HR, 14-02-2017, nr. 16/00744

Het hof volgt de rechtbank in haar oordeel dat de verdachte het boek Mein Kampf niet (slechts) ter verspreiding in voorraad had voor zakelijke berichtgeving, dat wil zeggen voor journalistieke of wetenschappelijke berichtgeving.

Hoewel de commerciële verkoop van het boek niet uitsluit dat daarmee tevens een voorlichtende of wetenschappelijk doel gediend wordt, kan in dit geval van ‘zakelijke berichtgeving’ niet gesproken worden. Ook in hoger beroep heeft de verdachte verklaard dat hij het boek Mein Kampf bij voorkeur en voornamelijk aan historici of verzamelaars verkoopt. Desgevraagd heeft de verdachte echter ter zitting verklaard niet zeker te weten wie het boek koopt en met welke reden.

Voor een ‘creatieve’ interpretatie van het bestanddeel ‘zakelijke berichtgeving’ zoals door de raadsman bepleit, in die zin dat de verdachte vrijgesproken dient te worden van het tenlastegelegde, ziet het hof gelet op de wetsgeschiedenis van art. 137e van het Wetboek van Strafrecht (Sr) geen ruimte.

Ook dit verweer wordt verworpen.

De raadsman heeft vrijspraak van het ten laste gelegde bepleit, omdat de aangifte gedaan door [betrokkene 1] namens het kerkgenootschap Federatief Joods Nederland op 27 oktober 2013 onwettig is, nu een schriftelijke volmacht van voormeld kerkgenootschap aan [betrokkene 1] niet is overgelegd, zodat de aangifte niet als bewijsmiddel mag worden gebezigd en de verdachte om die reden moet worden vrijgesproken.

Het verweer wordt verworpen nu de aan de stelling ten grondslag liggende opvatting van de raadsman geen steun vindt in het recht.

Voor de beantwoording van de derde vraag dient te worden beoordeeld of een inbreuk (een veroordeling) in dit geval noodzakelijk is in een democratische samenleving.

Voorop wordt gesteld dat het EVRM een reactie was op de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog waarbij miljoenen (Joodse) burgers zijn vermoord. Het verdrag is opgesteld in 1950 in navolging van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (UVRM) uit 1948, waarin de vrijheid van meningsuiting wordt verkondigd als een van de hoogste idealen van iedere mens. De strekking van artikel 19 van het UVRM en van artikel 10 van het EVRM is dat ook — of beter: juist — onwelgevallige opvattingen en meningen, die kunnen shockeren, kwetsen of verontrusten, zoveel mogelijk in de openbaarheid thuishoren. Zo kan (potentieel) onrecht in een vroeg stadium aan het licht komen, en wordt een goed geïnformeerd en kritisch openbaar debat daarover bevorderd en kan de samenleving zich effectief verweren tegen onrecht.

In het belang van een democratische rechtsstaat moet daarom zeer omzichtig worden omgegaan met het verbieden van meningsuitingen. De lat wordt door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) hoog gelegd. Een beperking van het recht op vrije meningsuiting moet beantwoorden aan een dwingende maatschappelijke behoefte (een pressing social need) en evenredig zijn aan het beoogde doel.

In het algemeen moet voorkomen worden dat de vervolging van meningsuitingen leidt tot een chilling effect en bijdraagt aan een sfeer van maatschappelijke onverdraagzaamheid en aldus juist het tegenovergestelde bewerkstelligt van wat met het grondrecht van vrije meningsuiting beoogd wordt.

Met de rechtbank is het hof van oordeel dat Mein Kampf binnen het kader van het antisemitisme en de bestrijding daarvan in het maatschappelijk debat, gezien inhoud en symboolwerking van het boek, een belangrijke rol speelt als een van de historische bronnen van het antisemitische gedachtengoed. Een restrictie op het verspreiden van het boek moet ingevolge de jurisprudentie van het EHRM daarom aan hoge eisen voldoen.

Met een scherpe blok op het voorafgaande dient te worden beoordeel of in dit geval sprake is van zodanige dwingende maatschappelijke behoefte dat verdachte (reeds) wordt veroordeeld voor het in voorraad hebben van het boek Mein Kampf van de auteur Adolf Hitler. Die vraag wordt met de rechtbank ontkennend beantwoord.

Daarvoor is redengevend dat een veroordeling van verdachte voor het in voorraad hebben van enkele antiquarische exemplaren onevenredig is in verband met het te beschermen doel van de beperking van het grondrecht van vrije meningsuiting. Daarbij heeft het hof als bijzondere omstandigheden van dit geval in aanmerking genomen dat de exemplaren van Mein Kampf die verdachte in voorraad had in zijn antiquariaat louter originele exemplaren uit de jaren ‘30 van de vorige eeuw betroffen, waarvan verdachte — desgevraagd in hoger beroep — heeft verklaard dat hij deze exemplaren slechts met het oog op de historische betekenis ter verspreiding in voorraad had en niet met het oog op de gewraakte passage van het werk. De verdachte verkoopt deze boeken aan belangstellenden voor historische exemplaren en niet gebleken is dat de verdachte het nazistische gedachtengoed aanhangt of propageert.

Hierbij is mede bepalend — maar niet doorslaggevend — dat de tekst van het boek Mein Kampf in bibliotheken en op internet reeds vrijelijk beschikbaar is en dat reeds geruime tijd in binnen- en buitenland, met het oog op het belang van de vrije meningsuiting, het debat wordt gevoerd over de (wijze van) (vrije) verkoop en verspreiding van het boek Mein Kampf.

Bij deze stand van zaken is geen sprake van een zodanig dwingende behoefte als bedoeld in artikel 10, tweede lid, van het EVRM, dat de verdachte voor het in voorraad hebben van het boek Mein Kampf in de bewezenverklaarde periode veroordeeld dient te worden.

Hieruit volgt dat artikel 137 e Sr, in verband met het bepaalde in artikel 94 van de Grondwet, buiten toepassing dient te worden gelaten nu toepassing daarvan in dit geval niet verenigbaar is met artikel 10 van het EVRM.

Het voorgaande brengt mee dat het bewezen verklaarde feit reeds om die reden niet strafbaar is en dat de verdachte dient te worden ontslagen van alle rechtsvervolging.

Aan een bespreking van hetgeen overigens omtrent de strafbaarheid van het bewezenverklaarde is aangevoerd komt het hof derhalve niet toe.’

Mede door de bekentenis van verdachte, staat vast dat verdachte in de ten laste gelegde periode van 26 oktober 2013 tot en met 14 januari 2014 exemplaren van het boek Mein Kampf ten behoeve van de verkoop in voorraad heeft gehad in zijn winkel in Amsterdam.

Onder verdachte is een Duits exemplaar van Mein Kampf in beslag genomen. Dat boek is in eerste aanleg aan het dossier toegevoegd. Twee passages uit dit boek zijn vanuit het Duits in het Nederlands vertaald en opgenomen in de tenlastelegging. Te weten:

Hij is en blijft een typische parasiet, een profiteur die als een schadelijke bacil zich steeds verder verspreidt, zodra er een gunstige voedingsbodem toe uitnodigt. Het gevolg van zijn bestaan echter lijkt eveneens op dat van een parasiet: waar hij optreedt, sterft na kortere of langere tijd de waardplant af. (p. 334)

en

(p. 339)

Deze passages zijn gebaseerd op een eerdere vertaling in een andere strafzaak tegen een andere verdachte2.. De vertaling is opgemaakt door dezelfde vertaalster als in onderhavige zaak. Nu de vertaling op minimale punten afwijkt, kan deze als uitgangspunt worden genomen.

Wat betreft de juridische duiding van de feiten het volgende.

Artikel 137e WvSr is het verspreidingsdelict van de artikelen 137c (groepsbelediging) en 137d (aanzetten tot haat, geweld en discriminatie). Strafbaar is gesteld, voor zover hier relevant, het ter verspreiding in voorraad hebben van een voorwerp waarin een uitlating is vervat die voor een groep mensen, te weten Joden, beledigend is wegens hun ras en godsdienst en aanzet tot haat tegen of discriminatie van mensen, te weten Joden, wegens hun ras en godsdienst Verdachte moet weten of redelijkerwijs vermoeden dat het voorwerp dit soort discriminerende uitlatingen bevat. Bewezen dient voorts te. worden dat verdachte ‘anders dan ten behoeve van zakelijke berichtgeving’ heeft gehandeld.

Ik ga hier nader op in.

Er is wat mij betreft geen discussie dat het boek Mein Kampf kan worden aangemerkt als een voorwerp. Verdachte had exemplaren van Mein Kampf voor de verkoop in zijn galerie en derhalve ter verspreiding in voorraad.3.

Uitlatingen die opleveren groepsbelediging en aanzetten tot haat en discriminatie wegens ras en godsdienst

Evenals de officier van justitie kan ik me vinden in de conclusie van de rechtbank dat het boek Mein Kampf uitlatingen bevat die zijn aan te merken als groepsbelediging en aanzetten tot haat en discriminatie wegens ras en godsdienst.

Genoemde twee passages zijn weliswaar in het oog springend in het boek, maar zijn ook maatgevend voor de strekking van het gehele boek. Zoals ook door de officier van justitie betoogd zijn deze passages zonder meer beledigend voor Joden wegens hun ras en godsdienst, omdat Joden als parasieten worden voorgesteld. Voorts zijn zij aanzettend tot haat omdat er een intrinsiek conflictueuze tweedeling wordt geschetst waarin de betrokken groepen lijnrecht tegenover elkaar worden gesteld en zonder enige nuance wordt voorspeld dat de gastgroep ten onder zal gaan en wel tot geweld moet overgaan om zich teweer te stellen. Tot slot zijn zij aanzettend tot discriminatie omdat het idee wordt gewekt of versterkt om Joden anders te gaan behandelen dan andere groepen mensen.

Melai verwoordt in zijn noot bij een arrest van de HR van 12 mei 1987 hoe het bestanddeel ‘weet of redelijkerwijs moet vermoeden’ moet worden beoordeeld4.. Namelijk dat de ‘kern van het delict schuilt in de kwaadaardigheid van het bij de verweten handelwijze betrokken voorwerp’ en niet ‘in de stijl van handelen van de dader of zijn beweegredenen’. Het is dus niet vereist dat het voorwerp provocerend of aanstootgevend wordt aangeboden of dat bij de dader sprake is van enig motief van politieke of discriminatoire aard. Degene die weet of redelijkerwijze moet vermoeden dat een boek uitlatingen bevat als bedoeld in artikel 137e Sr, begaat het delict als hij een dergelijk boek verspreidt of ter verspreiding in voorraad heeft.

Gezien de bekennende verklaring van verdachte op dit punt, kan ook worden bewezen dat verdachte wist dat uitlatingen als hiervoor bedoeld waren vervat in Mein Kampf en dat hij wist dat deze beledigend waren over en aanzettend tot haat tegen en discriminatie van Joden wegens hun ras en godsdienst.

Tevens moet bewezen worden dat verdachte heeft gehandeld ‘anders dan ten behoeve zakelijke berichtgeving’. Ik zal nu nader ingaan op dit bestanddeel.

Uit genoemde annotatie van Melai5. blijkt dat dit bestanddeel strikt wordt geïnterpreteerd. Hij geeft aan dat onze wetgever met artikel 137e Sr paal en perk heeft willen stellen aan het in omloop brengen van voor of tegen andere (groepen van) mensen kwetsende of haatzaaiende voorwerpen.

Over de reden en het doel van het bestanddeel ‘anders dan ten behoeve van zakelijke berichtgeving’ is de regering erg duidelijk. In de Memorie van Toelichting is opgenomen dat ‘‘anders dan ten behoeve van zakelijke berichtgeving’ is opgenomen teneinde de vrijheid van voorlichting niet onnodig te beknotten. Het zou zonder deze invoeging denkbaar zijn, dat voorlichting, bestaande uit het aan het licht brengen van verschijnselen van rassendiscriminatie door het geven van citaten uit publicaties, die daartoe opwekken, bemoeilijkt zou worden.’6.

het volgende over de zakelijke berichtgeving: ‘Naar mijn mening zijn de beperkingen, die op dit punt aan de strafbaarheid worden gesteld, zodanig dat alle wetenschappelijk verantwoorde en ook alle journalistieke berichten, die zijn vergezeld van instemmend commentaar op de belediging of de aanzetting tot haat,

volledig buiten het bereik van de strafwet blijven.’7.

Blijkens onze wetsgeschiedenis kunnen derhalve het geven van voorlichting (waaronder het verschaffen van feitelijke informatie8.), journalistieke berichten en wetenschappelijk verantwoorde berichten, bijzondere omstandigheden zijn die leiden tot de conclusie dat er sprake is van zakelijke berichtgeving. Voor het overige geldt dus het algemene uitgangspunt zoals dat ook naar voren komt in de jurisprudentie dat ‘geschriften met een beledigende of tot haat of discriminatie aanzettende inhoud (…) niet ter verspreiding in voorraad plegen te worden gehouden ten behoeve van zakelijke berichtgeving’.9.

In het kader van de beoordeling of er sprake is van ‘zakelijke berichtgeving’ is van belang te onderkennen dat de bedoeling van verdachte wet relevant is, maar niet doorslaggevend. Br zal een mate van objectivering moeten plaatsvinden.10.

Van enige bijzondere omstandigheid is in onderhavige zaak geen sprake. Verdachte verkoopt de exemplaren uit zakelijk oogpunt en dat is niet gelijk te stellen met zakelijke berichtgeving11.. Hij verkoopt aan een ieder. Want hoewel verdachte aangeeft dat hij verkoopt aan mensen die vanuit historisch besef geïnteresseerd zijn, zoals verzamelaars, historici en academici, blijft de controle op de persoon van de koper achterwege. Daar komt bij dat de omstandigheid dat Mein Kampf interessant is voor dit soort kopers, niet betekent dat sprake is van ‘zakelijke berichtgeving’.12.

Er is in deze zaak geen sprake van voorlichting, wetenschap of journalistiek. Ook het bestanddeel ‘anders dan ten behoeve van zakelijke berichtgeving’ kan derhalve worden bewezen.

Geconcludeerd kan worden dat het feit op zichzelf zoals dat is ten laste gelegd, kan worden bewezen. Bij de beoordeling is evenwel ook de context van belang.

In het arrest Combat18, waar het ging om T-shirts met daarop de tekst ‘Combat 18’, en de woorden ‘Whatever it takes’ en ‘support’, heeft de Hoge Raad ten aanzien van de context overwogen dat de uitlatingen niet uitsluitend op zichzelf dienen te worden bezien, maar ‘tevens in de gegeven omstandigheden van het geval en in het licht van mogelijke associaties die deze wekken.’13. Deze zaak is nog niet onherroepelijk.

Maar mocht de context in die zaak als relevant wordt aangenomen, dan heeft dit tot gevolg dat de betreffende voorwerpen niet worden aangemerkt als zijnde (‘kwaadaardige’) voorwerpen als bedoeld in artikel 137e Sr.

Dit was bijvoorbeeld het geval in een zaak uit 1987 waar het ging om emblemen met daarop een adelaar die een hakenkruisteken in zijn klauwen heeft. Een dergelijke voorstelling wekt zonder twijfel associaties met het derde rijk en de onder auspiciën daarvan opgewekte rassenhaat en uitgeoefende rassendiscriminatie. Het gebruik dat de verdachte van de betrokken emblemen maakte, te weten het in een winkeltje ten verkoop in voorraad hebben voor verzamelaars van militaire curiosa, leidde echter tot de conclusie dat deze emblemen niet als in de wet bedoelde voorwerpen moesten worden beschouwd.14.

Met de rechtbank ben ik van mening dat de omstandigheden die verdachte in onderhavige zaak aandraagt, te weten dat het gaat om antiquarische prijzige exemplaren, die in geringe aantallen worden verkocht en passend zijn als curiosum binnen het geheel van het aanbod aan historische en/of antiquarische voorwerpen betreffende totalitaire regimes, onvoldoende zwaarwegend zijn om als strafuitsluitende context in aanmerking te komen.

De rechtbank kwalificeert de inhoud van Mein Kampf als bijzonder kwalijk en hecht waarde aan de symboolwerking die aan het boek als voorwerp kan worden toegeschreven. Ik kan me hierin vinden want het boek staat zowel qua voorwerp als qua inhoud symbool voor de verschrikkingen die Joden en anderen zijn aangedaan in de Tweede Wereldoorlog. Het boek Mein Kampf is dermate kwaadaardig van aard, dat de context er niet toe doet, aldus advocaat-generaal Jorg terecht in zijn conclusie bij het Combat18-arrest. Hij refereert in dit verband aan de zaak uit de jaren 80 van winkel ‘Radjetoe’15. waar een exemplaar van Mein Kampf te koop werd aangeboden. 16. Hoewel deze laatste zaak uit de jaren 80 stamt17., wil ik net als de officier van justitie benadrukken dat de conclusie van Jörg dateert uit 2011. De visie op het verwerpelijke karakter van Mein Kampf is dus zeker geen verleden tijd.

In beginsel kan ik hier kort over zijn. De rechtbank geeft terecht aan dat nu een veroordeling kan worden gebaseerd op artikel 137e WvSr is voldaan aan de eis dat een beperking van de vrijheid van meningsuiting bij wet is voorzien. Voorts dat een veroordeling voor verdachte ook voorzienbaar was gezien de hiervoor besproken jurisprudentie.

Ik vind het echter van belang om wat langer stil te staan bij de geschiedenis van dit artikel. De wetsgeschiedenis geeft namelijk aanknopingspunten voor het standpunt van het OM dat een veroordeling in deze zaak wel in de rede ligt.

In 1934 zijn de artikelen 137c Sr (groepsbelediging18.) en artikel 137d Sr ingevoerd. Dit laatste artikel richtte zich tegen het verspreiden of ter verspreiding in voorraad hebben van geschriften en afbeeldingen waarin beledigende uitlatingen voorkomen.

De joodse gemeenschap was in de jaren ‘30 een kwetsbare groep. De invoering van deze artikelen werd met name ingegeven door het in die tijd levende antisemitisme en het gevaar dat dit ‘opzetten van het eene deel der bevolking tegen het andere, voor de openbare orde opleverde’.19. De discriminatieartikelen zijn in ons wetboek dan ook opgenomen onder de titel ‘Misdrijven tegen de openbare orde’.

De democratie voelde zich bedreigd.20.

In 1971 werden genoemde artikelen gewijzigd en werd in artikel 137c Sr strafbaar gesteld groepsbelediging op grond van ras en godsdienst en in artikel 137d Sr aanzetten tot haat tegen en discriminatie van mensen op deze gronden. Artikel 137e WvSr vormde nu het verspreidingsartikel.

Sinds 1992 zijn de discriminatieartikelen nog meermalen gewijzigd als onderdeel van het anti-discriminatiebeleid21.. Hierbij is de grondslag van de strafbaarstelling niet veranderd. Het tegengaan van publiekelijk gedane uitlatingen of andere uitingsvormen, waardoor een inferieur beeld wordt geschetst van maatschappelijk kwetsbare groepen is nog steeds actueel, zij het dat thans het mensenrechtelijke aspect veel meer op de voorgrond staat en de uiteindelijke schade aan de openbare orde in die termen wordt gedefinieerd.22.

De in 1971 ingevoerde bepalingen strekten tot uitvoering van de verplichtingen die voortvloeiden uit het Internationaal Verdrag inzake de Uitbanning van alle vormen van Rassendiscriminatie (IVUR).23. Dit verdrag richt zich op de bestrijding van rassendiscriminatie24.25..

Op grond van artikel 2 van het IVUR verplichten staten die partij zijn bij dat verdrag zich rassendiscriminatie met alle mogelijke middelen tegen te gaan. Meer in het bijzonder bepaalt artikel 4 IVUR dat de lidstaten de verplichting op zich nemen onverwijld positieve maatregelen te nemen die erop zijn gericht aan elke vorm van aanzetting tot of aan elke uiting van rassendiscriminatie een einde te maken en met het oog daarop onder andere strafbaar bij de wet te verklaren het verspreiden, op welke wijze ook, van denkbeelden die zijn gegrond op rassuperioriteit of rassenhaat, aanzetting tot rassendiscriminatie, zomede alle daden van geweld of aanzetting daartoe, die zijn gericht tegen een ras of een groep personen van een andere huidskleur of etnische afstamming(…).

Dit artikel schept dus vergaande verplichtingen voor Nederland. Door opneming van de grond godsdienst (en levensovertuiging) en artikel 137c Sr (groepsbelediging), is Nederland bij de invoering van de nieuwe bepalingen in 1971 zelfs nog verder gegaan dan het IVUR vereiste. 26.

In artikel 4 wordt verwezen naar de Universele verklaring voor de Rechten van de Mens en de rechten genoemd in artikel 5 van het IVUR. Dit laatste artikel houdt voor zover van belang in dat rassendiscriminatie moet worden uitgebannen en dat tevens het genot van het recht op vrijheid van meningsuiting voor een ieder op basis van gelijkheid, dient te worden verzekerd.27.

Deze clausule is opgenomen om tegemoet te komen aan de bezwaren van degenen die meenden dat dit artikel de principes van vrijheid van meningsuiting en vrijheid van vereniging zou schenden.28. Met het opnemen van deze clausule was voor een aantal Westerse landen, zoals Nederland, artikel 4 aanvaardbaar geworden en daarmee was een belangrijk politiek probleem uit de weg geruimd. Voor sommige andere landen (zoals Colombia, de VS en Groot-Brittannië) bleef het artikel 4 evenwel, ook mét deze clausule, zo onverteerbaar dat zij het verdrag niet of onder voorbehoud, ratificeerden.29.

De Nederlandse regering oordeelde dat ‘de mogelijkheid van een onbelemmerde meningsvorming’ niet opgeofferd mocht worden aan ‘een doeltreffende bestrijding van rassendiscriminatie’. Zij meende echter dat de in artikel 4 van het IVUR opgenomen clausule nu juist de strekking had om de staten te verplichten bij het treffen van hun maatregelen, de vrijheid van meningsuiting te eerbiedigen. De nieuwe bepalingen (waaronder 137e Sr) doen in de visie van de regering geen afbreuk aan de vrijheid van voorlichting, meningsuiting en wetenschapsbeoefening met betrekking tot rassenvraagstukken.30.

Rosier merkt op dat het bestanddeel ‘anders dan ten behoeve van zakelijke berichtgeving’ in artikel 137e Sr een obstakel kan zijn voor vrije overdracht en uitwisseling van informatie.31. Hij wijst op advocaat-generaal Leijten die in 1985 constateerde dat artikel 137e WvSr als consequentie 'inhoudt ‘dat van sommige meningsuitingen in boekvorm geen kennis zal kunnen worden genomen omdat ze niet verspreid mogen worden noch ter verspreiding in voorraad gehouden mogen worden (…)’32.

Nog steeds AG Leijten33.: ‘Men kan dit bezwaarlijk vinden, de wet dwingt wel tot die consequentie en de wet is weer uitvloeisel van het Internationaal Verdrag (…)inzake de uitbanning van elke vorm van rassendiscriminatie.’

Hierin zit wat mij betreft de crux van deze zaak. Het is een keuze van de wetgever als gevolg van internationale regelgeving waaruit verplichtingen voortvloeien. Men kan het daar niet mee eens zijn en inmiddels is er sprake van tijdsverloop en ziet de wereld er anders uit dan in de jaren ‘70 en zijn er de afgelopen jaren voorstellen van wet ingediend om tot verruiming van de vrijheid van meningsuiting te komen34., maar op dit moment zijn de bestaande wetgeving en daarmee samenhangende wetsgeschiedenis nog steeds leidend.

Dit blijkt ook uit eerdere uitspraken. Zo heeft de Hoge Raad in 2009 in het Gezwel-arrest35. uitgebreid de parlementaire stukken aangehaald om daarmee aan te geven dat de wetgever een beperkte reikwijdte van artikel 137c WvSr heeft beoogd.

En dat onze regering nog niet toe is aan een veranderde opvatting wat betreft het verbod op het verspreiden van het boek Mein Kampf, bleek reeds in 199736. en is in 2007 nog eens duidelijk geworden. Het voorstel van Minister Plasterk om dit boek vrij verkrijgbaar te laten zijn, is in laatstgenoemd jaar met Kamermeerderheid37. afgewezen. De omstandigheid dat ook toen al het boek via internet te vinden was en sommige landen de verkoop toestonden, was van onvoldoende gewicht. Zwaarder woog het besef dat Mein Kampf het symbool is van alle gruwelijkheden tijdens de Tweede Wereldoorlog.38. De Minister verwijst in antwoord op Kamervragen naar het arrest van de Hoge Raad van 12 mei 1987, NJ 1988, 299 en geeft aan dat de situatie in Nederland aldus is dat op grond hiervan het verspreiden of ter verspreiding in voorraad hebben van Mein Kampf, anders dan ten behoeve van zakelijke berichtgeving, onder artikel 137e WvSr valt. De Minister heeft expliciet aangegeven dat de regering niet het voornemen heeft artikel 137e WvSr te wijzigen en dat de regering niets dan respect heeft voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.39.

Zoals hiervoor is gebleken komt onze nationale wetgeving voort uit internationale regelgeving. Gelet hierop zal ik daar nog wat nader op ingaan.

Internationaal en meer specifiek in Europeesrechtelijk verband is er naast het IVUR andere regelgeving tot stand gekomen waaruit blijkt dat bestrijding van (rassen)discriminatie in Europa hoog op de agenda staat. Ik noem de voor EU lidstaten relevante Durban Declaration, die tot stand kwam als gevolg van de Wereldconferentie tegen racisme, rassendiscriminatie, vreemdelingenhaat en aanverwante vormen van onverdraagzaamheid in 2001.40.

Voorts het Protocol bij het Cybercrimeverdrag uit 2002 dat bepalingen bevat ten aanzien van racistisch en xenofoob materiaal. Verspreiding van dergelijk materiaal via een computersysteem dient, behoudens uitzonderingen, verboden te zijn. Het Protocol is in 2010 voor Nederland in werking getreden.

Daarnaast vloeit uit het in 2008 in werking getreden EU-Kaderbesluit betreffende de bestrijding van bepaalde vormen en uitingen van racisme en vreemdelingenhaat door middel van het strafrecht41. , onder meer de verplichting voort ernstige vormen van racisme en vreemdelingenhaat strafbaar te stellen.

Zoals ook onze wetgever in de zeventiger jaren oog had voor het belang van de vrijheid van meningsuiting, zo heeft de Europese Unie dat ook. De lidstaten hebben namelijk de ruimte om alleen die gedragingen strafbaar te stellen die de openbare orde dreigen te verstoren of die bedreigend zijn, kwetsend of beledigend.42.

De Nederlandse regering heeft in 2009 aan de Europese Unie aangegeven dat met de huidige strafbepalingen 137c, d en e WvSr wordt voldaan aan de verplichtingen uit het Kaderbesluit.43.

Dat het nog steeds van belang wordt geacht dat Nederland aan internationale verplichtingen voldoet, blijkt uit een advies van de Raad van State van 5 december 201444.. Dit advies heeft betrekking op het wetsvoorstel tot wijzing van onder meer de artikelen 137d en 137e Sr van het Wetboek van Strafrecht in verband met de verruiming van de vrijheid van meningsuiting45.. De Raad van State concludeert dat de voorgestelde wetswijziging in strijd komt met genoemd Kaderbesluit, het aanvullend Protocol bij het Cybercrimeverdrag, het IVUR en het Internationaal Verdrag inzake Burgerlijke en Potitieke Rechten (IVBPR) en adviseert af te zien van wetswijziging omdat internationale en Europese verplichtingen die op Nederland rusten, daar geen ruimte voor bieden.

Gezien het bovenstaande concludeer ik dat een beperking van de vrijheid van meningsuiting bij wet is voorzien in artikel 137e Sr.

Voorts dat er in internationaal verband grote waarde wordt gehecht aan de bestrijding van (rassen)discriminatie. Nederland onderschrijft dit door verplichtingen aan te gaan die voortvloeien uit internationale regelgeving. Zowel nationaal als internationaal is het belang van de vrijheid van meningsuiting onderkend.

Aan de eerste eis van artikel 10, lid 2, EVRM is derhalve voldaan. Dan kom ik bij de tweede eis, dat de beperking van de uitingsvrijheid een legitiem doelt moet dienen.

Het is van belang eerst stil te staan bij het feit dat wetgeving weinig zinvol is als deze niet wordt gehandhaafd. Aan het strafrecht is in de loop der jaren internationaal gezien een vooraanstaande rol toebedeeld in de strijd tegen racisme en discriminatie. Staten worden dan ook aangemaand strengere strafrechtelijke regelingen te treffen en op de effectiviteit van de handhaving daarvan toe te zien.49. Zo roept de Europese Commissie tegen Racisme en Intolerantie van de Raad van Europa (ECRI), in haar Algemene Beleidsaanbeveling nr. 7 50. op om het juridische instrumentarium ter bestrijding van racisme te versterken, onder andere door het strafrechtelijke sanctioneren van opzettelijk ‘racistische’ activiteiten. Tevens wordt aanbevolen dat sancties effectief, proportioneel en preventief zijn.51.

In het vierde ECRI rapport over Nederland uit 201352. wordt geregeld verwezen naar die Aanbeveling en dus is hij nog steeds actueel te noemen. Tevens wordt in dat rapport duidelijk gemaakt dat er wel sprake is van verbetering, maar dat Nederland in de visie van de ECRI onder meer op strafrechtelijk gebied verdergaande maatregelen kan nemen tegen racisme.

Uit het voorgaande blijkt dat hoewel strafrecht weliswaar niet de aan discriminatie ten grondslag liggen problematiek kan oplossen, zij wel een rol kan spelen en ook dient te spelen in de bestrijding daarvan. Dit is ook tot uitdrukking gebracht in de Aanwijzing discriminatie van het 0M53..

Hierin is voorts onder meer opgenomen dat eventueel martelaarschap of uitbuiting van de forumfunctie geen argument kan zijn om dagvaarding achterwege te laten. Gezien deze Aanwijzing van het OM kan dan ook gesteld worden dat het opportuun is geweest om onderhavige zaak voor de rechter te brengen en dat een eventuele toename van de vraag naar het boek Mein Kampf geen beletsel dient te zijn, om in deze zaak een veroordeling te vorderen.

Met strafrechtelijke handhaving kan een wezenlijke bijdrage worden geleverd aan de markering van de wettelijke norm. In mijn visie is die handhaving ook in onderhavige zaak noodzakelijk.

Op zichzelf heeft de rechtbank in het vonnis wel terecht overwogen dat er veel ruimte moet zijn voor het maatschappelijk debat. De vrijheid van meningsuiting vormt in de visie van het EHRM, één van de essentiële fundamenten van een democratische rechtstaat en is één van de grondvoorwaarden voor de ontwikkeling van een democratie en de zelfontplooiing van ieder individu. Het Hof is steevast van oordeel dat zonder de eisen van pluralisme, tolerantie en ruimdenkendheid geen democratische samenleving kan bestaan. Dit betekent dat niet alleen onomstreden, maar juist ook meningen, denkbeelden en informatie die hinderlijk kunnen zijn voor de overheid of voor bepaalde groepen in de samenleving, en die dus naar de terminologie van het Europese Hof ‘offend, shock or disturb’, onder de bescherming van artikel 10 EVRM vallen.55. Hierbij zijn overdrijving en provocatie toegestaan, maar er dient tevens respect te zijn voor de reputatie en rechten van anderen.56.

Wat betreft het maatschappelijk debat heeft de rechtbank in deze zaak in het vonnis overwogen dat Mein Kampf binnen het kader van (al dan niet toenemend) antisemitisme en de permanente bestrijding daarvan in het maatschappelijk debat, gezien inhoud en symboolwerking, een belangrijke rol speelt als historische bron van het antisemitische gedachtengoed.’ 57.

Inderdaad behoort het boek vanuit wetenschappelijk/historisch oogpunt bezien, tot één van de belangrijkste kenbronnen van de oorzaken van de Tweede Wereldoorlog en de aanloop daartoe. Het boek openbaart in detail Hitler's wereldbeschouwing, zijn racistische opvattingen en zijn overtuiging dat met name de Joden de bewerkers zijn van Duitslands ongeluk.58. Maar in deze zaak is geen sprake van een debat zoals de rechtbank schetst. Het gaat hier om commerciële verkoop of zuiverder geformuleerd; het ter verspreiding in voorraad hebben ten behoeve van commerciële verkoop, En het debat gaat over de al dan niet toelaatbaarheid daarvan.

Weliswaar kan ook een commercieel bedrijf een beroep doen op artikel 10 EVRM (Autronic-zaak59.) . Maar waar het gaat om economische belangen, weegt de uitingsvrijheid minder zwaar en is er meer ruimte voor beperking daarvan (Markt Intern/Duitsland60.).

Daar komt bij dat ook in het kader van het maatschappelijk debat, de bestrijding van rassendiscriminatie en antisemitisme meer gewicht in de schaal legt, dan het belang om dit debat te voeren.

Het belang van de bestrijding van rassendiscriminatie blijkt uit de zaak Jersild. Naar deze zaak wordt ook verwezen in latere zaken zoals die van politici Féret61. en Le Pen62. en in de zaak Soulas63.. Maar ook Norwood 64..

In de Deense zaak Jersild65. ging het om een journalist die rechts-radicale jongeren uitgebreid aan het woord had gelaten. De journalist werd veroordeeld voor het meewerken aan groepsbelediging op grond van ras. Het EHRM vond dat artikel 10 EVRM was geschonden. De ‘public watchdog’ functie die de pers heeft en de omstandigheid dat de journalist het publiek wilde informeren en het voorts niet zijn bedoeling was om racistische denkbeelden te propageren, werden van belang geacht.

Ook in de Deense wetgeving zijn de verplichtingen uit het IVUR geïmplementeerd. In deze uitspraak komt naar voren dat de discriminatiebepalingen dienen te worden geïnterpreteerd overeenkomstig de ratio van het IVUR en dat artikel 10 EVRM het IVUR niet beperkt of daaraan derogeert.66. De verplichtingen uit het EVRM en het IVUR dienen zoveel mogelijk harmonieus geïnterpreteerd dienen te worden.67.

Deze uitspraak, waarbij strijd wordt aangenomen met artikel 10 EVRM bij een veroordeling wegens rassendiscriminatie, is een uitzondering.

De zaak is ook beduidend anders dan onderhavige zaak. Jersild had geen winstoogmerk. En het ging niet om de verspreiding van een boek.

In de zaak Soulas betrof het wel een boek. Klagers hadden het boek uitgebracht met de titel ‘De kolonisatie van Europa’ en de ondertitel ‘het ware debat over immigratie en islam’. De veroordeling wegens het aanzetten tot haat en geweld tegen immigranten van Noord-Afrikaanse en islamitische origine werd door het EHRM in stand gelaten. Het Hof hecht groot belang aan de bestrijding van rassendiscriminatie en slaat acht op de vaststelling van de nationale rechter dat de woordkeus en de toon van het boek tot doel hadden het opwekken van gevoelens van afkeer en weerzin jegens immigranten, die als gemeenschappelijke vijand werden afgeschilderd, teneinde de lezers te overtuigen van de oplossing die de schrijver voor ogen stond, een ‘etnische burgeroorlog’.

De gelijkenis met het boek Mein Kampf is duidelijk, al staat dit boek naast racisme ook symbool voor antisemitisme en nazisme.

Antisemitische propaganda valt zonder meer binnen het bereik van artikel 17 EVRM. Hiervan was sprake in de zaak Pavel Ivanov/Rusland68. waar het ging om een serie publicaties in klagers krant met antisemitische, uitlatingen over Joden. Hij wilde uitsluiting van Joden uit het sociale leven. 69.

Ook bestraffing van ontkenning van de Holocaust is niet in strijd met het EVRM. Naar het oordeel van het EHRM ondermijnt de ontkenning van de Holocaust de strijd tegen racisme en antisemitisme. Het gaat hier om uitlatingen die de waarden van het EVRM ontkennen en vallen als zodanig binnen het bereik van artikel 17 EVRM (Garaudy/Frankrijk)70..

In de zaak Glimmerveen en Hagenbeek tegen Nederland71. is ook artikel 17 EVRM toegepast. Het ging daar om een veroordeling op grond van artikel 137e WvSr. Het betrof racistische pamfletten die genoemde verdachten van de Nederlandse Volksunie ter verspreiding in voorraad hadden. Dit druiste in tegen de fundamentele principes van het EVRM en om die reden konden zij zich niet in hun voordeel daarop beroepen.

In de zaak Kühnen/Duitsland72., waar het ging om de publicatie van een journalist die de heroprichting van de NSDAP bepleitte en waaruit gevoelens van rassensuperioriteit bleken, werd artikel 17 EVRM in de sleutel van artikel 10 EVRM geplaatst. De gepubliceerde opvattingen werden strijdig geacht met één van de in de preambule uitgedrukte fundamentele waarden van het EVRM. Klager tracht de vrijheid vastgelegd in artikel 10 te gebruiken voor activiteiten die strijdig zijn met de tekst en geest van het verdrag en die, als dit zou worden toegelaten, zouden bijdragen aan de vernietiging van de rechten en vrijheden geformuleerd in het EVRM. De beperking van de vrijheid van meningsuiting werd in dat geval noodzakelijk geacht in een democratische samenleving.

In de zaak Walendy/Duitsland was sprake van inbeslagname van een tijdschrift waarin de Joden-vernietiging in twijfel werd getrokken. Deze beperking werd onder verwijzing naar artikel 17 EVRM noodzakelijk geacht in een democratische samenleving.73.

In de zaak Metzger/Duitsland74. liet het EHRM in 2005 een veroordeling in stand voor het uitschelden voor Nazi en de kwalificatie Nazi-methoden. Het EHRM wees op het speciale stigma dat rust op Nazisme en de activiteiten die zijn geïnspireerd op het nationalistische gedachtengoed.

Uit de hiervoor besproken zaken blijkt wat mij betreft meer dan voldoende dat het EHRM veroordelingen in stand laat inzake uitlatingen, al dan niet opgenomen of verspreid via geschriften of boeken, die van racistische of antisemitische strekking zijn.

De rechtbank trekt in mijn visie dan ook een verkeerde conclusie als wordt geoordeeld dat er een zeer beperkte margin of appreciation is. Juist uit de jurisprudentie van het EHRM blijkt dat die marge ruim is en er daarom in een zaak als onderhavige zeker wel ruimte is voor een veroordeling.

Gezien de geschiedenis verdienen Joden zonder meer bijzondere bescherming. Advocaat-generaal Leijten onderkende dit reeds in zijn conclusie bij de zaak Goeree75.:

‘Zonder de Tweede Wereldoorlog en het ombrengen daarin van zes miljoen Joden, omdat zij joden waren, zou de rechtspraak inzake discriminatie van de Joden anders zijn dan zij nu is, ook al was de wet op geen enkel ter zake dienend punt veranderd. (…) Als het over bejegening van de Joden gaat ligt voor het recht de geschiedenis van wat in 1933–1945 gebeurde en cultureel en naar tijd en plaats gemeten vlakbij. We moeten niet doen alsof dat niet uitmaakt. En we behoeven het ook niet als een imperfectie van het recht te beschouwen. Het is aan het recht inherent.’76.

Leijten schreef zijn conclusie in de jaren '80. En ja, we zijn jaren verder, maar genoemde uitspraken van het EHRM liggen qua tijd wel een stuk dichterbij dan 1998, het ijkpunt dat de rechtbank in het vonnis neemt. Het racistische en antisemitische karakter van Mein Kampf maakt dat het ook in deze tijd nog gerechtvaardigd is de verspreiding aan banden te leggen. Zeker als in aanmerking wordt genomen dat in Nederland in vergelijking met omringende landen verhoudingsgewijs veel Joden zijn omgekomen77..

In onderhavige zaak gaat het om het ter verkoop aanbieden van een gering aantal boeken in een specifieke winkel. Deze situatie heeft raakvlakken met de zaak Alinak/Turkije78.. In die zaak ging het om een roman, een artistieke expressie, die in beslag was genomen omdat deze zou kunnen aanzetten tot haat en geweld. Het EHRM hechtte onder meer belang aan het feit dat de roman slechts een klein publiek zou bereiken waardoor de impact op de openbare orde beperkt zou zijn.

Toch is de verkoop van een gering aantal exemplaren in onderhavige zaak niet doorslaggevend bij de beoordeling van de noodzakelijkheid van de beperking van de uitingsvrijheid. In lijn met de Europese jurisprudentie dienen immers alle omstandigheden meegewogen te worden. Genoemde omstandigheid is beduidend minder zwaarwegend dan het feit dat de inhoud van het boek Mein Kampf buitengewoon kwalijk is. Mein Kampf is niet aan te merken als een roman die valt onder de artistieke vrijheid en Hitler is geen kunstenaar die bijdraagt aan de uitwisseling van gedachten en meningen die essentieel zijn voor een democratische samenleving.79.

Gezien de hiervoor geschetste jurisprudentie leggen deze omstandigheden veel meer gewicht in de schaal dan het loutere feit dat er slechts geringe aantallen als antiquarisch exemplaar ter verkoop zijn aangeboden. Nota bene met commercieel oogmerk.

Voorts spelen nog andere factoren een rol, zoals de maatschappelijke situatie en de hoogte van de sanctie80.. Ik ga eerst in op de

De rechtbank noemt ook als maatschappelijke ontwikkeling de vrije verkrijgbaarheid via internet, de omstandigheid dat het boek te lezen is in bibliotheken en in diverse omringende landen vrij verkrijgbaar is, al dan niet voorzien van een inleidende tekst, waarin de lezer op de inhoud wordt voorbereid.

Ik zal eerst ingaan op de verkrijgbaarheid via internet en andere landen.

Dat een tekst gedownload kan worden via internet is voor onderhavige zaak niet van belang, want de strafbaarheid heeft hier betrekking op uitlatingen die zijn opgenomen in een voorwerp.

Dat het boek zelf via internet (en dan via niet op de Nederlandse markt gerichte sites) c.q. in andere landen gekocht kan worden, kan in deze zaak ook niet doorslaggevend zijn.

Hiervoor heb ik aangegeven dat sommige landen het IVUR niet ratificeerden. De Verenigde Staten bijvoorbeeld niet. De VS hebben de vrijheid van meningsuiting zo hoog in het vaandel staan dat louter onmiddellijk tot geweld opruiende, haatdragende uitingen strafbaar zijn (de zogenaamde clear en present danger eis).84.

Groot-Brittannië ratificeerde wel, maar met een voorbehoud ten aanzien van artikel 4. Voor de Britten lag de grens daar waar meningsuiting overging in ‘incitement to racial violence’.85. Zij zagen in een democratie wel ruimte voor het bestaan van ook fascistische of communistische organisaties en het uitdragen van hun denkbeelden (‘views ’).

Hieruit blijkt dus dat landen verschillende rechtsstelsels hebben, de vrijheid van meningsuiting verschillend uitleggen en wel of niet beperken, en verschillend omgaan met de verplichtingen die voortvloeien uit het IVUR. Daarom kan niet zonder meer gezegd worden dat wat in het ene land mag, in Nederland dus ook is toegestaan. Het EHRM respecteert dat ook en dat komt tot uitdrukking in de margin of appreciation.

Dit betekent dus ook dat niet zonder meer een beroep kan worden gedaan op de vrije verkrijgbaarheid van het boek Mein Kampf via internet c.q. in andere landen.

Wat betreft de volgende door de rechtbank genoemde omstandigheid, namelijk de beschikbaarheid via bibliotheken, heb ik reeds aangegeven dat uit de wetsgeschiedenis blijkt dat voorlichting mogelijk moet zijn. Van voorlichting, ofwel zakelijke berichtgeving, is in de zaak van verdachte geen sprake.

Van belang is te benadrukken dat er geen sprake is van een algeheel verbod waardoor de informatie uit Mein Kampf aan het publiek wordt onthouden. Je mag het boek bezitten. En als gezegd, raadplegen via de bibliotheek.

Dit is relevant omdat het EHRM streng is bij de beoordeling van censuurmaatregelen. Het opleggen van een publicatieverbod is bijvoorbeeld niet noodzakelijk in een democratische samenleving, wanneer de betreffende (vertrouwelijke) informatie al via internet bij het publiek bekend is. (Observer and Guardian/VK en Vereniging Weekblad Bluf!/Nederland). 86.

De rechtbank zegt tot slot iets belangrijks waar het overweegt dat boeken worden aangeboden ‘, al dan niet voorzien van een inleidende tekst, waarin de lezer op de inhoud wordt voorbereid.’

Aan dit aspect is in 1997 ook aandacht besteed, toen de toenmalige Minister van Justitie antwoordde op Kamervragen over de (on)mogelijkheden van een herdruk van Mein Kampf87.. Zij gaf onder meer aan dat een wetenschappelijk verantwoorde heruitgave waarbij in het voorwoord de uitgever of bewerker zijn motieven en doel expliciteert (waaronder dat hij zich distantieert van de inhoud van het boek zelf), in beginsel niet onder de strafbaarstelling van artikel 137e Wetboek van Strafrecht zou vallen,88.89.

In 2010 kwam dit aspect terug. In dat jaar werden historische stukken, zoals oude NSB uitgaven, online gezet door de Koninklijke Bibliotheek. De toenmalige Minister van Justitie zag in een voorafgaande waarschuwing aan online gebruikers over de aard van de teksten en het mogelijk strafbare karakter van verdere verspreiding daarvan, een mogelijkheid om misbruik van discriminerende teksten te voorkomen en ongebreidelde digitale verspreiding tegen te gaan.90.

Dat de aanwezigheid van een voorafgaande waarschuwing relevant kan zijn blijkt uit het voorgaande, maar ook uit de zaak Chauvy/Frankrijk.91. Chauvy werd onder meer verplicht een waarschuwing op te nemen in elke kopie van een door hem uitgebracht boek, om zo de ergste schade aan de eer en goede naam van één persoon te voorkomen. Het EHRM vond dit niet onredelijk of een onnodige inperking van de vrijheid van meningsuiting. Een verspreidingsverbod ging te ver.92.

Onderhavige zaak is van andere orde. Het gaat niet om een heruitgave, maar om authentieke exemplaren van een boek met grote impact. Nu verdachte Mein Kampf zonder enige waarschuwing aanbiedt, is er reden te meer om hier tegen op te treden.

Per einde van dit jaar vervalt ook in Nederland het auteursrecht op het boek Mein Kampf. De rechtbank noemt dit als relevante maatschappelijke omstandigheid. Dat is het echter niet.

In de eerste plaats dient, zoals de officier van justitie in zijn appelschriftuur ook aangeeft, niet vooruitgelopen te worden op het nog te vervallen recht.

In de tweede plaats is het vervallen van het auteursrecht niet relevant omdat het auteursrecht helemaal geen rol speelt bij de beoordeling van de strafbaarheid. Immers. De artikelen 137c en 137d WvSr zijn uitingsdelicten. Het betreft delicten die uitlatingen vanwege hun inhoud strafbaar stellen.93. Artikel 137e WvSr is het verspreidingsartikel van deze delicten en is hiermee nauw verbonden omdat het gaat om de verspreiding van uitlatingen met diezelfde strafbare inhoud. Bij verspreiding en gezien de verwantschap dus ook bij het ter verspreiding in voorraad hebben, gaat het om een handeling die wordt beoordeeld en is het bestaan van een auteursrecht niet relevant.

Er moet sprake zijn van een billijke verhouding tussen de beperking van de uitingsvrijheid en het belang dat met de beperking wordt nagestreefd.94.

Zoals ook de officier van justitie heeft aangegeven worden in Nederland in discriminatiezaken meestal geen zware sancties opgelegd. Zeker bij firstoffenders. In ieder geval ligt het in lijn met de Richtlijn discriminatie om dan een geldboete te vorderen. Hetgeen in onderhavige zaak ook is gedaan in eerste aanleg.

Ik zie geen reden om hier een andere sanctie te vorderen, nu ik een geldboete proportioneel acht. Deze dient ter normstelling en hiermee wordt ook een preventief effect beoogd.

Nu voor verdachte voorzienbaar was dat hij strafrechtelijk handelde, is een geldboete op zijn plaats en zou toepassing van artikel 9a WvSr, schuldig verklaren zonder oplegging van straf, te licht zijn.