HR, 26-04-2002, nr. 36564

"De in erfpacht uit te geven registergoederen zijn bestemd om te worden gebruikt en te worden bebouwd in overeenstemming met het hieromtrent bepaalde in het (...) bestemmingsplan, alsmede conform het bij de gemeente ingediend bouwplan inclusief de realisatie van een buurtstallingsvoorziening ten behoeve van zestig parkeerplaatsen, (...)."

"In de kosten van aanleg en exploitatie van de buurtstallingsgarage wordt door de gemeente een eenmalige bijdrage verstrekt in de onrendabele kosten van maximaal éénmiljoen tweehonderdduizend gulden. (ƒ 1.200.000,00).

(...)

De erfpachter verplicht zich als tegenprestatie tot het realiseren, het beschikbaar stellen en houden van minimaal zestig parkeerplaatsen ten behoeve van de buurtstalling en deze voorziening geheel voor eigen rekening en risico te exploiteren een en ander onder nader door de gemeente te stellen voorwaarden.

De bebouwing moet worden aangevangen uiterlijk twaalf maanden na de aanvaarding van het registergoed, regelmatig worden voortgezet en worden voltooid uiterlijk dertig maanden na vorenbedoelde aanvaarding."

Het Hof heeft geoordeeld: dat blijkens voormelde parkeerovereenkomst belanghebbende zich onder meer heeft verplicht de door de gemeente bedongen prestatie te verrichten; dat zij die prestatie, bestaande in het binnen een bepaalde tijd bouwen van een ondergrondse parkeergarage, in het kader van haar onderneming voor eigen rekening en risico jegens de gemeente heeft verricht; dat de gemeente blijkens de parkeerovereenkomst aan belanghebbende bij de aanvang van de bouw van de garage een eenmalige bijdrage heeft verstrekt ter afdekking van de onrendabele top; dat, gelet op het rechtstreekse verband tussen die bijdrage en voornoemde prestatie, van welk verband ook artikel 12 van de parkeerovereenkomst blijk geeft, die bijdrage is verleend ter zake van genoemde prestatie, en zij mitsdien de vergoeding voor die prestatie vormt in de zin van artikel 8 van de Wet; dat het vorenoverwogene tot de conclusie voert dat vorenbedoelde prestatie een dienst is in de zin van artikel 4, lid 1, van de Wet en dat de door belanghebbende ontvangen bijdrage daarvoor de vergoeding vormt. Tegen dit oordeel keren zich de middelen.

Het eerste middel betoogt dat slechts het algemeen belang van een goede parkeervoorziening de gemeente heeft aangezet tot het verstrekken van een subsidie van f 2 500 000, zodat dat bedrag niet is aan te merken als een vergoeding voor een door belanghebbende aan de gemeente verrichte prestatie, terwijl het tweede middel betoogt dat genoemd bedrag ten onrechte als prijssubsidie door het Hof tot de maatstaf van heffing is gerekend. Beide middelen falen. Het Hof heeft geoordeeld dat er een rechtstreeks verband is tussen de bijdrage van de gemeente en de prestatie van belanghebbende bestaande in het binnen een bepaalde tijd bouwen van een ondergrondse parkeergarage, en heeft daaraan het oordeel verbonden dat die bijdrage een vergoeding is voor die prestatie, zodat belanghebbende over die bijdrage omzetbelasting is verschuldigd. Die oordelen geven niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en kunnen als berustend op de aan het Hof voorbehouden uitlegging van de parkeerovereenkomst voor het overige in cassatie niet met vrucht worden bestreden; zij zijn ook niet onbegrijpelijk. Nu, naar het Hof heeft beslist, de bijdrage een vergoeding voor een prestatie vormt, doet de omstandigheid dat de gemeente naar het eerste middel betoogt, de bijdrage heeft verleend in het algemeen belang, namelijk om een voor het publiek toegankelijke parkeervoorziening tot stand te brengen, aan het vorenstaande niet af. Ook indien de gemeente prestaties aan zich laat verrichten in het algemeen belang, staat dat er niet aan in de weg dat het om prestaties in de zin van de Wet kan gaan.'

De vraag of een subsidie, bijdrage en dergelijke van de overheid aan omzetbelasting onderworpen is blijft de gemoederen bezig houden. Dergelijke bedragen worden in zoveel vormen verstrekt dat een eenduidig antwoord op die vraag moeilijk te geven is. Duidelijk is wel het basiscriterium: bestaat er tussen de betaling van het bedrag en een prestatie van de ontvanger een rechtstreeks verband? Ook in het onderhavige arrest stelt de Hoge Raad dit criterium weer centraal. Hetgeen het hof had vastgesteld omtrent het verband tussen betaling door de gemeente en hetgeen waartoe belanghebbende zich jegens de gemeente verbonden heeft, kon slechts tot een bevestigend antwoord op meerbedoelde vraag leiden."

"Een in het algemeen belang door de overheid verstrekte bijdrage zal niet belast zijn als de vergoeding voor een prestatie, indien de subsidie-ontvanger met zijn gesubsidieerde aktiviteiten zijn eigen belangen wil dienen en niet die van de gemeente en hij geen handelingen verricht of nalaat uitsluitend met het oog op het verkrijgen van de bijdrage. Deze 'formule' is ontleend aan bewoordingen die voor het eerst kunnen worden aangetroffen in het arrest van de Hoge Raad van 6 november 1991, nr. 27 334 [V-N 1992, blz. 150].

(...).

In het parkeergarage-arrest besliste het Hof dat de prestatie van de aannemer jegens de gemeente bestond uit het binnen een bepaalde tijd bouwen van een parkeergarage. Bij de toetsing aan de vraag of belanghebbende handelingen heeft verricht of nagelaten uitsluitend met het oog op het verkrijgen van de bijdrage, is het Hof blijkbaar tot de conclusie gekomen, daarin gesteund door de Hoge Raad, dat de aannemer de parkeergarage heeft gebouwd met het oog op het verkrijgen van de gemeentelijke bijdrage. De juistheid van deze conclusie waag ik echter te betwijfelen. De verkrijging van de bijdrage zal ongetwijfeld een rol hebben gespeeld bij het besluit van de aannemer om de garage te bouwen. Het is echter onwaarschijnlijk dat de verkrijging van de bijdrage als zodanig een reden is geweest voor het bouwen van de garage.

(...).

Opvallend in het parkeergarage-arrest is dat de Hoge Raad het oordeel van het Hof dat er een rechtstreeks verband aanwezig is tussen de bijdrage van de gemeente en de prestatie van de aannemer als een oordeel van feitelijke aard en dus niet voor cassatie vatbaar aanmerkt. Ik vraag mij af of de Hoge Raad zich er daarmee niet te gemakkelijk afmaakt. Er is veel voor te zeggen om de beoordeling van de aanwezigheid van een rechtstreeks verband tussen de subsidie en een prestatie als een rechtsvraag te zien. Bij het vaststellen van de feiten zal de rechter nagaan welke afspraken partijen schriftelijk en mondeling met elkaar hebben gemaakt, welke voorwaarden er aan de subsidie zijn verbonden enz. Op grond van de vastgestelde feiten zal de rechter vervolgens moeten oordelen of er een rechtstreeks verband is tussen de subsidie en een prestatie. De feiten worden dan getoetst aan het recht, de rechter is dan naar mijn mening bezig met het beantwoorden van een rechtsvraag. In dit verband wijs ik nog op de twee arresten van de Hoge Raad van 25 augustus 1993, nr. 28 893 en nr. 28 994 [V-N 1993, resp. blz. 2838 en 2841].

Genuanceerd, maar met een kritische ondertoon, zijn Bijl, Van Vliet en Van der Zanden4:

Veel stelliger is Simons6. Deze ziet in het Malieveld-arrest een voorbeeld van de zijns inziens foute rechtsontwikkeling van het begrip 'prestatie' in de omzetbelasting. Hij stelt:

Afwijzend over het Malieveld-arrest is ook Van der Paardt7:

Men bedenke hierbij overigens wel dat de beschouwingen van Simons en Van der Paardt zijn verschenen na het arrest Mohr van het HvJ EG8, waarover hierna meer.

's-Hofs (...) gevolgtrekking dat de onderhavige subsidie is aan te merken als prijssubsidie die gedeeltelijk de betaling vormde voor door belanghebbende ten behoeve van haar leden verrichte prestaties, brengt mee dat de subsidie met de prijs van die prestaties rechtstreeks verband hield in de zin van de richtlijnbepaling. Derhalve heeft het Hof de subsidie terecht begrepen onder de vergoeding waarover de belasting ingevolge artikel 8, lid 2, moet worden berekend. (...)"

Dit oordeel is onbegrijpelijk in het licht van belanghebbendes in cassatie in haar eerste middel herhaalde stelling dat zij tot verplaatsing van haar bedrijf was overgegaan nadat de gemeente had kenbaar gemaakt dat het verzoek om een nieuwe hinderwetvergunning zou worden afgewezen en dat de bestaande hinderwetvergunning zou worden ingetrokken. Deze - op zichzelf door de Inspecteur niet bestreden - feiten laten geen andere conclusie toe dan dat belanghebbende tot de verplaatsing is overgegaan niet ter wille van de belangen van de gemeente of VROM, doch ter wille van haar eigen belangen, te weten de ongestoorde voortzetting van haar bedrijf, en dat zij niet tegenover de gemeente of VROM ter verkrijging van de bijdragen enig haar toekomend recht heeft opgeofferd of anderszins enige zaak heeft afgestaan. Dit brengt mee dat de verplaatsing niet kan worden aangemerkt als een tegenover de gemeente of VROM verrichte dienst, zodat over de onderhavige bijdrage geen omzetbelasting verschuldigd is."

Volgens artikel 2, eerste alinea, van de Eerste richtlijn (67/227/EEG) van de Raad van 11 april 1967 betreffende de harmonisatie van de wetgevingen der Lid-Staten inzake omzetbelasting (PB 1967, blz. 1301) is de BTW een algemene verbruiksbelasting op goederen en diensten.

In een geval als het onderhavige is evenwel geen sprake van verbruik in de zin van het communautaire stelsel van de BTW.

Gelijk de advocaat-generaal in punt 27 van zijn conclusie opmerkt, verwerft de Gemeenschap, door landbouwers via de bevoegde nationale autoriteiten een vergoeding te geven voor het verlies van inkomen als gevolg van het beëindigen van de melkproduktie, geen goederen of diensten voor eigen gebruik, maar handelt zij in het algemeen belang, te weten het bevorderen van de goede werking van de communautaire markt voor melk.

Zo gezien, levert de verbintenis van de landbouwer om zijn melkproduktie te beëindigen noch de Gemeenschap noch de bevoegde nationale autoriteiten een voordeel op waardoor zij als verbruikers van een dienst kunnen worden aangemerkt. De betrokken verbintenis is derhalve geen dienst in de zin van artikel 6, lid 1, van de richtlijn.

Op de prejudiciële vragen moet derhalve worden geantwoord, dat de artikelen 6, lid 1, en 11 A, lid 1, sub a, van de richtlijn aldus moeten worden uitgelegd, dat de verbintenis tot beëindiging van de melkproduktie, die een landbouwproducent aangaat in het kader van verordening nr. 1336/86, geen dienst is. Mitsdien is de hiervoor ontvangen vergoeding niet onderworpen aan de omzetbelasting."

De draagwijdte van de belasting wordt niettemin beperkt door haar karakter van verbruiksbelasting. Een handelaar moet goederen of diensten leveren voor verbruik door aanwijsbare verbruikers tegen een door de verbruiker of een derde betaalde prijs. In het onderhavige geval is aan dit vereiste niet voldaan. Zoals blijkt uit de bespreking hiervóór (punten 9-17), verwerft de Gemeenschap, door landbouwers via de bevoegde nationale autoriteiten een vergoeding te geven voor het verlies van inkomen als gevolg van het beëindigen van de melkproduktie, geen goederen of diensten voor eigen gebruik, maar handelt zij in het algemeen belang, te weten het bevorderen van de goede werking van de communautaire markt voor melk. Het onderhavige geval is derhalve duidelijk te onderscheiden van gevallen die, naar gesteld is, analoog zijn, bij voorbeeld dat waarin de verkoper van een onderneming zich ten opzichte van de koper verbindt geen concurrerende onderneming te beginnen; in dat geval ontvangt de koper een hem tot persoonlijk voordeel strekkende dienst in de vorm van een verbintenis om bepaalde handelingen na te laten. Ook is het te onderscheiden van gevallen waarin de overheid de rechtstreekse ontvanger is van een levering van goederen of diensten, die zij gebruikt voor haar overheidstaken, bij voorbeeld wanneer zij kantoorbenodigdheden en -uitrusting koopt of door onteigening land verwerft voor een wegenbouwproject. In dergelijke gevallen is de overheid een verbruiker, juist zoals bij een transactie tussen particulieren, maar in een geval als het onderhavige is de communautaire dan wel nationale overheid niet te beschouwen als verbruiker van een dienst."

"Zullen subsidies, na deze twee belangwekkende arresten van het Hof van Justitie, nog wel leiden tot omzetbelastingheffing? Naar onze mening zal dit zich in de praktijk bijna niet meer voordoen. De Nederlandse jurisprudentie op het gebied van subsidies zal omslaan, en nog in sporadische gevallen zal een subsidie - die in dat geval eigenlijk niet die benaming verdient - tot heffing van omzetbelasting aanleiding geven. Bij de echte subsidies zien we immers dat de overheid, in het kader van het algemeen belang, financiële ondersteuning verleent, zonder dat daarbij sprake is van een geleverd goed of geleverde dienst die door de overheid zelf - als overheidsapparaat op zich - wordt 'gebruikt'. Dit betekent niet dat het theoretisch gezien onmogelijk is dat een subsidie zal leiden tot belastingheffing. Terecht merkt naar onze mening de advocaat-generaal in zijn conclusie op dat de overheid persoonlijk gebaat kan zijn. Indien een overheidslichaam de directe ontvanger van een goederenlevering of een dienst is die zij nodig heeft voor het verrichten van haar overheidsactiviteiten, zal toch omzetbelastingheffing om de hoek komen kijken. Wanneer de overheid materiaal of kantoorbenodigdheden koopt of land onteigent voor de aanleg van wegen, en daarvoor een 'subsidie' betaalt, is de overheid een consument, net als bij een gewone civielrechtelijke overeenkomst. Naar onze mening is er dan geen sprake meer van een echte subsidie, maar is er sprake van een vergoeding. (...)"

"De nadruk die het Hof legt op het 'eigen' voordeel van de subsidiegever doet de vraag rijzen of alleen van verbruik - en daarmee van heffing - sprake kan zijn indien de betaler tevens de verbruiker is. Dat zou betekenen dat (vrijwel) ieder prijssubsidie buiten de heffing zou blijven omdat de subsidiegever daarbij in beginsel zelf niet verbruikt, doch 'in het algemeen belang' een bijdrage verstrekt om de door verbruikers aan de presterende ondernemer/subsidie-ontvanger te betalen prijzen te kunnen matigen. Te denken valt aan het museum dat de toegangsprijs laag kan houden met behulp van een naar rato van de aantallen (betalende) bezoekers verstrekte gemeentelijke bijdrage. Nieuwenhuizen en Sligter leiden uit het Mohr-arrest inderdaad af dat in een dergelijke situatie de gemeentelijke bijdrage buiten de heffing blijft omdat de gemeente niet verbruikt. (...) De door genoemde auteurs getrokken conclusie gaat mij echter te ver, ondanks de bewoordingen van rechtsoverwegingen 21 en 22 van het Mohr-arrest. (...) Alles bijeen genomen lees ik de eerder aangehaalde rechtsoverwegingen 21 en 22 van het Mohr-arrest (...) zó dat daarin vooral het individuele, 'eigen' belang geplaatst wordt tegenover het collectieve, 'algemene' belang. Handelingen die het algemeen belang dienen en waarvoor ten behoeve van dat algemene belang een vergoeding wordt verstrekt, vormen geen aanleiding tot heffing omdat tegenover de handeling geen (individueel) verbruik kan worden aangewezen. (...)

(...).

Kortom: de vraag of een subsidie in de BTW-heffing moet worden betrokken zal als gevolg van het Mohr-arrest ongetwijfeld vaker ontkennend beantwoord moeten worden. Dat zal zich vooral voordoen bij subsidies die louter in verband in het algemeen belang verstrekt worden, (...). Het is mijns inziens echter een illusie te veronderstellen dat het Mohr-arrest (vrijwel) alle subsidies buiten de heffing houdt.

(...)."

"Het HvJ EG geeft in r.o. 21 aan dat de overheid in dit geval in het algemeen belang handelt, ter onderscheiding van het handelen als verbruiker van goederen en diensten. Dit betekent dat de overheid niet (consumptief) besteedt als zij haar beleid realiseert of ondersteunt en dus komt heffing van BTW bij de gesubsidieerde ondernemer niet aan de orde. Dit sluit echter niet uit dat nog steeds sprake kan zijn van (consumptieve) overheidsbestedingen die tegenover de subsidie staan. Heffing van BTW bij de subsidieontvanger komt derhalve aan de orde, indien de overheid optreedt als consument en vanuit die hoedanigheid bijdragen verstrekt. Het beëindigen van de melkproductie op zichzelf is geen dienst die de subsidieverstrekker verbruikt. Een dergelijk nalaten van handelingen kan overigens in de relatie tussen twee private ondernemingen wel een dienst tegen vergoeding vormen. Of de beëindiging van de melkproduktie een eventueel voordeel voor de gemeenschap met zich brengt, is mijns inziens niet van belang. De overheid die uit hoofde van het algemeen belang een bepaald beleid uitvoert, zal, ingeval het beleid effect sorteert, voordeel daarvan kunnen hebben. De aard van dit voordeel is echter niet vergelijkbaar met het door de advocaat-generaal in r.o. 27 bedoelde voordeel in de vorm van het verwerven van goederen en diensten voor eigen gebruik.

De term verbruik betekend: door gebruik tenietgegaan; consumptie. Een verbruiksartikel is een consumptieartikel en verbruiker is synoniem voor consument. (...)"

In het arrest van 29 februari 1996 (zaak C-215/94, Mohr, Jurispr. 1996, blz. I-959 hierna: "arrest Mohr") heeft het Hof zich uitgesproken over de vraag, of de verbintenis tot beëindiging van de melkproductie die een landbouwproducent aangaat in het kader van een gemeenschapsverordening tot vaststelling van een vergoeding voor de definitieve beëindiging van de melkproductie, een dienst is in de zin van de Zesde richtlijn.

Het Hof heeft deze vraag ontkennend beantwoord na te hebben vastgesteld, dat de BTW een algemene verbruiksbelasting op goederen en diensten is en dat in een situatie als in dat geval geen sprake was van verbruik in de zin van het communautaire BTW-stelsel. Door landbouwproducenten die zich verbinden tot beëindiging van de melkproductie een vergoeding te geven, verwerft de Gemeenschap geen goederen of diensten voor eigen gebruik, maar handelt zij in het algemeen belang, te weten het bevorderen van de goede werking van de communautaire markt voor melk. Onder deze omstandigheden levert de verbintenis van de landbouwproducent om zijn melkproductie te beëindigen noch de Gemeenschap, noch de bevoegde nationale autoriteiten een voordeel op waardoor zij als verbruikers van een dienst kunnen worden aangemerkt, en is de verbintenis derhalve geen dienst in de zin van artikel 6, lid 1, van de Zesde richtlijn (r.o. 19 - 22).

(...)

(...) terwijl de Commissie net als in de zaak Mohr stelt, dat (...) geen sprake is van een dienst in de zin van de Zesde richtlijn, betwisten de Duitse regering en het Finanzamt Calau de in het arrest Mohr gegeven uitlegging.

(...) De productievermindering of het niet in de handel brengen van bepaalde producten zou een afzonderlijke dienst van de landbouwproducent zijn, losstaand van de levering van producten aan de verbruikers en met een eigen tegenprestatie. Door in het arrest Mohr te eisen, dat de overheid goederen of diensten voor eigen gebruik verwerft, zou het Hof een niet door de Zesde richtlijn gestelde voorwaarde hebben ingevoerd.

(...)

Zoals de advocaat-generaal in de punten 21 tot en met 29 van zijn conclusie heeft opgemerkt, kunnen de argumenten van de Duitse regering en het Finanzamt Calau de redenering van het Hof in het arrest Mohr niet aantasten.

Anders dan zij stellen, sluit deze redenering immers niet uit, dat een betaling die de overheid in het algemeen belang verricht, de tegenprestatie kan zijn van een dienst in de zin van de Zesde richtlijn, en houdt deze redenering evenmin in, dat het begrip dienst afhangt van de bestemming die aan de dienst wordt gegeven door degene die ervoor betaalt. Enkel de aard van de aangegane verbintenis dient te worden beschouwd: een verbintenis valt slechts onder het gemeenschappelijk BTW-stelsel indien er sprake is van verbruik.

Om te bepalen of een dienst binnen de werkingssfeer van de Zesde richtlijn valt, moet derhalve de transactie aan de doelstellingen en kenmerken van het gemeenschappelijk BTW-stelsel worden getoetst.

(...)

Aangezien de door de landbouwproducent aangegane verbintenis tot vermindering van zijn productie noch de bevoegde nationale autoriteiten noch identificeerbare andere personen een voordeel oplevert waardoor zij als verbruikers van een dienst kunnen worden beschouwd, kan deze verbintenis niet als dienst in de zin van artikel 6, lid 1, van de Zesde richtlijn worden aangemerkt.

(...)"

"§ 1

§ 2

Die Kreissparkasse wird 116 Parkplätze in den Ebenen 1 und 2 während der gesamten Öffnungszeiten der Tiefgarage uneingeschränkt der Öffentlichkeit zur Verfügung stellen. Die übrigen Parkplätze werden der allgemeinen Benutzung insoweit freigegeben, als die Kreissparkasse sie nicht für eigene Zwecke benötigt. Diese Zweckbestimmung wird auf die Dauer von 60 Jahren vereinbart.

§ 3

§ 4

"Die Stadt R erhielt durch die Leistung der Klägerin einen eigenen Vorteil, da es zu ihren Aufgaben gehört, im Rahmen der öffentlichen Daseinsvorsorge für ausreichenden öffentlichen Parkraum zu sorgen. Diese Verpflichtung findet ihre besondere Ausprägung in § 47 der Bauordnung für das Land Nordrhein-Westfalen vom 26. Juni 1984 (BauO NW; (...)); danach kann die Bauaufsichtsbehörde im Einvernehmen mit der Gemeinde festlegen, daß auf die Herstellung der nach der BauO NW notwendigen Stellplätze verzichtet wird, wenn der zur Herstellung Verpflichtete an die Gemeinde einen Geldbetrag zahlt. Dieser Geldbetrag ist zur Herstellung zusätzlicher öffentlicher Parkeinrichtungen oder zusätzlicher privater Stellplätze und Garagen zur Entlastung der öffentlichen Verkehrsflächen zu verwenden (§ 47 Abs. 5 Satz 3 BauO NW). Dieser Verpflichtung zur Schaffung öffentlicher Parkeinrichtungen kam die Stadt R aufgrund der Vereinbarung mit der Klägerin nach. Sie wurde im Rahmen dieser Vereinbarung von der Pflicht entlastet, selbst öffentliche Parkeinrichtungen herzustellen. Da die Stadt R die Leistung als Nichtunternehmerin bezog, kann bei ihr auch von einem Verbrauch im Sinne des gemeinsamen Mehrwertsteuerrechts gesprochen werden."

"Gelet op het karakter van de bij de Wet geheven belasting als algemene verbruiksbelasting is in het onderhavige geval sprake van een (belaste) dienst ingeval tegenover de door de gemeente Z verstrekte bijdrage ad f 1.200.000,-- een door belanghebbende verrichte prestatie staat die door de gemeente wordt 'verbruikt' in de zin van het communautaire stelsel van de BTW."

"Uit de - duidelijke - bewoordingen van artikel 6 van het verbandschrift en artikel 3 van de erfpachtakte leidt het hof af dat de bijdrage ad f 1.200.000,-- is bedoeld om de consumentenprijs van de huur van een parkeerplaats te kunnen verminderen, daar anders een lonende exploitatie van de parkeergarage niet mogelijk zou zijn. Derhalve is deze bijdrage op te vatten als een door de gemeente gedragen prijssubsidie. Hiermee staat in zoverre 'verbruik' door de gemeente in vorenbedoelde zin vast."

(...) Het gaat (...) om de vraag of exploitatiesubsidies die niet rechtsreeks zijn uitgekeerd ten behoeve van de levering van goederen of diensten, maar die er wel toe kunnen leiden dat de goederen en diensten tegen een lagere prijs konden worden verstrekt, BTW-plichtig zijn.

(...)

In geval van een subsidie volstaat een minder nauwe band met de prijs van een goed of dienst dan bij een betaling. In ieder geval is niet vereist dat bij de toekenning van de subsidie rekening wordt gehouden met de prijs van de te verstrekken goederen of diensten. Ik leid dit onder meer af uit het arrest First National Bank of Chicago. De prijs van de verrichting hoeft geen rol te spelen bij het geven van de tegenprestatie, in casu de subsidie. De subsidiegever behoeft de prijs zelfs niet te kennen. (...)

(...)

Voor de beantwoording van de vraag van de verwijzende rechter acht ik doorslaggevend of de exploitatiesubsidies rechtsreeks zijn toe te rekenen aan een bepaalde economische activiteit van de begunstigde, die bestaat in de voortbrenging van een goed of een dienst. Dit is het geval indien de subsidies leiden tot een vermindering van de prijs van een goed of een dienst die de begunstigde aan een consument levert, of tot een verhoging van de hoeveelheid van de geleverde goederen of diensten. Een exploitatiesubsidie kan er ook toe leiden dat de begunstigde een grotere hoeveelheid voortbrengt, in de wetenschap dat een deel van de kosten voor risico van de subsidiegever komt.

Bij de vaststelling of sprake is van een rechtstreekse invloed op de prijs of op de hoeveelheid, kunnen onder meer de volgende elementen een rol spelen:

Aan de hand van de omstandigheden van het geval zal moeten worden beoordeeld, of een exploitatiesubsidie leidt tot een vermindering van de prijs of tot een verhoging van de hoeveelheid van de goederen of diensten die door de begunstigde van de subsidie wordt verstrekt. Dit oordeel zal vooral op bedrijfseconomische overwegingen moeten worden gegrond. In geval van twijfel kan een rapport van een accountant uitsluitsel geven."