8.5 Mogelijkheden voor nader onderzoek

Dit onderzoek geeft een systematisch overzicht van de omstandigheden die de werking van de redelijkheid en billijkheid beïnvloeden. De mogelijkheden voor onderzoek naar deze omstandigheden zijn hiermee echter niet uitgeput. Ik beschrijf in deze paragraaf enkele mogelijkheden voor nader onderzoek.

Het nadere onderzoek kan gericht zijn op het ontkrachten van de in dit onderzoek ingenomen stellingen. Ik heb verschillende factoren ‘geëlimineerd’. De factoren ‘gewoonten’, ‘rechtsbeginselen’, ‘grondrechten’, ‘gedragingen die de rechten en plichten beïnvloeden’, ‘verrijkende gedragingen’, ‘afhankelijkheid’, ‘soort belang’, ‘gedragsprikkels’, ‘verschil in de soort van de belangen van de partijen bij de rechtsbetrekking’ en ‘proportionaliteit’ hebben geen zelfstandige invloed op de werking van de redelijkheid en billijkheid.1 Een beroep op één van deze factoren dient altijd te worden vervangen door een beroep op een andere factor. Het nadere onderzoek kan zich richten op het vinden van een situatie waarin een beroep op deze factoren wel de voorkeur verdient.

Het onderzoek kan zich ook richten op het vinden van nieuwe factoren. Ik heb in § 8.3.8 enkele voorbeelden gegeven van mogelijke toekomstige factoren. Het onderzoek kan zich ook richten op een verdere onderverdeling van de bestaande factoren. De factor ‘maatschappelijke positie of professionaliteit’ leent zich bijvoorbeeld voor een onderverdeling in bijzondere maatschappelijke posities.2 Het is daarnaast mogelijk om de invloed van verschillende soorten belangen te onderzoeken.3 Het onderzoek kan zich ook richten op mogelijke factoren die niet in het systeem van dit onderzoek passen. Bestaan er factoren die niet bij één van de zes benaderingswijzen passen? Hebben deze factoren zelfstandige invloed op de werking van de redelijkheid en billijkheid? Verdient een beroep op deze factoren de voorkeur boven een beroep op de bestaande factoren?

Dit onderzoek stelt de omstandigheden die de werking van de redelijkheid en billijkheid beïnvloeden centraal. Het onderzoekt vervolgens of deze omstandigheden ook een rol spelen in de andere delen van het recht. Een ‘omgekeerde’ aanpak is ook mogelijk. Welke omstandigheden beïnvloeden de werking en de eisen van de wet, maatschappelijke betamelijkheid of goede zeden?4 Hebben deze omstandigheden ook invloed op de werking van de redelijkheid en billijkheid? Nader onderzoek kan deze omgekeerde aanpak volgen.

Dit onderzoek besteedt een beperkte hoeveelheid aandacht aan rechtsvergelijking. De omstandigheden die de werking van de redelijkheid en billijkheid beïnvloeden, spelen ook een rol in buitenlandse rechtsstelsels. Hiermee is echter niet gezegd dat de omstandigheden ook dezelfde rol spelen. Beïnvloeden zij rechtsfiguren die vergelijkbaar zijn met de redelijkheid en billijkheid? Leiden zij tot vergelijkbare werkingen? Nader onderzoek kan verduidelijken in hoeverre de rol van de verschillende omstandigheden in verschillende rechtsstelsels overeenkomt.

Er bestaan verschillen tussen de lidstaten van de Europese Unie. Dit is geen bezwaar tegen een rol voor een variant op de redelijkheid en billijkheid in het Europese recht. De redelijkheid en billijkheid houdt immers rekening met lokale verschillen.5 Een Europese variant op de redelijkheid en billijkheid leidt echter niet tot harmonisatie als de eisen van deze variant in ieder land volledig anders zijn. Harmonisatie vereist ten minste een algemeen gedeelde basis. Nader onderzoek kan duidelijk maken in hoeverre een dergelijke basis aanwezig is.

In veel gevallen kunnen verschillende factoren de relevantie van een concrete omstandigheid verklaren.6 De factoren vertonen in een dergelijk geval een overlap. Een beroep op één van deze overlappende factoren verdient de voorkeur.7 Dit onderzoek bespreekt verschillende overlappingen tussen twee factoren. Het spreekt hierbij de voorkeur uit voor een beroep op één van de factoren of een beroep op beide factoren. Het onderzoek houdt hierbij geen rekening met in de praktijk levende voorkeuren. Hoe duidelijk zijn de factoren die de voorkeur verdienen in de ogen van de deelnemers aan het rechtsverkeer? Op welke factoren doen advocaten een beroep? Leiden deze factoren tot een succesvol beroep op een werking van de redelijkheid en billijkheid? Welke factoren gebruikt een rechter om zijn beslissing te motiveren? Houden deze motiveringen stand in cassatie? Nader onderzoek kan duidelijk maken in hoeverre de voorkeur voor een bepaalde factor overeenkomt met de in de praktijk levende voorkeuren.