HvJ EU, 17-10-2018, nr. C-167/17

Artikel 9 van het Verdrag betreffende toegang tot informatie, inspraak in besluitvorming en toegang tot de rechter inzake milieuaangelegenheden (hierna: ‘Verdrag van Aarhus’), met het opschrift ‘Toegang tot de rechter’, bepaalt:

Volgens milieueffectbeoordelingsrichtlijn 85/337/EEG3. (hierna: ‘MEB-richtlijn’) moeten openbare en particuliere projecten die aanzienlijke milieueffecten kunnen hebben een beoordeling van die effecten ondergaan. De MEB-richtlijn bevat tevens de eisen ten aanzien van inspraak en raadpleging van het publiek tijdens het besluitvormingsproces voor het verlenen van een vergunning voor dergelijke projecten.

Na ondertekening van het Verdrag van Aarhus door de Europese Unie (destijds de Europese Gemeenschap) is de MEB-richtlijn gewijzigd bij richtlijn 2003/35, waarbij artikel 10 bis in de inspraakrichtlijn is ingevoegd. Dit artikel bepaalt:

Artikel 6, lid 1, van richtlijn 2003/35 bepaalt dat deze uiterlijk op 25 juni 2005 moest zijn omgezet.

De algemene verplichting tot conforme uitlegging volgt duidelijk uit vaste rechtspraak9., volgens welke deze verplichting ‘inherent [is] aan het systeem van het Verdrag aangezien het de nationale rechter in staat stelt binnen het kader van zijn bevoegdheden de volle werking van het gemeenschapsrecht te verzekeren bij de beslechting van het bij hem aanhangige geding’.10.

Deze verplichting is ook specifiek bevestigd in verband met het Verdrag van Aarhus.11. Ik zie geen reden waarom deze niet ook van toepassing zou zijn op het kostenbeginsel. Partijen in deze procedure hebben dit punt dan ook niet betwist.12. Bovendien heeft de verwijzende rechter in zijn verzoek aangegeven dat het nationaal recht in overeenstemming met het kostenbeginsel kan worden uitgelegd.

Wat ‘conforme uitlegging’ in deze specifieke zaak in de praktijk precies inhoudt, is echter een andere vraag, waarop ik hieronder zal terugkomen.13.

Hoewel door alle partijen in beginsel werd aanvaard dat er een verplichting tot conforme uitlegging bestaat, is de rechtstreekse werking van het kostenbeginsel alleen door verzoeker aangevoerd.

Is de kwalificatie in dit verband relevant? Zoals het Hof onlangs impliciet te kennen heeft gegeven, kan toepassing van deze twee concepten in specifieke omstandigheden tot hetzelfde resultaat leiden.14. Ondanks de twee verschillende benamingen is er praktisch gezien bovendien in feite geen duidelijke grens tussen conforme uitlegging (indirecte werking) en rechtstreekse werking. In werkelijkheid lijkt er veeleer sprake te zijn van een continuüm tussen beide concepten. Of er nog sprake is van ‘vergaande uitlegging’ van het nationale voorschrift door de nationale rechter om overeenstemming met een Unierechtelijke bepaling te garanderen, dan wel van rechtstreekse toepassing van een Unierechtelijke bepaling op de zaak, is vooral een kwestie van subjectieve opvattingen (of van wat de rechter zelf verklaart het geval te zijn).

Niettemin zijn rechtstreekse werking en conforme uitlegging door het Hof ontwikkeld als twee afzonderlijke categorieën: de gevolgen van elk van beide in een geding op nationaal niveau, en in het bijzonder de rechten en verplichtingen van individuele partijen, zullen verschillen.15. Naar ik heb begrepen stelt de verwijzende rechter deze kwestie ook om die reden aan de orde, want de vraag of de vijfde alinea van artikel 10 bis van de MEB-richtlijn, waarin het kostenbeginsel is vervat, rechtstreekse werking heeft, is relevant voor de behandeling van de zaak op nationaal niveau.

Zoals ik hierboven heb opgemerkt45., zijn alle partijen het erover eens dat er een verplichting tot conforme uitlegging bestaat in verband met het kostenbeginsel. Ook ik ben het daarmee eens. De verwijzende rechter heeft bevestigd dat conforme uitlegging mogelijk is.

Als via conforme uitlegging kennelijk hetzelfde resultaat kan worden bereikt als via rechtstreekse werking, kan worden gesteld dat het hierboven verrichte onderzoek naar de rechtstreekse werking van het kostenbeginsel niet echt nodig was.

Die conclusie is volgens mij niet aanvaardbaar om twee redenen, een principiële en een praktische.

Op principieel niveau ben ik van mening dat het tamelijk tegenstrijdig is om het kostenbeginsel enerzijds onvoldoende duidelijk en nauwkeurig te achten voor rechtstreekse werking in een specifiek geval, en het anderzijds wel voldoende duidelijk en nauwkeurig te achten om nationale rechters te verplichten het in afzonderlijke gevallen toe te passen via conforme uitlegging.

Rechtstreekse werking van het kostenbeginsel houdt in dat de bepaling wordt aangevoerd om kosten ‘terug te snoeien’ door de nationale rechter te verbieden een kostenvergoeding toe te kennen boven de drempel voor wat ‘buitensporig kostbaar’ is, waarbij hij zich uiteraard wel houdt aan de andere algemeen toepasselijke nationale voorschriften inzake de kosten. Conforme uitlegging vereist dat de nationale rechter stukjes nationaal recht ‘bijeenraapt’ en een manier vindt om de kosten tot onder de ‘buitensporig kostbare’ drempel terug te dringen. Met andere woorden, wat vereist is qua duidelijkheid en nauwkeurigheid bij het bepalen van de drempel voor wat ‘buitensporig kostbaar’ is, is in beide gevallen hetzelfde.

Die duidelijkheid en nauwkeurigheid zijn er wel, of ze zijn er niet; maar ze verdwijnen niet op wonderbaarlijke wijze als het begrip ‘rechtstreekse werking’ wordt genoemd. Het is naar mijn mening verwarrend om de indruk te wekken dat verschillende normen voor ‘duidelijkheid en nauwkeurigheid’ van toepassing zijn in gevallen van rechtstreekse werking en van conforme uitlegging.

In het kader van de onderhavige zaak heeft de keuze op praktisch niveau de meest substantiële invloed.

Ten eerste kent conforme uitlegging bepaalde beperkingen, in die zin dat deze aanpak niet mag worden gebruikt om een resultaat contra legem te bereiken.46. Wat nog precies intra legem of praeter legem en wat al contra legem is, hangt onvermijdelijk af van de subjectieve, interpretatieve beoordeling door een rechter van de vraag of een bepaald resultaat haalbaar is, op basis van een omvattende beoordeling van nationaal recht. Indien een bepaling van een richtlijn rechtstreekse werking heeft, maakt deze daarentegen een duidelijkere ‘inkerving’ in het nationale recht. Op basisniveau is de regel autonoom, herkenbaar en voorspelbaar, in die zin dat deze niet afhangt van goodwill en verbeeldingskracht bij de uitlegging en de flexibiliteit van elk afzonderlijk nationaal rechtssysteem of een afzonderlijke actor daarin.

Ten tweede kan rechtstreekse werking van een richtlijn alleen tegen de staat worden aangevoerd en niet tegen particuliere partijen47. (zoals interveniënte in het hoofdgeding). Conforme uitlegging kent echter geen dergelijke begrenzing in het beginsel zelf. Conforme uitlegging is toepasbaar in het kader van een geding tussen particuliere partijen.48. Het is de vraag of algemene rechtsbeginselen zoals het vertrouwensbeginsel nadelige gevolgen voor particuliere derden in individuele gevallen kunnen voorkomen49., hoewel algemeen aanvaard lijkt dat conforme uitlegging de rechtspositie van een individu kan doen verslechteren50..

Ten derde wordt de situatie met betrekking tot mogelijke aansprakelijkheid van de staat complexer en minder duidelijk als rechtstreekse werking wordt uitgesloten. Wanneer er sprake is van ontoereikende omzetting en rechtstreekse werking niet mogelijk is, zijn benadeelde partijen gedwongen verhaal te zoeken via schadevorderingen tegen de staat. Dat betekent per definitie meer gerechtelijke procedures. Het zal bovendien over het algemeen moeilijker zijn ‘een voldoende gekwalificeerde schending’ van het Unierecht vast te stellen wanneer de geschonden regel onvoldoende duidelijk en nauwkeurig wordt geacht om rechtstreekse werking te hebben.51.

Naar mijn mening is het kostenbeginsel voldoende duidelijk en nauwkeurig om een nationale rechter toe te staan een ‘buitensporig kostbaar’ resultaat in een afzonderlijke zaak vast te stellen. Dit beginsel is tevens onvoorwaardelijk. Ik geef het Hof derhalve in overweging de tweede vraag van de verwijzende rechter te beantwoorden als volgt:

Volgens vaste rechtspraak ‘worden procedureregels in het algemeen geacht te gelden voor alle bij de inwerkingtreding ervan aanhangige geschillen’, in tegenstelling tot materiële regels, die doorgaans ‘worden geacht ten aanzien van vóór hun inwerkingtreding verworven rechtsposities alleen te gelden, voor zover er blijkens hun bewoordingen, doelstelling of opzet, zulke gevolgen aan dienen te worden toegekend’.53. Materiële regels zijn in beginsel uitsluitend van toepassing op situaties die ontstaan na de inwerkingtreding ervan of op de toekomstige effecten van situaties die eerder al waren ontstaan.54.

Het kostenbeginsel past niet goed in het hokje ‘procedureel’, noch in het hokje ‘materieel’.

Enerzijds zijn er inderdaad vaak kostenbepalingen opgenomen in nationale wetboeken of regels van (burgerlijke) rechtsvordering. Bovendien kan bepaalde rechtspraak van het Hof aldus worden uitgelegd dat voorschriften inzake kosten procedureel van aard zijn. In het arrest Altrip heeft het Hof impliciet onderscheid gemaakt tussen materiële regels, zoals de eis een effectbeoordeling uit te voeren, en procedureregels, zoals het recht op rechterlijke toetsing.55. In het arrest Edwards werd verondersteld dat het kostenbeginsel onmiddellijk toepasselijk is, waarmee het procedurele karakter ervan werd geïmpliceerd maar niet expliciet bevestigd.56. In de arresten Saldanha en Data Delecta heeft het Hof regels inzake zekerheidstelling voor de proceskosten expliciet aangeduid als procedureregels.57.

Anderzijds acht ik het onmogelijk vol te houden dat het kostenbeginsel zuiver of duidelijk procedureel van aard is. Algemeen gesteld, worden kosten vaak opgenomen in het dictum van de uitspraak en liggen zij normaliter in het verlengde van de procedure (dat wil zeggen van de beslissing ten gronde). In het arrest Altrip maakt het Hof weliswaar een onderscheid tussen procedureel/materieel, maar loopt het niet vooruit op de vraag in welke van deze categorieën een regel inzake kosten zoals het kostenbeginsel kan vallen. De zaak Edwards geeft simpelweg geen uitsluitsel over deze kwestie: het Hof is op de toepassing ratione temporis in het geheel niet uitdrukkelijk ingegaan. De kwestie is gewoonweg niet aan de orde gekomen. Zowel de zaak Data Delecta als de zaak Saldanha had enkel betrekking op de zekerheidstelling voor proceskosten en niet op de feitelijke proceskostenveroordeling.58.

Belangrijker is dat de rechtspraak naar mijn mening bij nadere bestudering genuanceerder is.59. In plaats van op twee waterdichte ‘procedurele’ en ‘materiële’ hokjes, is de onderliggende benadering eerder gradueel: alle nieuwe Unierechtelijke regels zijn onmiddellijk toepasselijk, maar vervolgens wordt de aandacht gericht op de beperkingen aan de toepassing ervan in individuele gevallen. Dergelijke beperkingen, in het bijzonder in de vorm van verworven rechten en/of gewettigd vertrouwen, zullen veel sterker zijn wanneer er sprake is van duidelijke materiële regels, die daadwerkelijke terugwerkende kracht in de vorm van een revaluatie van eerdere feiten en voorbije rechtsbetrekkingen verbieden. Omgekeerd zullen zij veel zwakker of niet-bestaand zijn in geval van zuivere procedureregels. In deze context zijn de stabiliteit en voorzienbaarheid van het recht en de verwachtingen ten aanzien van het specifieke soort betrokken regel van belang.

In de schriftelijke opmerkingen en ter terechtzitting heeft de discussie ten aanzien van dit punt zich minder op een strikte classificatie van het kostenbeginsel gericht en meer op het potentieel ervan voor terugwerkende kracht en de verwachtingen van partijen aan het begin en gedurende de gehele procedure.

In dit opzicht heeft de raad beklemtoond dat de ‘spelregels’, waaronder de eventuele proceskosten, niet tijdens het spel mogen worden gewijzigd. Partijen kiezen bij aanvang hun strategieën, niet alleen op basis van een juridische analyse van de zaak en hun winkansen, maar ook op basis van hun risico's in termen van kosten.

Voor dat argument valt inderdaad iets te zeggen. Maar het heeft ook duidelijke beperkingen. Met name in complexe kwesties zoals deze, hebben partijen niet vanaf dag één een duidelijk beeld van de totale kosten. Hoe langer een procedure loopt, hoe minder voorspelbaarheid. Uitspraken in eerste aanleg kunnen resulteren in een hoger beroep, in cassatie over rechtsvragen, in grondwettelijke klachten en zelfs, in enkele zeldzame gevallen, in verwijzingen naar het Hof. Het is vrij duidelijk dat een verzoeker die in redelijkheid handelt, waarschijnlijk het kostenrisico in elk van die fasen zal (her)overwegen, voordat hij beslist de procedure al dan niet voort te zetten. Bovendien hebben rechters over het algemeen enige (en soms zelfs een substantiële) beoordelingsmarge bij hun eindanalyse en proceskostenveroordelingen.

Daarnaast ben ik het niet eens met de raad dat overheden en particulieren die partij zijn in een geding, zich in dezelfde positie zouden bevinden wat betreft verwachtingen inzake kosten. Terwijl een lidstaat uiteraard de kosten en baten van de verdediging en verdere verdediging van een zaak zal afwegen, loopt hij niet het risico failliet te gaan als gevolg van één enkel rechtsgeding. Dat geldt niet voor de meeste particulieren die partij zijn in een geding.

In het licht van het bovenstaande ben ik van mening dat de kwestie van toepassing ratione temporis van het kostenbeginsel niet eenvoudigweg kan worden opgelost door te besluiten in welk hokje, procedureel dan wel materieel, dat beginsel het beste zal passen.

Indien het argument wordt aanvaard dat de verwachtingen ten aanzien van de kosten aan het begin van de procedure worden bepaald, zoals hierboven uiteengezet, zou daaruit moeten worden afgeleid dat de regels inzake kosten die op dat moment van toepassing zijn en waarop partijen hun procedurestrategie hebben gebaseerd, gedurende de hele procedure moeten blijven gelden. De partijen zouden een soort ‘kostentunnel’ in gaan en daar blijven tijdens alle verschillende fasen van de procedure, zoals toelating tot rechterlijke toetsing, rechterlijke toetsing, aanvechting van een uitspraak in eerste aanleg, van een uitspraak in tweede aanleg, verwijzingen naar andere rechters, gedingen inzake kosten, enz. Voor zover ik heb begrepen, is dat in wezen het standpunt van de raad en van Ierland.

Naar mijn mening is die benadering zeer problematisch. Deze zou ruimte laten voor situaties waarin procedures eventueel tientallen jaren na de omzettingstermijn voor het kostenbeginsel zouden kunnen voortduren.

Een andere benadering is dat het kostenbeginsel rechtstreeks toepasselijk is op elke proceskostenveroordeling die na de omzettingstermijn is uitgesproken. Bijvoorbeeld op grond van onmiddellijke toepasselijkheid van een procedureregel of de toepassing van een materiële regel op de ‘toekomstige effecten’ van een eerdere wetswijziging.

Een dergelijke oplossing is naar mijn mening ook enigszins problematisch. Zoals ik hierboven heb aangegeven, ben ik het niet eens met de suggestie dat verwachtingen ten aanzien van de kosten bij aanvang van de procedure eens en voor altijd vastliggen. Aan de andere kant kan niet worden ontkend dat er wel bepaalde verwachtingen zijn in dat stadium. Om een extreem voorbeeld te noemen: als een richtlijn op 1 januari 2018 een nieuwe proceskostenregeling invoert, lijkt het, wanneer zich specifieke omstandigheden voordoen, moeilijk te rechtvaardigen dat op 2 januari 2018 een beslissing inzake proceskosten wordt genomen waarin de nieuwe kostenregeling wordt toegepast op procedures die op dat moment al verscheidene jaren lopen. Hoewel een dergelijke kwestie in de onderhavige zaak niet aan de orde is, is het goed denkbaar dat een dergelijke benadering ook zou resulteren in toepassing van de nieuwe regeling op kosten die volledig zijn gemaakt vóór de uiterste datum voor omzetting (mogelijkerwijs zelfs van vóór vaststelling van de richtlijn).

Derhalve moet er een middenweg worden gezocht. Daartoe kunnen twee opties worden overwogen.

Ten eerste kan het kostenbeginsel worden aangevoerd in verband met alle kosten die zich hebben voorgedaan na de uiterste datum voor omzetting, ook als de procedure vóór die datum is begonnen. Hiertoe zouden de kosten van elke procedure moeten worden gesplitst in kosten die vóór de uiterste datum voor omzetting zijn ontstaan (gefactureerd of voor reeds verrichte diensten gemaakt) en kosten die na die datum zijn ontstaan.

Ten tweede kan het kostenbeginsel van toepassing worden verklaard vanaf het begin van de eerste nieuwe ‘fase’ van de procedure die volgt na de uiterste datum voor omzetting. Daarmee bedoel ik het moment waarop de autoriteit die de zaak behandelt (in dit geval een rechterlijke instantie) een beslissing neemt die a) een einde maakt aan die fase, bijvoorbeeld een uitspraak ten gronde door een rechter in hoger beroep, of b) voortzetting van de procedure mogelijk maakt, bijvoorbeeld een uitspraak inzake ontvankelijkheid of, zoals ik de procedure voor de Ierse rechter opvat, een beslissing om toestemming te verlenen voor rechterlijke toetsing.

Die tweede optie is gebaseerd op het feit dat de partijen op zulke beslissende momenten in de procedure waarschijnlijk terdege de kosten en de voor- en nadelen van voortzetting van de procedure in beschouwing zullen nemen. Hoewel dit duidelijk niet altijd het geval zal zijn, lijkt het een redelijke veronderstelling en in de praktijk als benadering zowel werkbaar als voorspelbaar.

Mijns inziens dient het Hof om een aantal redenen de voorkeur te geven aan de tweede optie. Hoewel de eerste optie aantoonbaar beter voorspelbaar is, in die zin dat deze voorziet in één enkele, duidelijke datum voor de inroepbaarheid van het kostenbeginsel, zullen niet alle nationale stelsels per definitie een zodanig gedetailleerd inzicht in de kosten bieden. Ook andere praktische bezwaren, zoals het gebruik van vaste vergoedingen (voor aanwijsbare taken of onderdelen van de procedure) die niet aan een specifieke datum gerelateerd zijn, maken de eerste optie in de praktijk lastig uit te voeren. Bovendien neemt de tweede optie beter de verwachtingen van partijen bij aanvang van de procedure in acht. Dit is van essentieel belang indien het kostenbeginsel wordt aangevoerd tegen particuliere partijen (gewoonlijk is dat bijvoorbeeld het geval wanneer de particuliere partij die een bouwvergunning heeft gekregen, intervenieert in een beroep tegen de vergunningverlening).

Andere, subtielere en genuanceerdere benaderingen, bijvoorbeeld op basis van een beoordeling per geval van de feitelijke verwachtingen van partijen in specifieke procedures, zijn naar mijn mening aanzienlijk complexer en bieden aanzienlijk minder voorspelbaarheid dan beide bovengenoemde opties.

Onder voorbehoud van de definitieve beoordeling door de verwijzende rechter, zou de hierboven genoemde tweede optie, namelijk inroepbaarheid van het kostenbeginsel vanaf het begin van de eerste te onderscheiden fase van de procedure nadat de omzettingstermijn is verstreken, betekenen dat Klohn zich op het kostenbeginsel kan beroepen vanaf het moment dat aan hem toestemming is gegeven voor een rechterlijke toetsingsprocedure. Het kostenbeginsel zou dan van toepassing zijn op de volledige inhoudelijke toetsing en op de beslissing ten gronde.

Maar aangezien er geen proceskostenveroordeling is geweest in verband met de eerdere fasen van de procedure, zou de eerste optie in dit geval in de praktijk op hetzelfde neerkomen.

Ten slotte begrijp ik dat de onderhavige zaak uitsluitend de kosten betreft van de raad, een overheidsinstantie die wordt behandeld als onderdeel van de lidstaat.60. Derhalve is er geen sprake van dat Klohn het kostenbeginsel zou aanvoeren tegen particuliere partijen (in dit geval interveniënte, de onderneming die de faciliteit bouwt). Ik zal dit punt dan ook niet gedetailleerd behandelen. Niettemin zij eraan herinnerd61. dat de rechtstreekse werking van het kostenbeginsel, voor zover die eraan wordt toegeschreven, niet zou kunnen worden aangevoerd tegen een particuliere partij. De verplichting tot conforme uitlegging is daarentegen wel van toepassing binnen de relaties tussen particuliere partijen en kan er eventueel toe leiden dat de proceskosten over verschillende partijen worden verdeeld.62. Dat is nog een reden om de voorkeur te geven aan de hierboven genoemde tweede optie, die meer recht doet aan de verwachtingen van dergelijke partijen.63. Zoals hierboven in het kader van de tweede vraag in punt 74 is vermeld, is bovendien het verschil in de impact op particuliere partijen nog een reden om onderscheid te maken tussen rechtstreekse werking en conforme uitlegging.

Gelet op een en ander geef ik het Hof in overweging de eerste vraag van de verwijzende rechter te beantwoorden als volgt:

Ik begrijp dat de proceskostenveroordeling tegen Klohn definitief is geworden.

De rechtspraak van het Hof beklemtoont het belang van het beginsel van gezag van gewijsde, om zowel de stabiliteit van het recht en van de rechtsbetrekkingen als een goede rechtspleging te waarborgen, zodat rechterlijke beslissingen die definitief zijn geworden nadat de beschikbare rechtsmiddelen zijn uitgeput of nadat de termijnen voor die rechtsmiddelen zijn verstreken, niet opnieuw aan de orde kunnen worden gesteld.64. Slechts in zeer uitzonderlijke omstandigheden gebiedt het Unierecht een nationale rechterlijke instantie om nationale procedureregels die een rechterlijke beslissing gezag van gewijsde verlenen, buiten toepassing te laten.65.

In de onderhavige zaak lijkt geen sprake te zijn van dergelijke uitzonderlijke omstandigheden. Wel zijn er enkele aandachtspunten.

Ten eerste begrijp ik dat de proceskostenveroordeling tegen Klohn weliswaar definitief is, maar dat deze geen specifiek bedrag van de kosten vaststelt. Het definitieve karakter zit derhalve in de rechterlijke veroordeling,die bepaalt dat de kosten in het verlengde moeten liggen van de uitkomst van de procedure. Het specifieke bedrag van de kosten lijkt daarentegen helemaal open, en wordt thans betwist in de onderhavige procedure voor de nationale rechter.

Ten tweede had Klohn om toestemming moeten vragen als hij de proceskostenveroordeling tegen hem had willen aanvechten. Bovendien zou die toestemming uitsluitend zijn verleend indien Klohn een ‘buitengewoon openbaar belang’ voor aanvechting had kunnen aantonen. Die punten van het nationaal recht zijn ter terechtzitting door Ierland bevestigd.

Ten derde heeft Klohn ter terechtzitting verklaard, zonder door de andere partijen te zijn tegengesproken, dat hij zich tot het moment van de beslissing van de Taxing Master, althans de ontwerpbeslissing, die een jaar na de proceskostenveroordeling door de rechter beschikbaar werd, niet bewust was van zijn mogelijke of waarschijnlijke blootstelling aan kosten. In dat opzicht heeft Klohn aangegeven dat de kosten van de raad, waarin hij bij die beslissing werd verwezen, ongeveer drie keer zo hoog waren als de kosten die hij in de procedure had gemaakt. Interveniënte blijkt haar kosten niet te hebben gevorderd.

Ten vierde heeft Klohn aangegeven dat hij, op het moment van de proceskostenveroordeling tegen hem, van mening was dat de Taxing Master het kostenbeginsel zou toepassen. Klohn heeft een nationaal precedent van enkele maanden vóór de proceskostenveroordeling aangehaald, dat dit standpunt naar zijn mening ondersteunt.66. Dit argument wordt met name door Ierland bestreden. Deze lidstaat stelt dat uit de rechtspraak van de Supreme Court ‘kristalhelder’ blijkt dat de Taxing Master die bevoegdheid niet heeft.67.

Ten vijfde begrijp ik dat de Taxing Master enige bevoegdheid heeft om de kosten waarin wordt verwezen te verlagen ten opzichte van de gevorderde kosten. De verwijzende rechter bevestigt immers dat de raad in eerste instantie ongeveer 98 000 EUR aan kosten had gevorderd terwijl Klohn in slechts ongeveer 86 000 EUR werd veroordeeld. Ik begrijp dat deze kostenverlaging haar rechtvaardiging hoofdzakelijk vond in de redelijkheid van de honoraria voor juridische bijstand, en dat de Taxing Master van oordeel is dat zijn bevoegdheid om de kosten te verlagen zich niet uitstrekt tot verlagingen van de kosten op grond dat zij buitensporig hoog zijn.

Het is de taak van de verwijzende rechter om in het hoofdgeding een definitieve beoordeling te maken van de feiten en het nationale recht. Daarmee rekening houdend zal ik hieronder de uit het Unierecht voortvloeiende verplichtingen uiteenzetten, alsmede de wijze waarop zij kunnen worden toegepast op basis van mijn uitlegging van de feiten en het nationale recht zoals hierboven uiteengezet.

De MEB-richtlijn wijst geen rechter of andere instantie aan die bevoegd is om toepassing van het kostenbeginsel te verzekeren. Bijgevolg is dat, net als bij andere vergelijkbare regels, hoofdzakelijk een kwestie voor het nationale recht.68. De vrijheid bij de keuze van de middelen en wegen voor de omzetting van het kostenbeginsel doet echter niet af aan de verplichting van de lidstaat alle maatregelen te treffen die nodig zijn om de volle werking van het kostenbeginsel overeenkomstig het ermee beoogde doel te verzekeren.69.

De verplichting van een lidstaat om het met het kostenbeginsel beoogde doel te verwezenlijken, alsook zijn verplichting krachtens artikel 4, lid 3, VWEU om alle algemene of bijzondere maatregelen te treffen die geschikt zijn om de nakoming van die verplichting te verzekeren, gelden voor rechterlijke instanties van de lidstaat70. en strekken zich uit tot alle nationale autoriteiten, met inbegrip a fortiori van de instanties die behoren bij of deel uitmaken van nationale rechterlijke instanties71..

De beginselen van voorrang en rechtstreekse werking van Unierecht en de verplichting tot conforme uitlegging zijn met andere woorden bindend voor zowel de overheids- als de rechterlijke instanties van de lidstaten. Binnen dit kader is het feitelijk een kwestie van nationaal recht welke specifieke entiteit uiteindelijk dient te verzekeren dat die verplichtingen worden nagekomen, mits er iemand is die het doet. Het is niet de taak van het Hof om een uitspraak te doen over de interne verdeling van bevoegdheden binnen de lidstaat in dit opzicht, en/of over de grondwettelijke classificatie van nationale instanties zoals de Taxing Master.

Algemeen kan wel het volgende worden gesteld.

Onder voorbehoud van de hierboven uiteengezette beperkingen in de tijd, dient een persoon zoals Klohn in staat te zijn zich voor de nationale rechters en de nationale autoriteiten op het kostenbeginsel te beroepen. Die nationale rechters en autoriteiten zijn verplicht de gevolgen van de rechtstreekse werking van die regel te verzekeren72. en voor het geval het Hof oordeelt dat het kostenbeginsel geen rechtstreekse werking heeft, dan zijn die rechterlijke instanties hoe dan ook verplicht het nationale recht ‘binnen het kader van [hun] bevoegdheden’ conform het kostenbeginsel uit te leggen73. en zijn de nationale autoriteiten verplicht dat te doen ‘binnen de grenzen van hun bevoegdheden’74..

Rest de vraag of verlaging van de kosten waarin wordt verwezen, teneinde het kostenbeginsel in acht te nemen, binnen de grenzen van de ‘bevoegdheid’ valt van de Taxing Master dan wel van de nationale rechter die de beslissing van de Taxing Master toetst. Dat is een cruciaal aspect van de derde vraag van de verwijzende rechter.

Wanneer het Hof in zijn rechtspraak verwijst naar nationale overheidsinstanties die de beginselen van voorrang en rechtstreekse werking van Unierecht en de verplichting tot conforme uitlegging toepassen ‘binnen de grenzen van hun bevoegdheden’, dient dit naar mijn mening in die zin te worden gelezen dat nationale autoriteiten aldus moeten handelen wanneer zij beschikken over de vereiste bevoegdheid (in de zin van het algemene soort bevoegdheid), zonder dat een uitdrukkelijke machtiging nodig is om de bestaande bevoegdheden te gebruiken voor het specifieke in het Unierecht gestelde doel. Rechtstreekse werking en voorrang kunnen naar mijn mening echter niet zover worden doorgevoerd dat overheidsinstanties een volledig nieuw soort bevoegdheid verwerven ten opzichte van die welke zij volgens nationaal recht hadden, mogelijkerwijs in strijd met de machtenscheiding.

Uit het verzoek om een prejudiciële beslissing begrijp ik dat de Taxing Master bevoegd is de kosten in bepaalde omstandigheden te verlagen. Hij lijkt derhalve over het algemene soort bevoegdheid te beschikken dat het mogelijk maakt de hoogte aan te passen van de kosten waarin wordt verwezen. Of deze bevoegdheid van de Taxing Master om de kosten te verlagen aldus kan worden uitgelegd dat deze zich uitstrekt tot zaken zoals de onderhavige, is uiteindelijk een kwestie van het nationale recht waarover de verwijzende rechter uitspraak dient te doen.

Voor zover de verwijzende rechter oordeelt dat de Taxing Master niet zelf over deze bevoegdheid beschikt, heeft de rechter die de beslissing van de Taxing Master toetst, deze bevoegdheid hoe dan ook wel.

Volgens vaste rechtspraak staat het in het bijzonder aan de nationale rechterlijke instanties om de rechtsbescherming die voor de justitiabelen uit het Unierecht voortvloeit, te verzekeren en de volle werking daarvan te waarborgen.75. Bij ontbreken van Unieregelgeving ter zake is het een aangelegenheid van de interne rechtsorde van elke lidstaat om de bevoegde rechterlijke instanties aan te wijzen en de procedureregels vast te stellen voor vorderingen die worden ingediend ter bescherming van de rechten die de justitiabelen aan het Unierecht ontlenen.76.

Deze regels mogen in het bijzonder de uitoefening van de door de rechtsorde van de Unie verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel). De niet-nakoming van dat vereiste op Unieniveau kan immers afbreuk doen aan het beginsel van effectieve rechterlijke bescherming.77.

Naar mijn mening zou het in strijd zijn met het doeltreffendheidsbeginsel om te stellen dat noch de Taxing Master, noch de nationale rechter die diens beslissing toetst, over de bevoegdheid beschikt om het kostenbeginsel toe te passen in een zaak zoals de onderhavige.

Bij die gevolgtrekking houd ik rekening met de verschillende in het vorige deel genoemde feitelijke aspecten, waarvan er één naar mijn mening doorslaggevend is, namelijk dat de beslissing over de hoogte van het bedrag lange tijd na de termijn voor het instellen van beroep tegen de proceskostenveroordeling tegen Klohn werd genomen. Dit betekent dat Klohn bij zijn beslissing om de proceskostenveroordeling al dan niet aan te vechten, eenvoudigweg geen toegang had tot wat een cruciaal stuk informatie blijkt te zijn, namelijk in welk bedrag hij zou kunnen worden verwezen. In dit opzicht wijs ik erop dat een groot deel van de redenering van de raad in deze zaak is gebaseerd op de veronderstelling dat een beslissing om te procederen gepaard gaat met een op kennis van de feiten gebaseerde kosten-batenanalyse, die resulteert in gegronde verwachtingen. Het is daarom nogal ironisch om vervolgens te betogen dat een in het ongelijk gestelde partij een beslissing zou moeten nemen over het al dan niet aanvechten van een proceskostenveroordeling zonder dat hij feitelijk weet hoeveel hij wellicht zal moeten betalen.

Gelet op een en ander geef ik het Hof in overweging de derde vraag van de verwijzende rechter te beantwoorden als volgt: