HR, 10-10-2003, nr. C02/116HR

Tegen deze achtergrond heeft de curator ING op 2 april 1997 gedagvaard voor de rechtbank te Leeuwarden en, kort gezegd, afdracht van het bedrag van ƒ 41.989,85 gevorderd.2.

Aan deze vordering heeft de curator, onder verwijzing naar o.m. de omschrijving op het rekeningafschrift, ten grondslag gelegd dat de betaling van het bedrag ƒ 49.000,-- een betaling van een deel van de koopsom is geweest. Het gaat hier om een betaling van een debiteur aan de gefailleerde, die ING heeft ontvangen als bankgiro-instelling. Nu de betaling na datum faillissement op de rekening is bijgeschreven, was ING dan ook niet bevoegd tot verrekening, aldus de curator.

ING heeft de vordering bestreden. Daartoe heeft zij gesteld dat de betaling door de zoon niet strekte tot voldoening van een deel van de koopsom, maar tot aflossing van de debetstand van de rekening-courant. Daarmee ging het om een betaling aan haar als schuldeiser van de vader, zodat zij gerechtigd was deze in rekening-courant te verrekenen tot het beloop van de debetstand.

Na conclusiewisseling heeft de rechtbank bij tussenvonnis van 6 oktober 1999 een comparitie van partijen gelast, teneinde van partijen nadere inlichtingen te krijgen omtrent de stellingen van partijen. Vervolgens heeft zij bij eindvonnis van 19 april 2000 geoordeeld dat uit de ter comparitie afgelegde verklaringen en uit de omschrijving op het bankafschrift moet worden afgeleid dat de betaling van ƒ 49.000,-- heeft te gelden als een betaling van de zoon aan de vader van een gedeelte van de koopprijs. Nu deze betaling heeft plaatsgevonden na de faillietverklaring van de vader was ING dan ook niet tot verrekening bevoegd en komt dit bedrag toe aan de boedel (rov. 2-4). Op deze gronden heeft de rechtbank de vordering van de curator toegewezen.

ING is van het tussenvonnis van 6 oktober 1999 en het eindvonnis van 19 april 2000 in hoger beroep gekomen bij het Gerechtshof te Leeuwarden. Bij memorie van grieven heeft zij vervolgens uitsluitend grieven gericht tegen het eindvonnis van de rechtbank. Naar het hof in cassatie verder onbestreden heeft geoordeeld, strekten de grieven ertoe het geschil in volle omvang aan het hof voor te leggen (rov. 3).

Na memoriewisseling heeft het hof bij arrest van 9 januari 2002 het bestreden eindvonnis van de rechtbank bekrachtigd. Zakelijk weergegeven en voor zover in cassatie nog van belang heeft het daartoe het volgende overwogen:

ING heeft tegen het arrest van het hof tijdig beroep in cassatie ingesteld.3. De curator heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben hun standpunt schriftelijk doen toelichten.

Namens ING is één middel van cassatie voorgesteld, dat is opgebouwd uit vijf onderdelen. Voor de beoordeling van de daarin vervatte klachten is het volgende van belang.

Aanleiding voor de onderhavige zaak is een girale betaling na datum faillissement. De girale betaling is een figuur van geheel eigen aard, waarbij de betaling tot stand komt doordat de betrokken bank - na aanvaarding en uitvoering van een betalingsopdracht - de begunstigde een vordering op zichzelf verschaft door creditering van diens rekening.4. Geschiedt de betaling op een rekening-courant die op dat moment een debetstand vertoond, zodat sprake is van een schuld van de rekeninghouder aan de bank, dan vindt in beginsel van rechtswege verrekening plaats tot het beloop van de schuld of de vordering. Kenmerk van iedere rekening-courantverhouding is immers doorlopende verrekening, waarbij steeds alleen het saldo is verschuldigd (art. 6:140 BW).5.

Een rekening-courantverhouding eindigt niet van rechtswege door het faillissement van één der partijen.6. Wel ondergaat de mogelijkheid tot verrekening wijziging. Dit geldt met name indien het gaat om een faillissement van een rekeninghouder van een bank. Kort gezegd komt de jurisprudentie van de Hoge Raad op dit punt erop neer dat de artikelen 53 en 54 F aldus zijn ingevuld dat een bank (in elk geval7.) tijdens faillissement niet meer mag verrekenen indien een debiteur van de gefailleerde rekeninghouder op diens rekening-courant betaalt. De gedachte daarachter is dat banken na datum faillissement niet mogen profiteren van hun centrale positie in het betalingsverkeer: de toevallige omstandigheid dat een betaling aan de failliete rekeninghouder via diens rekening-courant loopt, mag er niet toe leiden dat de bank zich via verrekening in feite een voorrang verschaft boven de overige schuldeisers.8.

ING heeft in deze zaak het standpunt ingenomen dat het voorgaande niet aan de orde is, omdat betaling door de zoon niet voor de vader was bestemd, maar voor de bank teneinde voldoening van de bank te bewerkstelligen. Daartoe heeft ING zowel in eerste aanleg als in hoger beroep aangevoerd dat de vader en de zoon in het kader van de koopovereenkomst zijn overeengekomen dat de zoon onder meer de bedrijfsschuld van de vader aan ING zou 'overnemen'. In dit verband is diverse malen de term 'schuldoverneming' gebruikt.

Op dit punt is het van belang dat met het begrip 'schuldoverneming' op meerdere situaties kan worden gedoeld.9.

Bij laatstgenoemde figuur is ingeval van betaling door de derde art. 6:30 BW van toepassing, welk artikel bepaalt dat een verbintenis ook kan worden nagekomen door een derde, tenzij haar inhoud of strekking zich daartegen verzet. Daarbij geldt dat de achtergrond van de nakoming niet van belang is, mits de derde bewust handelt tot kwijting van de schuldenaar, d.w.z. dat hij zich ervan bewust is dat hij een verbintenis nakomt die rust op een ander dan hijzelf en hij beoogt die verbintenis te voldoen. Niet relevant is of de derde zich tot nakoming heeft verbonden of dat hij slechts handelt uit hulpvaardigheid of vrijgevigheid.10. Hieruit vloeit voort dat een derde op grond van art. 6:30 BW ook een schuld van een ander voldoen zonder dat er sprake is geweest van een interne schuldoverneming.

M.i. is een bank bevoegd een aan haar door een derde verrichte betaling op grond van een van de hierboven genoemde rechtsfiguren met een debetstand te verrekenen, ook nadat de (oorspronkelijke) schuldenaar in staat van faillissement is verklaard. Voor de figuren (a) en (b) volgt dit reeds uit het daaraan verbonden rechtsgevolg. De derde voldoet met de betaling een eigen schuld jegens de bank.11. In het geval van figuur (c) is weliswaar geen sprake van de voldoening aan een eigen schuld jegens de bank, maar is m.i. doorslaggevend dat het gaat om een door de wet toegelaten vorm van nakoming, waarbij de bank de betaling niet ontvangt in haar hoedanigheid van bankgiro-instelling maar als schuldeiser van de failliet. Bij deze figuur kan ook niet worden gezegd dat de paritas creditorum in het geding is. De betaling geschiedt niet ten laste van de boedel. Ook profiteert de bank niet van haar positie als tussenschakel in het betalingsverkeer. De derde wilde aan de bank betalen. Daarom is in zo'n geval de betaling aan de bank voor de desbetreffende bank geen toevalstreffer, zoals bij een normale girale betaling vaak wel het geval is. Ik wijs er nog op dat het geval van een derde die een betaling van een schuld van de failliet aan de bank verricht nogal uitzonderlijk is. Meestal zal de derde door overschrijving op een bankrekening van de failliet aan de desbetreffende failliet willen betalen. In de faillissementspraktijk wordt, in geval een derde een schuld van de failliet aan de bank wil voldoen, het daarmee gemoeide bedrag vaak op een andere rekening bij de bank overgemaakt dan de rekening van de desbetreffende failliet bij de bank. Hiermee hoopt de betalende derde dan duidelijk te maken dat de betaling voor de bank en niet voor de failliet bestemd is. Als op deze wijze wordt tewerk gegaan, neemt de kans op een geschil, zoals zich in deze zaak heeft voorgedaan, af.

Rov. 10 bevat de kern van de beslissing van het hof. Zie ik het goed, dan heeft het hof hierin feitelijk vastgesteld dat de gelden die de zoon op de rekening van de vader heeft overgemaakt bestemd waren voor de vader en niet voor ING. Hierbij heeft het Hof met name verwezen naar de tekst van het overschrijvingsformulier en de omstandigheid dat de betaling is gedaan op een rekening die op naam van de vader stond. Ik acht deze vaststelling geenszins onbegrijpelijk, waarbij ik er nog op wijs dat de zoon een groter bedrag (ƒ 49.000) heeft overgemaakt dan de bankschuld (ƒ 41. 989, 25) bedroeg. Het hof refereert aan dit verschil in rov. 9 en het begin van rov. 10 van zijn arrest. Als ik rov. 10 van het arrest goed begrijp, heeft bij deze vaststelling van het hof ook een rol gespeeld dat er hier volgens het hof geen sprake is geweest van vorm van schuldoverneming op grond waarvan ING jegens de zoon een zelfstandig recht op betaling van de schuld had verkregen (derhalve één van de gevallen als bedoeld in 3.5 onder (a) en (b)). Voor zover het hof hieraan de gevolgtrekking mocht hebben verbonden dat dus de zoon niet aan ING zou kunnen betalen, acht ik deze gevolgtrekking onjuist: zoals hiervoor uiteengezet, kon de zoon op grond van art. 6:30 BW wel degelijk een schuld van de vader aan ING betalen, ook al was er geen gehoudenheid zijnerzijds jegens ING om deze schuld te voldoen. Als gezegd, lees ik het arrest van het hof echter zo dat het, evenals de rechtbank, uit de hierboven genoemde feiten en omstandigheden in elk geval heeft afgeleid dat de zoon hoe dan ook aan de vader wilde betalen. Aan deze feitelijke vaststelling doet een eventuele juridisch niet-correcte redenering van het hof over de mogelijkheden om een schuld van een derde te betalen dan niet af.

Tegen de in 3.8. weergegeven feitelijke vaststelling komt onderdeel 5c m.i. tevergeefs op. In het middel wordt erop gewezen dat in CvD (sub 7) en in grief IV van de MvG is betoogd dat het aan de overschrijving verbonden kenmerk 'overname bedrijf door [de zoon]' ruim gelezen dient te worden. Bedoeld zou zijn dat de betaling verband hield met de bedrijfsovername. Ik acht het niet onbegrijpelijk dat het hof mede gelet op een aantal andere omstandigheden, zoals het niet gelijk zijn van het overgemaakte bedrag en de bankschuld van de vader en de overschrijving naar de rekening van de vader, het kenmerk van de overschrijving letterlijk en niet ruim heeft uitgelegd. Bovendien dwingt een ruime uitleg van het zich op de overschrijving bevindende kenmerk geenszins tot de gevolgtrekking dat de zoon niet aan de vader, maar aan ING wilde betalen. Ook al zou de betaling verband houden met de bedrijfsovername, dan sluit dit geenszins uit dat de zoon het betrokken bedrag (niettemin) aan de vader wilde betalen. Het onderdeel wijst er daarnaast nog op dat het overmaken van de betaling op de bankrekening van de vader [...]. niet dwingt tot de conclusie dat er aan de vader en niet aan ING is betaald. Op zich is dit juist. In combinatie met de andere hierboven genoemde omstandigheden maakt deze omstandigheid een betaling aan de vader m.i. echter wel waarschijnlijker.

Tegen deze achtergrond beoordeel ik de overige cassatiemiddelen als volgt.

De onderdelen 1, 2 en 3 bevatten betogen over de door ING ingenomen stelling dat de zoon als derde de schuld van de vader aan ING zou hebben voldaan (zie onderdeel 1), over de stelling dat de zoon de schuld van de vader aan de bank zou hebben betaald, zonder hiertoe jegens de bank verplicht te zijn (onderdeel 2) en over al dan niet gemaakte afspraken tussen de zoon en de vader inzake betaling aan de bank (onderdeel 3). Deze betogen berusten alle op de veronderstelling dat de zoon een betaling aan ING heeft verricht. Alleen wanneer men van deze veronderstelling uitgaat, hebben zij zin. M.i. stuiten de genoemde onderdelen af op de in cassatie onaantastbare feitelijke vaststelling van het hof dat de zoon door de bancaire overschrijving aan de vader beoogde te betalen.

ING heeft bewijs aangeboden van het bestaan van de schuldoverneming. Het hof heeft dit bewijsaanbod gepasseerd. Hiertegen komt onderdeel 4 van het cassatiemiddel tevergeefs op, omdat het hof terecht aan dit bewijsaanbod voorbij is gegaan. Dit aanbod kan immers tot niets leiden, wanneer men, zoals het hof in navolging van de rechtbank niet onbegrijpelijk heeft gedaan, ervan uitgaat dat de zoon hoe dan ook aan de vader wilde betalen. ING heeft voorts bewijs aangeboden van de omstandigheid dat de zoon op het moment van de betaling geen debiteur meer was van de vader. Ook dit bewijsaanbod kan niet tot een andere uitkomst van het geding leiden, als ervan wordt uitgegaan dat de zoon hoe dan ook aan de vader wilde betalen. Ook dit bewijsaanbod heeft het hof dan ook terecht als niet terzake dienend gepasseerd.

Onderdeel 5a bevat tenslotte een betoog over het al dan niet bestaande debiteurschap van de zoon ten opzichte van de vader. M.i. is dit betoog niet relevant en kan dan ook niet tot cassatie leiden, omdat het hof op goede gronden heeft aangenomen dat de zoon via de rekening courant simpelweg aan de vader heeft betaald. Hier staat de interne relatie tussen de vader en de zoon verder buiten. Onderdeel 5b voert nog aan dat het voldoen door de zoon aan een verbintenis jegens de vader er niet aan in de weg staat dat de zoon een schuld van de vader aan ING voldeed. Op zich is dit m.i. juist, maar het is niet relevant, nu het hof feitelijk heeft vastgesteld dat de zoon heeft beoogd een betaling aan de vader te doen.

Ik concludeer tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden