Hof Amsterdam, 16-02-2021, nr. 200.074.625/01

Partijen worden hierna opnieuw de Staat en Nieuw Werklust genoemd.

Bij het tussenarrest van 21 mei 2013 heeft het hof de deskundigen gevraagd de waarde te bepalen van het bijkomend aanbod zoals dit is verwoord in het vonnis van 6 april 2005. Deskundigen hebben een concept-advies op 7 augustus 2015 aan partijen toegezonden. Partijen hebben daarop gereageerd. Op 11 oktober 2016 heeft het hof het (definitief) deskundigenbericht ontvangen. Bij het tussenarrest van 24 april 2018 heeft het hof een nader deskundigenonderzoek bevolen ter beantwoording van de vraag wat de actuele waarde is van het bijkomend aanbod in plaats van de waarde ten tijde van de onteigening in 2002. Bij het tussenarrest van 5 maart 2019 heeft het hof in de plaats van ir. R.A. Toornend dr. ir. ing. A.E.C. van der Stoel benoemd als deskundige. Deskundigen hebben een concept-advies gedateerd 2 september 2019 aan partijen toegezonden. Partijen hebben daarop schriftelijk gereageerd. Op 16 december 2019 heeft het hof het (definitief) deskundigenbericht ontvangen.

Partijen hebben de zaak ter zitting van 10 november 2020 doen bepleiten, de Staat door mr. E.W.J. de Groot, advocaat te Breda, en Nieuw Werklust door mr. De Jager voornoemd, ieder aan de hand van pleitnotities die zijn overgelegd. Beide partijen hebben nog producties in het geding gebracht.

Ten slotte is arrest gevraagd.

Nieuw Werklust heeft na het pleidooi een opgave van de kosten van rechtskundige bijstand in het geding gebracht. De deskundigen hebben opgave gedaan van de kosten van hun advies.

Het hof:

1. stelt de schadeloosstelling voor Nieuw Werklust vast op € 2.303.870,00, waarin begrepen het reeds betaalde voorschot van € 1.298.688,35 en op een rente van 4,5% per jaar over het resterende gedeelte (€ 1.005.181,65) over de periode 22 mei 2002 tot 21 februari 2008 en van 2,25% over de periode 21 februari 2008 tot de datum van dit arrest;

2. veroordeelt de Staat na verrekening van het voorschot van € 1.298.688,35 om aan Nieuw Werklust te betalen een bedrag van € 1.005.181,65, en de hiervoor onder 1 genoemde rente, het totaal te vermeerderen met de wettelijke rente vanaf heden tot de dag van algehele voldoening;

3. stelt voorts als schadeloosstelling vast het bijkomend schade beperkend aanbod van de Staat tot overdracht aan Nieuw Werklust van het recht van eigendom van het onteigende bezwaard met een recht van opstal op naam van de Staat tegen een koopsom van € 842.868,00;

4. veroordeelt de Staat zijn bijkomend schade beperkend aanbod tot overdracht aan Nieuw Werklust van het recht van eigendom van het onteigende bezwaard met een recht van opstal op naam van de Staat gedurende een periode van twee maanden na het onherroepelijk worden van dit arrest gestand te doen;

5. stelt de schadeloosstelling voor huurder Omtzigt Bouwmaterialen B.V. vast op nihil;

6. stelt de schadeloosstelling voor huurder Vereniging Boulevard Zoeterwoude vast op een bedrag van € 5.035,34 en de hiervoor onder 1 genoemde rente;

7. veroordeelt de Staat om tegen behoorlijk bewijs van kwijting aan Nieuw Werklust ter doorbetaling aan de voormalige huurder Vereniging Boulevard Zoeterwoude te voldoen, voor zover dit nog niet is betaald, een bedrag van € 5.035,34, en de onder 1 genoemde rente, te vermeerderen met de wettelijke rente vanaf heden tot de dag van algehele voldoening;

8. veroordeelt de Staat in de kosten van de door de rechtbank Den Haag benoemde deskundigen ten bedrage van € 73.614,30 (inclusief btw), voor zover deze kosten niet reeds zijn betaald, alsmede in de kosten van de door dit hof benoemde deskundigen ten bedrage van € 158.786,13 (inclusief btw);

9. veroordeelt de Staat in de proceskosten van het geding bij de rechtbank Den Haag en het gerechtshof Den Haag vóór verwijzing en begroot die kosten, voor zover tot heden aan de zijde van Nieuw Werklust gevallen, op € 3.526,23 aan verschotten, € 76.722,75 (inclusief BTW) aan rechtskundige bijstand en € 49.156,05 (inclusief BTW) aan deskundige bijstand;

10. veroordeelt de Staat in de proceskosten van het geding bij dit hof na verwijzing en begroot die kosten, voor zover tot heden aan de zijde van Nieuw Werklust gevallen, op € 60.720,55 (inclusief BTW) aan rechtskundige bijstand en € 8.591,00 (inclusief BTW) aan deskundige bijstand.

Dit arrest is gewezen door mrs. J.C. Toorman, C. Uriot en D.J. van der Kwaak en door de rolraadsheer in het openbaar uitgesproken op 16 februari 2021.

Na het tussenarrest van 24 april 2018 heeft deskundige mr. J. Berkvens het hof bericht dat deskundige ir. R.A. Toornend is overleden. De beide overgebleven deskundigen hebben daarna voorgesteld in de plaats van Toornend de heer dr. Ir. Ing. A.E.C. van der Stoel te benoemen. Partijen hebben laten weten tegen benoeming van Van der Stoel geen bezwaar te hebben.

Het hof zal Van der Stoel benoemen in de plaats van de overleden deskundige Toornend.

Het hof:

benoemt in de plaats van ir. R.A. Toornend:

Dr. Ir. Ing. A.E.C. van der Stoel

Crux Engineering B.V.

Pedro de Medinalaan 3c

1086 XK Amsterdam

020-4943070

verwijst de zaak naar de rol van 21 mei 2019 voor deskundigenbericht;

houdt iedere verdere beslissing aan.

Dit arrest is gewezen door mrs. J.C. Toorman, D.J. Van der Kwaak en C. Uriot en door de rolraadsheer in het openbaar uitgesproken op 5 maart 2019.

Partijen worden hierna opnieuw de Staat en Nieuw Werklust genoemd.

Bij het tussenarrest van 21 mei 2013 heeft het hof een deskundigenonderzoek bevolen ter beantwoording van de vraag:

Wat is de waarde van het bijkomend aanbod zoals dit is verwoord in het vonnis van 6 april 2005?

Deskundigen hebben een concept-advies op 7 augustus 2015 aan partijen toegezonden. Partijen hebben daarop gereageerd. Op 11 oktober 2016 heeft het hof het (definitief) deskundigenbericht ontvangen.

Partijen hebben de zaak ter zitting van 15 juni 2017 doen bepleiten, de Staat door mr. E.W.J. de Groot, advocaat te Breda, en Nieuw Werklust door mr. De Jager voornoemd, ieder aan de hand van pleitnotities die zijn overgelegd. Nieuw Werklust heeft een opgave van de kosten van rechtskundige en deskundige bijstand in het geding gebracht.

Ten slotte is arrest gevraagd.

Na de laatste cassatie en terugverwijzing is in deze zaak aan de orde de vaststelling van de waarde van het door de Staat gedane bijkomend aanbod. Dat aanbod van de Staat aan Nieuw Werklust strekt tot (terug-)levering van het onteigende belast met een opstalrecht ten behoeve van de Staat. Deskundigen hebben daarover advies uitgebracht.

Partijen hebben met deskundigen gecorrespondeerd over de vraag naar welke datum (peilmoment) de door hen vast te stellen waarde dient te worden vastgesteld.

Deskundigen hebben in hun advies uiteindelijk als peildatum voor de vaststelling van de waarde van het bijkomend aanbod gehanteerd de datum van onteigening, 22 mei 2002. Zij hebben deze datum gekozen nadat zij aanvankelijk tot uitgangspunt hadden genomen dat waardering zou moeten plaatsvinden naar de datum van aanvaarding van het bijkomend aanbod. Tussen partijen bestaat geen overeenstemming over de te hanteren peildatum. De Staat stelt dat de onteigeningsdatum de peildatum is en Nieuw Werklust meent dat de waarde moet worden bepaald naar de datum van levering.

In hun advies hebben deskundigen partijen voorgehouden dat het oordeel over de vraag welk waarderingsmoment moet worden gekozen hun opdracht te buiten gaat en er op gewezen dat het hof hierover een uitspraak moet doen omdat het de uitleg van het door de Staat gedane aanbod betreft.

Het hof overweegt ten aanzien van het peilmoment als volgt.

Het bijkomend aanbod luidt, voor zover thans nog van belang, dat de ter onteigening aangewezen eigendom belast met een recht van opstal ten name van de Staat onder voorwaarden als vermeld in een ter descente in het geding te brengen akte, aan Nieuw Werklust te koop wordt aangeboden, tegen een door de rechtbank op basis van de Onteigeningswet te bepalen schadeloosstelling, en dat dit bijkomend schadebeperkend aanbod gestand zal worden gedaan gedurende een periode van twee maanden na onherroepelijk worden van het te wijzen vonnis omtrent de schadeloosstelling.

Het hof constateert dat het aanbod geen uitdrukkelijke bepaling bevat van het peilmoment voor de waardevaststelling.

Uit hetgeen partijen in de processtukken en bij pleidooi naar voren hebben gebracht leidt het hof af dat destijds tussen partijen werd gesproken over de mogelijkheid dat, zoals de Staat primair had aangeboden, Nieuw Werklust een recht van opstal aan de Staat zou verlenen op de ter onteigening voorgedragen percelen. Nieuw Werklust heeft daar niet mee willen instemmen omdat zij geen enkel risico wilde lopen ten aanzien van haar grond in verband met de daaronder uit te voeren tunnelwerkzaamheden. Zij wilde daarom geen eigenaar zijn tijdens die werkzaamheden en ook pas na afronding van de werkzaamheden de keuze kunnen maken om de grond terug te kopen met gelijktijdige vestiging van een opstalrecht ten behoeve van de Staat. De Staat is met die mogelijkheid akkoord gegaan en heeft daartoe het in de vorige rechtsoverweging vermelde schadebeperkend aanbod gedaan. De Staat heeft daarbij bedongen dat Nieuw Werklust de grond op korte termijn zou leveren zodat de tunnelwerkzaamheden zouden kunnen beginnen, welke levering ook heeft plaatsgevonden. De Staat had daar belang bij omdat zij met de andere betrokken eigenaren reeds overeenstemming had bereikt over vestiging van een opstalrecht. Het akkoord stelde de Staat in de gelegenheid de tunnel aan te leggen. Partijen werden het niet eens over de te zijner tijd te hanteren koopprijs. Die zou echter, zo stellen beide partijen, in het vervolg van de onteigeningsprocedure door de deskundigen worden bepaald.

De Staat heeft zich ten aanzien van de te hanteren peildatum onder meer op het standpunt gesteld dat de bewoordingen “een op basis van de onteigeningswet te bepalen schadeloosstelling” meebrengen dat bij de bepaling van de waarde van het bijkomend aanbod de in de onteigeningswet bepaalde peildatum – datum van inschrijving van het onteigeningsvonnis – zou moeten worden gehanteerd. Het hof volgt de Staat daarin niet. Het hof acht de verwijzing naar de Onteigeningswet relevant voor de bij de waardevaststelling te hanteren criteria maar in de gegeven omstandigheden niet doorslaggevend voor de bepaling van het moment van die waardevaststelling. De tussen partijen getroffen regeling hield immers in dat (terug-) levering aan Nieuw Werklust zou worden uitgesteld naar een niet vaststaande datum in de toekomst, afhankelijk van het verloop van de werkzaamheden ten behoeve van de aanleg van de HSL en de onteigeningsprocedure. In de normale gevallen waarin de peildatum volgens de Onteigeningswet wordt gehanteerd, valt de peildatum samen met de inschrijving van het onteigeningsvonnis en daarmee met de datum waarop de onteigenaar (in dit geval de Staat) de eigendom verwerft. Daarvan is hier geen sprake. De levering van de eigendom aan de Staat heeft geruime tijd geleden al plaats gevonden. Onvoldoende is gesteld waarom Nieuw Werklust niettemin moest begrijpen dat de enkele verwijzing naar de Onteigeningswet ten aanzien van de waardebepaling (ook) meebracht dat de peildatum op een ander moment zou komen te liggen dan de datum waarop te zijner tijd op basis van het bijkomend aanbod aan haar zou worden (terug)geleverd. Indien de Staat een andere peildatum had willen bewerkstelligen, had het op de weg van de Staat gelegen om dat uitdrukkelijk op te nemen in het aanbod. Onder de geschetste omstandigheden mocht Nieuw Werklust aldus begrijpen dat de verwijzing naar de Onteigeningswet betrekking had op de regels die zien op de wijze van waardering en niet op het moment waarop die waardering plaatsvindt. Bij dit oordeel betrekt het hof ook dat de Staat het bijkomend aanbod heeft geformuleerd en voorts dat de Staat een ervaren partij is bij transacties in de onteigeningssfeer.

Uit het voorgaande volgt dat moet worden vastgesteld wat de waarde is ten tijde van het te wijzen arrest met een gestanddoeningstermijn van twee maanden na het onherroepelijk worden van het arrest. Om deze waarde zoveel mogelijk te benaderen zal de deskundigen gevraagd worden de actuele waarde te bepalen. Dit stemt overeen met de aanvankelijk door deskundigen gekozen peildatum (Advies van Deskundigen sub 12). Om die waarde te bepalen zullen deskundigen nader onderzoek moeten doen. Het hof ziet geen aanleiding andere deskundigen te benoemen dan de reeds eerder benoemde deskundigen.

De slotsom is dat deskundigen zal worden gevraagd de waarde van het bijkomend aanbod nader te bepalen op basis van de actuele waarde. Voor zover deskundigen daarbij nog relevant achten hetgeen Nieuw Werklust bij pleidooi sub 33 e.v. heeft gesteld omtrent de berekening van de nog te vergoeden rente, worden zij uitgenodigd zich ook daarover uit te laten.

Het hof merkt nog op dat Nieuw Werklust bij pleidooi haar petitum als geformuleerd bij memorie na verwijzing heeft gewijzigd. Nieuw Werklust vraagt daarbij onder meer om nogmaals op het advies van deskundigen te mogen reageren. Het hof ziet mede gelet op het hierboven overwogene geen aanleiding om thans aan dit verzoek verdere gevolgen te verbinden.

Alle overige beslissingen worden aangehouden.

Het hof:

beveelt dat een nader deskundigenonderzoek door de in deze zaak reeds eerder benoemde deskundigen zal plaatsvinden ter beantwoording van de volgende vraag:

Wat is de waarde van het bijkomend aanbod zoals dit is verwoord in het vonnis van 6 april 2005, rekening houdend met hetgeen onder 2.6. van dit tussenarrest is overwogen over de peildatum?

verzoekt deskundigen binnen vier weken na dit arrest aan de griffier van het hof te berichten of zij een descente nodig achten;

bepaalt dat de griffier een afschrift van dit arrest aan de deskundigen zal toezenden;

bepaalt dat de advocaat van de Staat de overige stukken van het dossier in kopie binnen twee weken na heden aan de deskundigen zal doen toekomen;

verwijst de zaak naar de rol van 18 september 2018 voor deskundigenbericht;

houdt iedere verdere beslissing aan.

Dit arrest is gewezen door mrs. J.C. Toorman, D.J. Van der Kwaak en C. Uriot en door de rolraadsheer in het openbaar uitgesproken op 24 april 2018.

Partijen worden hierna wederom de Staat en Nieuw Werklust genoemd.

Het hof heeft in deze zaak op 19 april 2011 een tussenarrest uitgesproken. Voor het verloop van het geding in hoger beroep tot die datum wordt naar dat arrest verwezen.

Partijen hebben zich bij meerdere brieven uitgelaten over de benoeming van deskundigen. Nadat het hof bij brief van 30 november 2011 aan partijen heeft laten weten voornemens te zijn de benoeming van deskundigen te wijzigen, is gebleken dat een van de te benoemen deskundigen niet langer als deskundige beschikbaar is. Bij brief van 27 maart 2013 heeft de waarnemend griffier namens het hof aan partijen meegedeeld welke deskundigen het hof voornemens was te benoemen. Naar aanleiding daarvan hebben partijen zich opnieuw uitgelaten over de te benoemen deskundigen, de Staat bij brief van zijn advocaat van 2 april 2013 en Nieuw Werklust bij brief van haar advocaat van 1 mei 2013. Mr. Berkvens, een van de mogelijk te benoemen deskundigen, heeft zich bij brief van 16 april 2013 uitgelaten over de benoeming van deskundigen.

Ten slotte hebben partijen wederom arrest gevraagd.

Het hof heeft bij brief van 30 november 2011 laten weten voornemens te zijn de in eerste aanleg benoemde deskundigen (ing. P.H. Reinders Folmer, J. van der Wel en mr. J. Berkvens) opnieuw te benoemen. Nu gebleken is dat een van die deskundigen, de heer J. van der Wel, niet langer als deskundige beschikbaar is, ziet het hof aanleiding om in zijn plaats ir. J Toornend als deskundige te benoemen

De deskundigen zal worden gevraagd of zij kunnen volstaan met het verstrekken van schriftelijke inlichtingen, of dat zij, zoals door Nieuw Werklust is bepleit, een descente nuttig achten alvorens te adviseren.

Het is aan deskundigen om te beoordelen in hoeverre voor hun advies de door Nieuw Werklust bij antwoordmemorie onder 33. genoemde punten relevant zijn.

De aan de deskundigen te stellen vraag luidt aldus:

- Wat is de waarde van het bijkomend aanbod zoals dit is verwoord in het vonnis van 6 april 2005?

Indien deskundigen voor de beantwoording van deze vraag een descente nodig achten, wordt aan hen verzocht dit aan het hof te berichten. In dat geval zal een datum voor descente worden bepaald na opgave door partijen van hun verhinderdata. Het hof verzoekt deskundigen om partijen in de gelegenheid te stellen te reageren op het concept-deskundigenbericht. Na het deskundigenbericht zal geen gelegenheid worden gegeven een memorie in te dienen, doch zal pleidooi worden gehouden.

Iedere verdere beslissing zal worden aangehouden.

Het hof:

beveelt dat een deskundigenonderzoek zal plaatsvinden ter beantwoording van de volgende vraag:

Wat is de waarde van het bijkomend aanbod zoals dit is verwoord in het vonnis van 6 april 2005?

benoemt tot deskundigen:

1. Mr. J. Berkvens

P/a Jonker Abeln Advocaten

De Lairessestraat 73

1071 NV Amsterdam

2. Ir. R.A. Toornend

Midden Duin en Daalseweg 29

2061 AP Bloemendaal

3.Ing. P.H. Reinders Folmer

Bijdorplaan 159

2015 CJ Haarlem

verzoekt deskundigen binnen vier weken na dit arrest aan de griffier van het hof te berichten of zij een descente nodig achten;

bepaalt dat de griffier een afschrift van dit arrest aan de deskundigen zal toezenden;

bepaalt dat de advocaat van de Staat de overige stukken van het dossier in kopie binnen twee weken na heden aan de deskundigen zal doen toekomen;

verwijst de zaak naar de rol van 26 november 2013 voor deskundigenbericht;

houdt iedere verdere beslissing aan.

Dit arrest is gewezen door mrs. G.C.C. Lewin, J.C. Toorman en W.J. Noordhuizen en door de rolraadsheer in het openbaar uitgesproken op 28 mei 2013.

De partijen worden hierna de Staat en Nieuw Werklust genoemd.

Voor het verloop van het geding tot het arrest van de Hoge Raad van 26 maart 2010 (nr. C08/02107) wordt verwezen naar hetgeen de Hoge Raad hierover in dit arrest onder 1 en 2 heeft overwogen.

Na verwijzing heeft de Staat een memorie na verwijzing genomen, met conclusie als in de memorie vermeld.

Daarop heeft Nieuw Werklust geantwoord, met conclusie als in de memorie vermeld.

Daarna hebben partijen arrest gevraagd.

De Staat heeft Nieuw Werklust gedagvaard voor de rechtbank te ‘s-Gravenhage en gevorderd ten name van de Staat de onteigening van een aantal nader omschreven percelen vervroegd uit te spreken. Bij vonnis van 12 februari 2002, dat op 22 mei 2003 is ingeschreven in de openbare registers, heeft de rechtbank onder meer de gevorderde onteigening vervroegd uitgesproken, het voorschot op de schadeloosstelling vastgesteld op € 1.298.688,35, en drie deskundigen en een rechter-commissaris benoemd. Bij vonnis van 6 april 2005 heeft de rechtbank de totale schadeloosstelling voor Nieuw Werklust vastgesteld op € 2.285.870,--, waarin begrepen het reeds betaalde voorschot van € 1.298.688,35, alsmede op een rente van 4,5% over dit bedrag vanaf 22 mei 2002 tot 6 april 2005, en de Staat veroordeeld deze bedragen met verrekening van het voorschot aan Nieuw Werklust te voldoen, met de wettelijke rente vanaf laatstgenoemde datum tot de dag der algehele voldoening.

Bij arrest van 27 oktober 2006 heeft de Hoge Raad voornoemd vonnis vernietigd en het geding ter verdere behandeling verwezen naar het gerechtshof ’s-Gravenhage. De Hoge Raad heeft daarbij onder meer overwogen dat de rechtbank ten onrechte bij de bepaling van de schadeloosstelling een uit de aanvaarding van het door de Staat gedane schadedeperkend aanbod voortvloeiende verrekening heeft toegepast.

Het gerechtshof ’s-Gravenhage heeft bij arrest van 21 februari 2008 onder meer de schadeloosstelling vastgesteld op € 2.285.870,--. Tegen dit arrest heeft Nieuw Werklust beroep in cassatie ingesteld. De Staat heeft incidenteel cassatieberoep ingesteld.

Bij voornoemd arrest van 26 maart 2010 heeft de Hoge Raad het arrest van het gerechtshof ’s-Gravenhage vernietigd en de zaak ter verdere behandeling en beslissing verwezen naar het gerechtshof Amsterdam. De Hoge Raad heeft daarbij onder meer overwogen dat het hof na verwijzing niet alleen de schadeloosstelling diende vast te stellen doch ook de waarde van het schadebeperkend aanbod diende te bepalen.

Bij memorie na verwijzing heeft de Staat zich op het standpunt gesteld dat het hof voor het vaststellen van de waarde van het bijkomend aanbod kan volstaan met het inwinnen van schriftelijke inlichtingen bij deskundigen, in het bijzonder antwoord op de vraag of deskundigen bij de waardering van het bijkomend aanbod rekening hebben gehouden met de extra bouwkosten en de kosten van oeverbeschoeiing.

Bij antwoordmemorie na verwijzing heeft Nieuw Werklust aanstelling van nieuwe deskundigen bepleit en betoogd dat reden bestaat een descente te bepalen.

Naar het oordeel van het hof bestaat aanleiding deskundigen te vragen het hof te adviseren omtrent de waarde van het schadebeperkend aanbod. Nu het uit te brengen advies het karakter heeft van een nader advies op het in deze zaak reeds uitgebrachte advies, zal het hof de bij de rechtbank benoemde deskundigen benoemen. Nieuw Werklust heeft onvoldoende redenen aangedragen om andere deskundigen te benoemen dan de deskundigen die eerder in deze zaak hebben geadviseerd.

De deskundigen zal worden gevraagd of zij kunnen volstaan met het verstrekken van schriftelijke inlichtingen, of dat zij, zoals door Nieuw Werklust is bepleit, een descente nuttig achten alvorens te adviseren.

Het is aan deskundigen om te beoordelen in hoeverre zij voor hun advies de door Nieuw Werklust bij antwoordmemorie onder 33. genoemde punten relevant zijn.

De aan de deskundigen te stellen vraag luidt aldus:

Indien deskundigen voor de beantwoording van deze vraag een descente nodig achten, wordt hen verzocht dit aan het hof te berichten. In dat geval zal een datum voor descente worden bepaald na opgave door partijen van hun verhinderdata. Het hof verzoekt deskundigen om partijen in de gelegenheid te stellen te reageren op het concept-deskundigenbericht. Na het deskundigenbericht zal geen gelegenheid worden gegeven een memorie in te dienen, doch zal pleidooi worden gehouden.

Het hof zal een deskundigenonderzoek bevelen ter bepaling van de waarde van het schadebeperkend aanbod zoals is omschreven in het vonnis van 6 april 2005 en zal daartoe deskundigen benoemen. Iedere verdere beslissing zal worden aangehouden.

Ing. J.A. Jansens van Gellicum

p/a ‘t Schoutenhuis

Postbus 13