eigen naam te hebben gesloten, 'tenzij uit de overeenkomst anders voortvloeit'.

In de Parlementaire Geschiedenis lezen wij over dit laatste zinsdeel:

Het eerste voorbeeld (het kennelijk missen van een voor de hoedanigheid van contractspartij essentiële eigenschap) ziet op de 'aard of strekking' van de overeenkomst, en het tweede voorbeeld (het in de overeenkomst uitdrukkelijk uitgesloten zijn van de mogelijkheid dat de gevolmachtigde als wederpartij optreedt) op 'een bepaling' van de overeenkomst.

In de literatuur wordt wel aangenomen dat indien deze uitzondering van art. 3:67 lid 2 BW zich voordoet, de gevolmachtigde, hoewel geen contractspartij, wel schadeplichtig is.23.

Zowel uit een bepaling van de overeenkomst als uit de aard of de strekking ervan kan derhalve worden afgeleid dat het onmogelijk is dat de gevolmachtigde als contractspartij optreedt.

In het onderhavige geval oordeelde het hof vooreerst dat de tekst van de overeenkomst er op wijst dat de eigenlijke verkoper een agrariër was. Voor zover het hof hiermee aangeeft dat uit een bepaling van de overeenkomst volgt dat [verweerster] niet als wederpartij van [eiser] kan gelden, is dit oordeel m.i. onvoldoende gemotiveerd, nu niet aangegeven wordt, noch anderszins blijkt uit welke bepaling een en ander volgt. Uit de tekst van de onderhavige overeenkomst, in het bijzonder uit de in par. 2.1 geciteerde bepalingen (dat [verweerster] optreedt als gemachtigde namens verkoper en dat zij het onder meer tot haar bedrijfsvoering heeft gemaakt te bemiddelen tussen agrariërs), vloeit mijns inziens niet voort dat uitgesloten is dat [verweerster] als contractspartij optreedt. Hoewel niet onbegrijpelijk is dat het hof uit deze bepalingen in beginsel afleidt dat [verweerster] in casu als gevolmachtigde is opgetreden, is zonder nadere motivering, die ontbreekt, niet begrijpelijk dat het hof hieruit afleidt dat [verweerster] niet anders dan dat kon zijn.

Het hof is daarnaast de opvatting toegedaan dat 'ook duidelijk [is] dat de eigenlijke verkoper een agrariër was'. In rov. 4.3.5 heeft het hof ten deze aangegeven dat het niet in het wettelijk systeem van de Iav past dat ammoniakrechten worden verhandeld door niet-agrariërs. Ik meen in deze overwegingen een verwijzing naar de aard en/of strekking van onderhavige overeenkomst te kunnen lezen.

Alvorens in nrs. 5.19-5.20 aan te geven dat ook deze klacht mij op zichzelf gegrond voorkomt, wil ik het volgende opmerken.

Zoals ik eerder in deze conclusie reeds aanduidde, is niet alleen van oudsher, maar ook in de laatste jaren, een voorwerp van bredere discussie of rechten uit vergunningen verhandelbaar zijn.24.

Te meer nu ik hier een klacht bespreek die, ook bij gegrondheid, bij gebrek aan belang toch niet tot cassatie kan leiden (vgl. hiervóór nr. 5.14 en hierna nr. 5.20) acht ik mij in deze zaak niet geroepen tot een algemene verhandeling over dit leerstuk. Ter voorkoming van eventuele misverstanden wil ik wél opmerken:

Dit gezegd zijnde, gaat 's hofs oordeel dat het niet in het wettelijk systeem van de Iav past dat ammoniakrechten worden verhandeld door niet-agrariërs, m.i. uit van een onjuiste rechtsopvatting en wel om de volgende redenen.

Zoals in par. 4.4 en 4.5 aangegeven, heeft de saldomethode van het daar geciteerde art. 8 lid 4 Iav (welbewust) geleid tot de mogelijkheid van verhandeling van ammoniakrechten. Art. 8 lid 4 Iav geldt dan ook als grondslag, mede in de zin van art. 3:83 BW. Eventuele beperkingen aan deze verhandelbaarheid (zoals een uitsluiting van bepaalde marktpartijen) moeten mijns inziens dan ook uit de Iav voortvloeien.

Ik kan noch uit art. 8 lid 4 Iav, noch uit enige andere Iav-bepaling afleiden dat een partij als [verweerster], ook al kan zij de ammoniakrechten niet zelf als agrariër benutten, niet (toch) als contractspartij bij de aan- en verkoop van ammoniakrechten kán gelden.

De enige relevante beperking die ik aantref, is de beperking in art. 8 lid 4 Iav die volgt uit het vereiste van 'onmiddellijke samenhang', waarover de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State zich nader heeft uitgelaten. Deze instantie oordeelde in een geval waarin de ammoniakrechten van een 'depositiebank' werden betrokken, dat onduidelijk was of de betrokken ammoniakrechten afkomstig waren van inrichtingen waarvan de vergunning was ingetrokken of gewijzigd ten behoeve van het verlenen van de vergunning voor de ontvangende inrichting.25. Dezelfde problematiek zou zich kunnen voordoen indien een commerciële niet-agrariër zich toelegt op het verhandelen van ammoniakrechten, als het ware met een commerciële 'depositiebank'. Ik meen evenwel dat zulks niet uitsluit dat - zelfs op betrekkelijk eenvoudige wijze - de onmiddellijke samenhang gewaarborgd zou kunnen worden.

Uit het bovenstaande vloeit voort dat ik de klacht van onderdeel 5 op zichzelf gegrond acht. Zij kan echter, als in nr. 5.14 aangegeven, bij gebrek aan belang niet tot cassatie leiden.

Het onderdeel verwijt het hof nog zijn oordeel dat later is gebleken dat de verkoper een agrariër was, onvoldoende te hebben gemotiveerd.

Ook deze klacht wordt bij gebrek aan belang tevergeefs aangevoerd, waarbij ik meen te kunnen volstaan met een verwijzing naar hetgeen ik in par. 5.14, tweede alinea heb aangegeven.

Onderdeel 6 verwijt het hof bij zijn oordeel in rov. 4.3.5, dat uit het systeem van de Interimwet ammoniak en veehouderij voortvloeit dat ammoniakrechten niet kunnen worden verhandeld door niet-agrariërs, te zijn uitgegaan van een onjuiste rechtsopvatting en dit oordeel onvoldoende te hebben gemotiveerd.

Volgens het middelonderdeel (tweede subonderdeel) gaat het hof voorts voorbij aan het feit dat [verweerster] als koopprijs voor de ammoniakrechten van [eiser] een aanmerkelijk hoger bedrag bedong dan het bedrag dat [betrokkene 1] daarvoor wenste te ontvangen en ook aan het feit dat het [verweerster] op grond van de tussen [verweerster] en [betrokkene 1] gesloten overeenkomst vrij stond om de rechten aan een derde te verkopen en namens verkoper te leveren. Ook passeert het hof, aldus het onderdeel, ten onrechte het door [eiser] gedane bewijsaanbod.

Voor het eerste subonderdeel geldt het door mij in par. 5.14, tweede alinea t/m par. 5.20 gestelde. Ondanks gegrondheid van deze klacht, kan zij niet tot vernietiging van het bestreden arrest leiden.

In tegenstelling tot hetgeen in het tweede subonderdeel wordt aangevoerd, is het hof niet voorbijgegaan aan het feit dat [verweerster] een aanmerkelijk hoger bedrag heeft bedongen dan hetgeen [betrokkene 1] wilde ontvangen en aan het feit dat in de overeenkomst tussen [betrokkene 1] en [verweerster] was bepaald dat het [verweerster] vrij staat de ammoniakrechten aan een derde partij door te verkopen en namens verkoper te leveren. In rov. 4.3.5 gaat het hof immers in op beide stellingen. Dit onderdeel mist derhalve feitelijke grondslag.

Voor zover het onderdeel verdere klachten inhoudt, vormen die herhalingen van eerdere klachten en moeten zij het lot daarvan delen. Daaruit vloeit ook voort dat het hof het namens [eiser] gedane bewijsaanbod 'betreffende de werkelijke gang van zaken' mocht passeren, nu het niet ter zake dienend was.

Het laatste onderdeel van middel 1, onderdeel 7, verwijt het hof vooreerst onvoldoende te hebben gemotiveerd waarom zij het bewijsaanbod van [eiser] passeert.

Daarnaast klaagt het onderdeel erover dat het hof voorbij is gegaan aan hetgeen [eiser], onder meer onder punt 4 bij het pleidooi in tweede aanleg, onbetwist heeft gesteld omtrent de wijze van belonen.

Wat betreft de klacht over 's hofs verwerping van het door [eiser] gedane bewijsaanbod verwijs ik naar hetgeen ik hieromtrent reeds onder nr. 5.23 i.f. heb aangegeven.

De klacht in het tweede subonderdeel faalt voorts op de grond die ik in par. 5.14, tweede alinea heb aangegeven: bij gebrek aan belang kan zij niet tot cassatie leiden.

Middel 2 richt zich tegen 's hofs overweging dat de in de door [verweerster] en [eiser] gesloten overeenkomst opgenomen ontbindende voorwaarde niet in vervulling is gegaan.

Aangezien de grond aan de vordering van [eiser] reeds was ontvallen met het oordeel dat [verweerster] niet als contractspartij kan worden beschouwd, zijn 's hofs overwegingen omtrent het in vervulling gaan van de ontbindende voorwaarde ten overvloede gegeven. Een tegen deze overwegingen gericht middel kan dan ook bij gebrek aan belang niet tot cassatie leiden.

Ik meen overigens, ook ten overvloede, dat 's hofs oordeel niet onbegrijpelijk is.

Bij de als feitelijk te beschouwen uitleg van de betreffende ontbindende voorwaarde moet het Haviltex-criterium tot uitgangspunt worden genomen. Het komt derhalve aan op de zin die partijen in de gegeven omstandigheden redelijkerwijs aan de bepalingen mochten toekennen en op hetgeen partijen in de gegeven omstandigheden over en weer van elkaar mochten verwachten.26. Het middel stelt dit uitgangspunt van het hof (terecht) niet ter discussie.

De klacht in onderdeel 1 dat het hof voorbij zou zijn gegaan aan het doel dat partijen voor ogen hebben gehad bij het sluiten van de overeenkomst, te weten de aankoop van ammoniakrechten ten behoeve van de uitbreiding van het bedrijf en het daadwerkelijk benutten daarvan, mist feitelijke grondslag. Uit rov. 4.5.1 blijkt onmiskenbaar dat dit het uitgangspunt was van het hof bij zijn oordeel omtrent de uitleg van het al dan niet in werking treden van de ontbindende voorwaarde.

Het oordeel van het hof dat de beschikking van het college van B & W van Gemert-Bakel van 1 december 1997 waarin de door [eiser] aangevraagde milieuvergunning is geweigerd, niet beschouwd kan worden als een verbod van overheidswege op grond waarvan het onmogelijk is de ammoniakrechten te leveren/verplaatsen, is niet onbegrijpelijk, noch onvoldoende gemotiveerd.

Het hof heeft kennelijk en niet onbegrijpelijk geoordeeld dat de ontbindende clausule ziet op het geval dat sprake is van een algemeen verbod van overheidswege om ammoniakrechten te leveren/verplaatsen, waarbij bijv. gedacht kan worden aan een afschaffing van de hierboven in nr. 4.5 genoemde saldomethode.

Voor zover het onderdeel wil betogen dat het hof in overweging had moeten nemen dat [verweerster] op de hoogte was of had moeten zijn van de zeer grote uitbreiding, waarvoor de (tweede) vergunningaanvrage van [eiser] van 15 januari 1997 door B&W geweigerd is, voldoet het onderdeel niet aan de door art. 407 lid 2 Rv gestelde eisen. Los daarvan acht ik 's hofs - ampele - overwegingen, medebrengend dat de ontbindende voorwaarde niet slaat op het niet honoreren van een zodanige vergunningaanvrage, alleszins begrijpelijk.

Onderdeel 2 bevat nog een gespecificeerde motiveringsklacht. Het hof zou ten onrechte zijn voorbijgegaan aan de door van [eiser] bij pleidooi in tweede aanleg (pleitnota par. 24) voorgedragen stelling dat hij de ammoniakrechten had aangekocht met het oog op de op 15 januari 1997 ingediende aanvrage en niet met het oog op de aanvrage van 20 januari 1995.

Het hof heeft evenwel kennelijk en niet onbegrijpelijk geoordeeld dat, wat daarvan zij, nog steeds sprake was van enerzijds een ammoniakrechtenaankoop die dienstig kon of had kunnen zijn in het kader van een nieuwe vergunningaanvrage die wél aan de wettelijke voorwaarden voldeed, en anderzijds dat de omstandigheid dat de aanvrage van 15 januari 1997 voor de 'zeer grote uitbreiding' niet voor honorering in aanmerking kwam, voor risico van [eiser] kwam.

Mijn conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De procureur-generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

A-G