HR, 25-02-2022, nr. 20/02764

WLW komt in haar principale cassatieberoep op tegen het oordeel van het hof dat geen sprake is van verkrijging van de grond door verjaring op de voet van art. 3:105 jo 3:306 BWA. Alvorens in te gaan op de klachten, schets ik eerst het juridisch kader.

De relevante artikelen van het BWA komen overeen met de gelijkgenummerde artikelen in het Nederlandse BW. In het onderstaande zal eerst worden ingegaan op de verjaringsregeling naar Nederlands recht, daarna op die naar Caribisch recht.

Verjaring naar Nederlands recht (art. 3:105 jo 3:306 BW)

Art. 3:105 lid 1 BW verheft tot rechthebbende degene die een goed bezit op het tijdstip waarop de verjaring van de rechtsvordering strekkende tot beëindiging van het bezit wordt voltooid, ook al was zijn bezit niet te goeder trouw. Ten aanzien van art. 3:105 BW wordt wel gesproken van bevrijdende verjaring of – zuiverder – van verkrijging in aansluiting op de extinctieve verjaring van de rechtsvordering tot beëindiging van het bezit.5.De bepaling berust op het beginsel dat na een zeker tijdsverloop het recht zich bij de feiten dient aan te sluiten en strekt ter bevordering van de rechtszekerheid. Zij dient tevens ter voorkoming van de anomalie dat de werkelijk rechthebbende zijn goed niet meer kan opvorderen terwijl de bezitter, bij gebreke van goede trouw als vereist in art. 3:99 BW, alleen op bezitsacties kan bogen en niet tot rechthebbende kan uitgroeien.6.

De in art. 3:105 BW bedoelde verjaringstermijn bedraagt in beginsel twintig jaar (art. 3:306 BW). Zij begint met de aanvang van de dag, volgende op die waarop de onmiddellijke opheffing van het – als onrechtmatige toestand aan te merken – bezit van een niet-rechthebbende kan worden gevorderd (art. 3:314 lid 2 jo lid 1 BW).7.Voor het intreden van de verjaring is onverschillig of er wellicht wisseling heeft plaatsgevonden in de persoon tegen wie de vordering tot opheffing van die toestand moet worden gericht.8.Het zou ongewenst zijn indien telkens een nieuwe termijn zou beginnen te lopen bij elke wisseling van persoon in wiens handen het goed zich bevindt; het resultaat zou immers zijn dat, als het goed maar vaak genoeg in andere handen zou overgaan, de verjaring van art. 3:105 BW nimmer zou worden voltooid.9.

Uit het voorgaande volgt dat voor verkrijging ingevolge art. 3:105 BW slechts vereist is dat degene die zich op die verkrijging beroept, het bezit heeft op het moment waarop de extinctieve verjaring van de rechtsvordering tot beëindiging van het bezit wordt voltooid.10.Niet relevant is of het bezit al dan niet te goeder trouw is, evenmin hoe lang de actuele bezitter bij het verstrijken van de termijn het bezit van het goed al heeft. Voor de voltooiing van de verjaring is nodig dat de toestand dat een ander dan de rechthebbende bezitter is, gedurende de gehele verjaringstermijn van twintig jaren heeft voortgeduurd.11.

De vraag of sprake is van bezit dient te worden beantwoord aan de hand van de maatstaven van art. 3:107 e.v. BW. Art. 3:107 lid 1 BW omschrijft bezit als het houden van een goed voor zichzelf. Hieronder pleegt te worden verstaan het direct of indirect uitoefenen van de feitelijke macht over een goed (zaak of recht) met de (al dan niet gerechtvaardigde) pretentie rechthebbende te zijn. Het begrip ‘voor zichzelf’ brengt het van oudsher aan het bezitsbegrip verbonden exclusiviteitsaspect tot uitdrukking: wanneer iemand houdt voor zichzelf, sluit dat uit dat hij een ander als rechthebbende erkent. Veelal zal het zo zijn dat feitelijke machtsuitoefening krachtens een rechtsverhouding tot de rechthebbende aan de kwalificatie ‘bezit’ in de weg staat.

Art. 3:108 BW bepaalt dat de vraag of iemand een goed houdt en of hij dit voor zichzelf doet, wordt beoordeeld naar verkeersopvatting, met inachtneming van (i) de wettelijke regels die in de artikelen 3:109 e.v. BW worden gegeven en overigens (ii) op grond van uiterlijke feiten. Het gaat derhalve om een objectieve maatstaf: het komt primair aan op uiterlijke omstandigheden waaruit naar verkeersopvatting – kort gezegd: naar algemeen gangbare maatstaven12.– een wilsuiting kan worden afgeleid om als rechthebbende op te treden. De louter interne wil om als rechthebbende op te treden is derhalve voor het zijn van bezitter van geen betekenis.13.Alle omstandigheden van het geval, de aard en de bestemming van het goed waarom het gaat, de wijze waarop de bijzondere betrekking tot het goed is ontstaan, enz. moeten tegen elkaar worden afgewogen. Omstandigheden van juridische aard mogen hierbij in principe niet worden uitgesloten, zoals uitoefening van de feitelijke heerschappij door tussenkomst van een houder, bijvoorbeeld een huurder of pachter (middellijk bezit, art. 3:107 lid 3 BW).14.

Onder het oude recht was voor verkrijging door verjaring vereist, onder meer, dat het bezit ‘ondubbelzinnig’ was (art. 1992 BW (oud)). Uw Raad heeft geoordeeld dat sprake is van ‘niet dubbelzinnig bezit, als eigenaar’ wanneer de bezitter zich zodanig gedraagt dat de eigenaar, tegen wie de verjaring loopt, daaruit niet anders kan afleiden dan dat de bezitter pretendeert eigenaar te zijn.15.De ratio van het ondubbelzinnigheidsvereiste ligt in bescherming van de rechthebbende: aldus is verzekerd dat van verjaring pas sprake kan zijn indien de werkelijk rechthebbende tegen wie de verjaring is gericht, uit de gedragingen van degene die zich op verjaring wil beroepen, duidelijk kan opmaken dat deze pretendeert rechthebbende te zijn, zodat hij tijdig maatregelen kan nemen om de inbreuk op zijn recht te beëindigen.16.Daarbij gaat het erom of bepaalde handelingen van de bezitter op ieder ander die zich rechthebbende acht – de ‘geobjectiveerde rechthebbende’ – de indruk moeten maken dat zijn recht bedreigd wordt.17.

Naar huidig recht wordt het ondubbelzinnigheidsvereiste geacht reeds in het begrip ‘bezit’ zelf besloten te liggen. Dit vereiste is daarom, anders dan in art. 1992 BW (oud) het geval was, niet meer expliciet in de verjaringsregeling vermeld.18.‘Ondubbelzinnig bezit’ is strikt genomen een pleonasme: als het vermeende bezit niet ondubbelzinnig is, is er naar huidig recht sprake van een vorm van machtsuitoefening die niet als bezit van het recht in kwestie kan worden gekwalificeerd.19.Dit neemt niet weg dat het vereiste van ondubbelzinnig bezit ook onder vigeur van het huidige recht regelmatig in de rechtspraak van uw Raad figureert.

In dit kader leidt echter de enkele theoretische mogelijkheid dat de feitelijke macht over de in geding zijnde grond ook door een persoonlijk of zakelijk gerechtigde gebruiker (huurder, erfpachter) zou kunnen worden uitgeoefend, nog niet tot ontkennende beantwoording van de vraag of sprake is van inbezitneming. In het arrest Gemeente Landgraaf heeft uw Raad geoordeeld dat die mogelijkheid pas van belang is indien er – in het bijzonder voor de rechthebbende – objectieve aanwijzingen waren om de machtsuitoefening door de pretense bezitter ook daadwerkelijk als die van een contractueel of zakelijk gerechtigde gebruiker aan te merken. De rechthebbende moet zich daarop beroepen.20.

Op grond van art. 3:111 BW geldt dat wanneer een partij heeft aangevangen krachtens een rechtsverhouding voor een ander te houden, deze partij houder blijft, tenzij blijkt dat sprake is van verandering van rechtsverhouding, hetzij ten gevolge van een handeling van hem voor wie de partij houdt, hetzij ten gevolge van een tegenspraak gericht tegen de bezitter of diens vertegenwoordiger.21.

Art. 3:112 BW bepaalt (niet limitatief) dat bezit wordt verkregen door inbezitneming (occupatie), door overdracht of door opvolging onder algemene titel.Volgens art. 3:113 lid 1 BW neemt men een goed in bezit door zich daarover de feitelijke macht te verschaffen. Maatstaf vormt hierbij zoals altijd art. 3:108 BW: de machtsuitoefening moet van dien aard zijn dat zij naar verkeersopvatting als bezit kan worden gekwalificeerd.Wanneer een goed in het bezit van een ander is, zijn enkele op zichzelf staande machtsuitoefeningen voor een inbezitneming onvoldoende, aldus het tweede lid van art. 3:113 BW. Daarmee wordt tot uitdrukking gebracht dat de inbezitneming van een goed waarvan een ander reeds bezitter is, slechts kan bestaan in een zodanige machtsuitoefening dat naar verkeersopvatting het bezit van de oorspronkelijke bezitter teniet wordt gedaan.22.A-G Langemeijer heeft de regel als volgt geparafraseerd: wie een res nullius in bezit neemt, kan volstaan met een eenvoudige vorm van occupatie: een voor anderen zichtbare uitoefening van macht over de zaak waaruit de pretentie van eigendom blijkt. Wanneer de zaak reeds bij een ander in bezit is, zal daarnaast duidelijk moeten zijn dat de macht van de oorspronkelijke bezitter over de zaak is geëindigd.23.

Aangezien een onroerende zaak altijd een bezitter heeft (art. 5:24 BW), geldt voor de inbezitneming van een onroerende zaak de verzwaarde eis van art. 3:113 lid 2 BW. Dit betekent, als gezegd, dat de machtsuitoefening van de inbezitnemer die van de oorspronkelijke bezitter geheel teniet moet doen en dat van inbezitneming in beginsel geen sprake zal zijn indien de oorspronkelijke bezitter nog macht over het goed behoudt.24.In rechtspraak25.en literatuur26.worden dikwijls hoge eisen gesteld aan inbezitneming van onroerende zaken, onder meer omdat deze niet meegenomen kunnen worden en worden overgedragen door inschrijving van een leveringsakte in de openbare registers.

Uw Raad heeft het voor de vaststelling van bezit geldende beoordelingskader in het arrest Gemeente Heusden27.als volgt samengevat:

“3.3.2 (…) Uit art. 3:107 lid 1 BW in verbinding met art. 3:108 BW volgt dat de vraag of iemand bezitter is, moet worden beantwoord naar verkeersopvatting, met inachtneming van de regels die in de daaropvolgende wetsartikelen worden gegeven en overigens op grond van uiterlijke feiten. Er geldt dus een objectieve maatstaf. De rol van de verkeersopvatting brengt mee dat bij de aan de orde zijnde vraag de aard en de bestemming van het betrokken goed in aanmerking moeten worden genomen.Anders dan onder het recht zoals dat gold tot 1992, noemt de wet als vereisten voor bezit niet meer met zoveel woorden dat het ‘niet dubbelzinnig’ en ‘openbaar’ is. Uit de (…) wetsgeschiedenis blijkt evenwel dat ook naar het huidige recht deze eisen gelden en dat beide eigenschappen in het wettelijk begrip ‘bezit’ besloten liggen.

‘Niet-dubbelzinnig bezit’ is aanwezig wanneer de bezitter zich zodanig gedraagt dat de eigenaar tegen wie de verjaring loopt, daaruit niet anders kan afleiden dan dat de bezitter pretendeert eigenaar te zijn (HR 15 januari 1993, ECLI:NL:HR:1993:ZC0826, NJ 1993/178 (rov. 3.2)), hetgeen naar objectieve maatstaven beoordeeld moet worden.

In een geval als het onderhavige gaat aan het bezit van de niet-rechthebbende – die het bezit immers niet overgedragen gekregen heeft – inbezitneming vooraf. Daaromtrent bepaalt art. 3:113 lid 2 BW dat voor inbezitneming van een goed dat in het bezit van een ander is, enkele op zichzelf staande machtsuitoefeningen ontoereikend zijn. Vereist is dat de machtsuitoefening zodanig is dat naar verkeersopvatting het bezit van de oorspronkelijke bezitter wordt tenietgedaan. (Vgl. HR 18 september 2015, ECLI:NL:HR:2015:2743, NJ 2016/78 (rov. 3.4.2)).

3.4 (…) Voor het in art. 3:105 BW bedoelde gevolg van voltooiing van de verjaringstermijn van art. 3:314 lid 2 BW is voldoende dat bij de niet-rechthebbende sprake is van bezit dat voldoet aan de door de wet gestelde eisen. Met name is niet vereist dat de rechthebbende daadwerkelijk heeft kennis gedragen van de bezitsdaden van de niet-rechthebbende waardoor zijn bezit is tenietgegaan. Voldoende is dat een en ander naar buiten toe – en dus ook voor de eigenaar – kenbaar was. (…) Eerst indien moeilijke begaanbaarheid of moeilijke toegankelijkheid aan de kenbaarheid van de bezitsdaden in de weg staat, is van bezit van een inbreukmaker geen sprake.”

De vraag dient zich aan of aan inbezitneming van overheidsgrond, al of niet met openbare bestemming28., (nog) hoge(re) eisen moeten worden gesteld. Het Hof Den Bosch heeft in een reeks arresten overwogen dat aan inbezitneming van publieke eigendom zwaardere eisen moeten worden gesteld dan aan inbezitneming van particuliere grond.29.Uit de verwerping van het tegen één van die Bossche uitspraken gerichte cassatieberoep met toepassing van art. 81 RO valt mijns inziens nog niet een duidelijke conclusie omtrent de door uw Raad voorgestane maatstaf te trekken.30.De verplichting om aard en bestemming van het betrokken goed in aanmerking te nemen, zou echter een aanknopingspunt kunnen bieden voor terughoudendheid bij het aannemen van inbezitneming van overheidsgrond.31.Overigens valt in de (feiten)rechtspraak een algemene lijn in voormelde zin niet te ontwaren. De literatuur is verdeeld.32.

Verjaring naar Caribisch recht

Met betrekking tot de criteria voor het vaststellen van bezit onder het BW van Sint Maarten (art. 3:108 BWSM, gelijkluidend aan de Nederlandse en Arubaanse bepalingen) heeft uw Raad, onder verwijzing naar zijn arrest inzake Gemeente Heusden (zie hiervoor alinea 3.14) overwogen:33.

“Het hof diende bij zijn beoordeling of sprake was van bezit, alle omstandigheden van het geval te betrekken, waaronder de aard en bestemming van het perceel, en in te gaan op de stellingen van [verzoeker] c.s. dat zij, dan wel hun rechtsvoorgangster, perceel (…) sinds 1942 onafgebroken hebben bewoond, bebouwd en verhuurd. (…)”

Recentelijk heeft uw Raad de criteria voor inbezitneming naar het recht van Curaçao (met gelijkluidende bepalingen als in het Nederlandse en het Arubaanse BW) als volgt samengevat:34.

“Voor de beantwoording van de vraag of iemand een zaak in bezit heeft genomen, is bepalend of hij de feitelijke macht over die zaak is gaan uitoefenen (art. 3:113 lid 1 BWC), waarbij die machtsuitoefening zodanig moet zijn dat deze naar verkeersopvatting het bezit van de oorspronkelijke bezitter teniet doet. Het antwoord op de vraag of iemand de voor het bezit vereiste feitelijke macht uitoefent wordt, evenals de vraag of hij die voor zichzelf of voor een ander houdt, beoordeeld naar verkeersopvatting en overigens op grond van uiterlijke feiten35.(art. 3:108 BWC) (vgl. HR 18 september 2015, ECLI:NL:HR:2015:2743 [NJ 2016/78, toev. A-G], rov. 3.4.2). De rol van de verkeersopvatting brengt mee dat daarbij de aard en de bestemming van het betrokken goed in aanmerking moeten worden genomen (vgl. HR 24 februari 2017, ECLI:NL:HR:2017:309 [NJ 2018/141, toev. A-G], rov. 3.3.2). Voorts geldt dat wanneer men heeft aangevangen krachtens een rechtsverhouding voor de eigenaar te houden, men daarmee onder dezelfde titel voortgaat, zolang niet blijkt dat hierin verandering is gebracht, hetzij ten gevolge van een handeling van hem voor wie men houdt, hetzij ten gevolge van tegenspraak van diens recht (art. 3:111 BWC).”

Hieruit volgt dat ook voor Caribische zaken geldt dat inbezitneming moet worden beoordeeld aan de hand van de verkeersopvatting op grond van uiterlijke feiten, waarbij alle omstandigheden moeten worden betrokken, waaronder de aard en de bestemming van het betrokken goed. Daarbij kan bijvoorbeeld betekenis toekomen aan de gesteldheid en de waarde van het goed.36.

Het oordeel omtrent hetgeen de verkeersopvatting meebrengt is in hoge mate verweven met waarderingen van feitelijke aard betreffende de plaatselijke verkeersopvatting, en kan als zodanig in cassatie slechts beperkt worden getoetst.37.

De afgelopen jaren heeft het Gemeenschappelijk Hof in het kader van de verkrijgende verjaring van onroerend goed, in het bijzonder overheidsgrond (‘domeingrond’), een eigen invulling gegeven aan de begrippen ‘bezit’ en ‘houderschap’.38.Deze houdt verband met de omstandigheid dat op de eilanden in het Caribisch deel van het Koninkrijk overheidsgronden vaak door derden in gebruik worden genomen. Daaraan ligt veelal ten grondslag de mening dat het om gemeenschapsgrond gaat en dat het de leden van die gemeenschap dus vrij staat om van die gronden gebruik te maken. Niet alleen gebruikt men deze gronden om er bijvoorbeeld vee te laten grazen, maar ook om er op te bouwen. Door de overheid wordt zulks veelal gedoogd.39.

De ontwikkeling in de rechtspraak is ingezet in 2008 met een uitspraak van het Hof over overheidsgrond op Sint Eustatius. Nu het hof daarop sedertdien telkenmale – en ook in de thans voorliggende zaak – heeft teruggegrepen, citeer ik deze integraal.40.

“4.6. Nodig is dat Courtar of zijn voorganger zich zodanig moet hebben gedragen (...) dat het Eilandgebied daaruit niet anders kon afleiden dan dat deze pretendeerde eigenaar te zijn. Of men bezitter is geworden moet naar verkeersopvattingen worden beoordeeld, onder meer op grond van uiterlijke feiten (artikel 3:108 BW). De gesteldheid en de (in het verleden geringe) waarde van de zaak mogen mede een rol spelen (HR 10 juni 1983, NJ 1984, 294, rov. 5.5 in de Sint Maartense zaak Tridon e.a. en Damoiseau e.a. v. Island GEM Enterprises).

In de onderhavige zaak gaat het om een vrij groot onomheind terrein, merendeels bestaande uit heuvels en zeer weinig vlak land (ca. 110 hectare, zijnde ca. 5% van de totale oppervlakte van Sint Eustatius) waarvan, zo mag worden aangenomen, de gebruiksmogelijkheden beperkt zijn; inmiddels is Venus door het Eilandgebied aangewezen als gezichtsbepalend natuurlandschap in de zin van de Verordening bescherming flora en fauna (...). Het is een feit van algemene bekendheid dat men in de Nederlandse Antillen op grote schaal, in elk geval in het verleden, vee (in het bijzonder geiten) liet grazen op dit soort open overheidsgrond en ook anderszins die grond gebruikte. De gedachte was dat het ging om gemeenschapsgrond en dat het de leden van die gemeenschap vrijstond daarvan gebruik te maken. De overheid gedoogde zulks (anders dan een particuliere grootgrondbezitter zou doen), althans zolang de overheid de grond niet zelf nodig had. Als de overheid al een geldelijke vergoeding verlangde was deze over het algemeen betrekkelijk laag; zo betaalden volgens het Eilandgebied (...) - hetgeen overigens door Courtar is betwist - de voorganger van Courtar en Courtar tot het einde van de jaren tachtig jaarlijks NAF. 50,= voor het hele gebied (van meer dan 2 miljoen m2). Het voorgaande gold ook op het kleinschalige Sint Eustatius waar iedereen elkaar kende en op elkaar was aangewezen.

De gebruikers van overheidsgronden als de onderhavige waren, naar verkeersopvattingen, hooguit — bij uitoefening van voldoende macht — houders voor de overheid, ook als zij geen vergoeding betaalden en hun gebruik een min of meer exclusief karakter had gekregen. Het vermoeden van artikel 3:109 BW geldt in zo’n geval als weerlegd.

Wanneer men heeft aangevangen krachtens een rechtsverhouding voor de eigenaar te houden, gaat men daarmee onder dezelfde titel voort, zolang niet blijkt dat hierin verandering is gebracht, hetzij ten gevolge van een handeling van de eigenaar, hetzij ten gevolge van een tegenspraak van diens recht (artikel 3:111 BW).

Courtar heeft gesteld een put, veekoralen, waterdammen te hebben gebouwd en vee te hebben gehoed, wegen te hebben aangelegd en delen van de grond te hebben beplant. Volgens de overgelegde schriftelijke verklaringen (...) had Courtar met een tractor (bulldozer) het terrein ontsloten door een weg te graven van Zeelandia tot Venus; hij had een hek geplaatst bij de ingang en men zou toestemming van Courtar gevraagd hebben om over de grond te gaan (op weg naar de baaien); ook ambtenaren zouden toestemming hebben gevraagd; voorts brandde Courtar hout op het door hem gebruikte terrein en verkocht hij de houtskool; hem werd nimmer een strobreed in de weg gelegd.

Naar het voorlopig oordeel van het Hof zijn, gelet op het vorenoverwogene, deze stellingen onvoldoende om bezit te kunnen aannemen. De gestelde feiten, aangenomen dat zij juist zijn, zijn niet onverenigbaar met een houden voor de overheid (aanvankelijk het Land en vervolgens het Eilandgebied) als eigenaar, ook al zou Courtar, zoals hij stelt, voor het gebruik van Venice (in tegenstelling tot het gebruik van Zeelandia, Solitude en Gilboa) nimmer iets hebben betaald. De feiten leveren naar verkeersopvattingen geen initieel bezit en evenmin een ‘tegenspraak’ als bedoeld in artikel 3:111 BW op.”

Het cassatieberoep tegen deze uitspraak is door uw Raad met toepassing van art. 81 RO verworpen.41.

In zijn vonnissen van 13 augustus 201342., 28 februari 201443., 18 november 201644.en 2 februari 201845., betreffende gepretendeerde verkrijgende verjaring van overheidsgrond op Curaçao, Sint Maarten respectievelijk Saba, heeft het hof telkenmale herhaald vast te houden aan zijn (in de vonnissen van 13 augustus 2013 en 18 november 2016 integraal geciteerde) oordelen in het vonnis van 29 augustus 2008 in de zaak Courtar/Sint Eustatius. In het vonnis van 2 februari 2018 is deze aanpak – na de vooropstelling dat moet worden uitgegaan van de lokale verkeersopvatting (rov. 2.8) – uitgemond in de formulering van een uitgangspunt, inhoudende dat ingebruikneming van overheidsgrond in de regel niet geldt als inbezitneming als bedoeld in art. 3:113 lid 2 BW:

“2.9 Het is een feit van algemene bekendheid dat in de Nederlandse Antillen (en ook op Saba) veelvuldig, in elk geval in het verleden, overheidsgronden als de onderhavige door particulieren voor verschillende doeleinden in gebruik werden genomen. De gedachte was dat het ging om gemeenschapsgrond en dat het de leden van de gemeenschap vrijstond daarvan gebruik te maken. De overheid gedoogde dat (anders dan een particuliere grondbezitter zou doen), althans zolang de overheid de grond niet zelf nodig had. (…)

2.10 De gebruikers van overheidsgronden als de onderhavige waren, naar verkeersopvatting, hooguit – bij uitoefening van voldoende macht – houders voor de overheid, ook als zij geen vergoeding betaalden en hun gebruik een min of meer exclusief karakter had gekregen. Ingebruikneming van Sabaanse overheidsgrond geldt dus in de regel niet als inbezitneming als bedoeld in art. 3:113 lid 2 BW. Het vermoeden van artikel. 3:109 BW geldt in zo’n geval als weerlegd.”46.

In alle zaken waarin op de gestelde bezitsfeiten was ingegaan47., waren deze feiten (beheer, bewerking en onderhoud; bouwen en bewonen/verhuren/renoveren van een huis; omheining; verkrijging van nutsaansluitingen) volgens het Hof naar lokale verkeersopvattingen onvoldoende om, in afwijking van voornoemde regel, bezit te kunnen aannemen. Zie in de Sabaanse zaak:

“2.11 (…) Naar het oordeel van het Hof zijn deze stellingen (indien juist) naar Caribische (Sabaanse) verkeersopvattingen onvoldoende om bezit te kunnen aannemen. De gestelde feiten, aangenomen dat zij juist zijn, zijn niet onverenigbaar met het houderschap voor de overheid als eigenaar, ook al had het gebruik van het perceel door de erflater en door [appellante] een min of meer exclusief karakter gekregen. De feiten leveren naar Caribische (Sabaanse) verkeersopvattingen geen inbezitneming en evenmin een tegenspraak als bedoeld in artikel 3:111 BW op. [Appellante] heeft zich niet zodanig gedragen dat de overheid daaruit niet anders kon afleiden dan dat zij pretendeerde eigenaar te zijn.”48.

In laatstgenoemde zaak heeft het Hof nog wel een suggestie aangereikt voor enige financiële genoegdoening voor de occupant. Dat hem een beroep op verjaring wordt onthouden, wil volgens het Hof niet zonder meer zeggen dat hij geen enkele aanspraak op rechten in verband met het door hem gebouwde huis kan maken. De Caribische maatschappelijke opvattingen kunnen in bepaalde gevallen meebrengen dat een grondeigenaar (overheid of particulier) moet respecteren dat iemand met wie de grondeigenaar niet heeft gecontraceerd bepaalde gebruiksrechten op bebouwingen doet gelden. Deze gebruiksrechten kunnen onder omstandigheden op geld waardeerbaar en zelfstandig overdraagbaar zijn, aldus het Hof.49.

Voormelde uitspraak van het Hof van 29 augustus 2008 (Courtar/Sint Eustatius) is mede aanleiding geweest voor het voorstel om het BWA aan te vullen met art. 3:106a BWA.50.Volgens de memorie van toelichting, waarin die uitspraak uitvoerig wordt geciteerd, dient de bepaling om elke twijfel aangaande de vraag of sprake is van bezit of houderschap uit te sluiten.51.Art. 3:106a BWA luidt:

“Indien een bezitter wist of behoorde te weten dat een onroerende zaak of een recht waaraan deze is onderworpen toebehoort aan de overheid, is ten aanzien van die zaak of dat recht jegens de overheid verjaring uitgesloten.”

De bepaling leidt er dus toe dat de regeling van art. 3:105 BWA wordt uitgeschakeld voor bezitters niet te goeder trouw van overheidsgronden.

Art. 3:106a BWA is zeer onlangs, per 1 september 2021, in werking getreden52., naar aan te nemen valt met onmiddellijke werking en zonder terugwerkende kracht.53.Dit betekent dat bezit van overheidsgrond dat ten minste twintig jaar voor 1 september 2021 is aangevangen, op grond van de algemene regeling voor verkrijgende verjaring van art. 3:105 BWA tot verkrijging door de bezitter kan hebben geleid.54.

Een parallelbepaling is te vinden in de eveneens toegevoegde Afdeling 4 van titel 3.7 BWA, getiteld “Langdurig onverdeeld gebleven gemeenschappen, bestaande uit een onroerende zaak”. Deze regeling biedt, kort gezegd, de mogelijkheid dat de rechter grond of delen daarvan in eigendom toekent aan eventueel opgespoorde deelgenoten, aan de gebruikers van de grond of, indien dat niet mogelijk is, aan het Land of een stichting. Art. 3:200a lid 5 BWA bepaalt dat indien een bezitter wist of behoorde te weten dat een onroerende zaak deel uitmaakt van een langdurig onverdeeld gebleven gemeenschap als in de afdeling bedoeld, ten aanzien van die zaak jegens de gebruikers verjaring uitgesloten is. Ook hier wordt de verkrijgende verjaring geheel uitgeschakeld voor bezitters die niet te goeder trouw zijn. Deze bepaling werkt niet terug.55.

Ook art. 3:200a lid 5 BWA houdt verband met onzekerheid omtrent de vraag of gebruik van onroerend goed – in dit geval deel uitmakend van een langdurig onverdeelde boedel, zgn. ‘familiegronden’ – bezit of houderschap constitueert. In dit kader is, in lijn met de in Courtar/Sint Eustatius gehanteerde benadering, inmiddels vaste rechtspraak dat naar verkeersopvatting in beginsel sprake is van houderschap.56.In een uitspraak over de vraag naar bezit van familiegronden volgens het recht van Curaçao heeft uw Raad te dien aanzien als volgt geoordeeld:57.

“5.3.4 Het hof heeft (…) geoordeeld dat wie welbewust (een deel van) een langdurig onverdeelde boedel in gebruik neemt, in beginsel naar verkeersopvattingen geldt als houder voor de boedel. Dit oordeel is in hoge mate verweven met waarderingen van feitelijke aard betreffende de verkeersopvattingen in Curaçao, en kan als zodanig in cassatie slechts beperkt worden getoetst. Het oordeel geeft, mede gelet op de algemene bekendheid in Curaçao met het verschijnsel van langdurig onverdeelde boedels en op het feit dat indien een bepaald stuk grond tot een langdurig onverdeelde boedel behoort dit in Curaçao in de regel algemeen bekend is [Parl. Gesch. BWC, ed. Murray, 2016, p. 895], geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk.

(…) het hof [heeft] voorts geoordeeld dat het louter bouwen op Rancho en het enkel opmaken van een meetbrief geen bezitsdaad of tegenspraak van het recht van de eigenaar is. Gelet op de bijzondere kenmerken van langdurig onverdeelde gemeenschappen (zie de conclusie van de A-G onder 5.43) mag niet snel worden aangenomen dat een handeling van de houder geldt als een bezitsdaad dan wel een daad van tegenspraak van het recht van de eigenaar. Het oordeel van het hof geeft dan ook geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en behoefde geen nadere motivering.”

Tegen deze achtergrond ga ik over tot de bespreking van de cassatieklachten.