Tenietgaan beperkt recht

Art. 3:106 BW regelt een bijzondere vorm van verjaring met betrekking tot beperkte rechten. Wordt de verjaring van de rechtsvordering van een beperkt-gerechtigde tegen de hoofdgerechtigde tot opheffing van een met het beperkte recht strijdige toestand voltooid, dan gaat het beperkte recht teniet, voor zover de uitoefening daarvan door deze toestand is belet. Door het tenietgaan van het beperkte recht herneemt het moederrecht zijn volle omvang.

De verjaringstermijn bedraagt in beginsel twintig jaren (art. 3:306 BW). Art. 3:106 BW kan worden toegepast indien gedurende deze periode een met het beperkte recht strijdige toestand heeft bestaan waarvan de beperkt gerechtigde opheffing van de hoofdgerechtigde had kunnen vorderen. Een strijdige toestand in de zin van art. 3:106 BW houdt in dat er sprake moet zijn van een voortdurende inbreuk; incidentele inbreuken vallen er niet onder, ook niet indien ze in serie plaatsvinden.1 Op de partij die zich op het voltooid zijn van de verjaring beroept, rusten op grond van de hoofdregel van art. 150 Rv de stelplicht en bewijslast dat aan de vereisten voor verjaring is voldaan.

Volgens art. 3:314 lid 2 BW begint de termijn van verjaring van een rechtsvordering strekkende tot opheffing van de met het beperkte recht in strijd zijnde toestand met de aanvang van de dag die volgt op die waarop de onmiddellijke opheffing van de met het beperkt recht strijdige toestand kan worden gevorderd.

Het is aan de hoofdgerechtigde die zich op de verjaring en het tenietgaan van het beperkte recht beroept, om de feiten te stellen en – bij voldoende gemotiveerde betwisting – te bewijzen waaruit kan volgen wanneer de verjaringstermijn een aanvang heeft genomen en dus wanneer de onmiddellijke opheffing van de onrechtmatige toestand gevorderd kon worden. Dit zal in veel gevallen erop neer komen dat de hoofdgerechtigde moet stellen en zo nodig bewijzen wanneer de met het beperkt recht strijdige toestand in het leven is geroepen. Ook de stelplicht en de bewijslast van de feiten waaruit volgt in hoeverre deze strijdige toestand de uitoefening van het beperkte recht heeft belet, rusten ingevolge de hoofdregel van art. 150 Rv op de hoofdgerechtigde.

Indien de beperkt-gerechtigde zich op het standpunt stelt dat de strijdige toestand pas later is ontstaan of dat de strijdige toestand de uitoefening van het beperkte recht niet (of slechts ten dele) heeft belet, betreft dit een betwisting van de feitelijke grondslag van het beroep op verjaring. Daarvoor heeft de beperkt-gerechtigde dan niet de bewijslast, ook niet voor de feiten die hij zijnerzijds aanvoert ter motivering van zijn betwisting.

Voor het intreden van de verjaring is onverschillig door wie de strijdige toestand in het leven is geroepen of dat wisseling heeft plaatsgevonden in de persoon tegen wie de vordering tot opheffing van die toestand moet worden gericht. Ook is niet doorslaggevend of de overtreding gedurende de hele termijn dezelfde omvang heeft gehad. De bewijslevering hoeft zich, als het gaat om het al dan niet verjaard zijn van de rechtsvordering, daarop dus niet te richten.

De rechter dient ambtshalve uit te gaan van het tenietgaan van het beperkte recht, indien aan de voorwaarden van art. 3:106 BW is voldaan, ook indien daarop geen beroep wordt gedaan.2 Daarmee onderscheidt art. 3:106 BW zich van de normale regels van bevrijdende verjaring. Ingevolge art. 3:322 BW is het de rechter immers expliciet verboden om de regels van bevrijdende verjaring ambtshalve toe te passen.3 De regel van art. 3:322 BW berust op de gedachte dat na verjaring van de rechtsvordering tot nakoming van een verbintenis een natuurlijke verbintenis overblijft. Daarbij past dat de aangesproken schuldenaar dient te beslissen of hij de verjaring wil inroepen. Het is enkel een verweermiddel tegen een vordering, waarvan de schuldenaar zelf mag beslissen of hij dat inzet. Bij het tenietgaan van een beperkt recht door verjaring ligt dat anders. De voltooiing van deze verjaring leidt tot wijziging van de rechtstoestand. Het zou ongewenst zijn – in verband met het voorkomen van onzekerheid omtrent de rechtstoestand en in verband met de rechten van derden – indien de betrokken partij zelf kan bepalen of hij de verjaring wel of niet wenst in te roepen en dus of de rechtstoestand al dan niet zou zijn ingetreden.4 Hieruit volgt dat art. 3:106 BW door de rechter ambtshalve mag en moet worden toegepast.5 Wanneer voldoende feiten naar voren zijn gekomen die dit oordeel kunnen dragen, mag en moet de rechter de gewijzigde rechtstoestand ambtshalve constateren. Voorstelbaar is dat de rechter, indien hij voldoende aanknopingspunten heeft om te vermoeden dat van verjaring sprake is, ambtshalve instructiemaatregelen treft om vast te stellen of aan alle vereisten voor verjaring is voldaan.6 Ook in het geval de feiten reeds duidelijk uit het dossier blijken en instructie niet nodig lijkt, kan de rechter gehouden zijn partijen in de gelegenheid te stellen zich eerst over zijn ambtshalve gedane constatering uit te laten, teneinde een ontoelaatbare verrassingsbeslissing te voorkomen.7

De omstandigheid dat de rechter ambtshalve moet toetsen of van verjaring sprake is, maakt op zichzelf niet dat de bewijslastverdeling verandert. Indien voor vaststelling van de feiten die vereist zijn om tot verjaring te kunnen concluderen bewijslevering nodig is, ligt de bewijslast daarvan niet anders dan wanneer een partij uitdrukkelijk op de verjaring een beroep heeft gedaan.