HR, 01-12-2023, nr. 22/04491

Het cassatiemiddel bestaat uit twee onderdelen en is gericht tegen het oordeel van het hof in overweging 3.3.4. (en de daarop voortbouwende rechtsoverwegingen):

“3.3.4. Tussen partijen is niet in geschil dat het door de vrouw van haar moeder met de uitsluitingsclausule geërfde vermogen van in ieder geval € 126.100,- buiten de finale verrekening moet blijven, zodat het hof ook hiervan zal uitgaan. Partijen zijn het oneens over de wijze waarop de finale verrekening moet plaatsvinden en in het bijzonder over de wijze waarop rekening moet worden gehouden met het door de vrouw met de uitsluitingsclausule geërfde en in de woning geïnvesteerde vermogen. Partijen zijn in hun huwelijkse voorwaarden een finaal verrekenbeding overeengekomen inhoudende dat als hun huwelijk eindigt door echtscheiding hun vermogens zo zullen worden verrekend dat ieder gerechtigd is tot een waarde gelijk aan die waartoe hij gerechtigd zou zijn indien tussen de echtgenoten de algehele gemeenschap van goederen had bestaan. Dit finaal verrekenbeding strekt ertoe dat zij een beschrijving maken van ieders vermogen bestaande uit het saldo van zijn bezittingen en schulden, dat de omvang en de waarde daarvan wordt vastgesteld en dat verrekening plaatsvindt doordat de ene partij aan de andere partij een bedrag uitkeert zo, dat ieder van hen de helft geniet van de waarde van de vermogens. Het hof volgt de vrouw niet in haar stelling dat één gezamenlijke opstelling van de vermogens moet worden gemaakt.

Het beding bevat een methode voor verrekening naar analogie van de verdeling van de gemeenschap van goederen en heeft niet tot gevolg dat partijen bij verrekening ervan dienen uit te gaan dat tijdens het huwelijk of op het moment van de verrekening daadwerkelijk een gemeenschap bestaat. Deze analogie brengt mee dat buiten de verrekening vallen goederen die bij het bestaan van een gemeenschap tussen partijen daarbuiten zouden zijn gevallen, waaronder vermogen waarvoor dat bij een uitsluitingsclausule in een testament is bepaald.

Ervan uitgaande dat zowel de woning als de hypotheekschuld en het in de woning gestoken geërfde vermogen enkel behoren tot het vermogen van de vrouw, leidt het voorgaande tot de volgende beschrijving van het te verrekenen vermogen van de vrouw per de peildatum: de waarde van de woning ad € 250.000,- verminderd met het door haar met de uitsluitingsclausule geërfde en in de woning geïnvesteerde bedrag van (in ieder geval) € 126.100,- en de hypotheekschuld van € 200.000,-, zodat haar vermogen negatief is. In het geval de vrouw geen met de uitsluitingsclausule geërfd bedrag van € 126.100,- in de woning had kunnen steken, maar ook dit deel door middel van een hypothecaire geldlening had moeten financieren was de uitkomst overigens dezelfde geweest.

Gelet op het bepaalde in artikel 12 lid 8 HV wordt niet verrekend indien één van de echtgenoten een negatief vermogen heeft. Nu het vermogen van de vrouw negatief uitkomt hoeft de waarde van het vermogen van de man niet meer te worden vastgesteld en kan alleen al om die reden een deskundigenonderzoek achterwege blijven.

Voor zover de vrouw heeft gesteld dat partijen niet de bedoeling hebben gehad om in het geval het vermogen van een van partijen negatief is, een verrekening achterwege te laten, heeft zij deze stelling onvoldoende gemotiveerd tegenover de betwisting door de man. Zij heeft immers geen feiten en omstandigheden gesteld ter nadere onderbouwing van deze stelling. Dit geldt ook voor haar stelling dat de uitkomst zeer onredelijk en onbillijk is, te meer nu de woning zoals de man onbetwist heeft aangevoerd in 2020 een WOZ-waarde van € 378.000,- heeft. Al hetgeen de vrouw in het kader van haar eerste grief verder heeft aangevoerd doet hieraan niet af. De eerste grief van de vrouw faalt en haar primaire en subsidiaire vordering onder I en Ia, Ib, en Ic zullen worden afgewezen. Om die reden komt het hof niet toe aan de voorwaardelijke grief van de man en kan deze onbesproken blijven.”

Volgens het eerste onderdeel van het cassatiemiddel heeft het hof een onjuiste uitleg gegeven aan artikel 12 lid 8 van de huwelijkse voorwaarden nu daarin niet staat “Er wordt niet verrekend, indien het te verrekenen vermogen van een van de echtgenoten negatief is”, het beding heeft het uitsluitend over ‘het vermogen’. Het vermogen van de vrouw bestaat uit de waarde van de woning van € 250.000,- minus de hypotheekschuld van € 200.000,- is € 50.000,-. Het is volgens de vrouw onbegrijpelijk dat het hof op dit vermogen van de vrouw het door haar met de uitsluitingsclausule geërfde en in de woning geïnvesteerde bedrag van (in ieder geval) € 126.100,- in mindering brengt en zo tot de conclusie komt dat er sprake is van een negatief eigen vermogen. Het met de uitsluitingsclausule verkregen vermogen valt immers buiten de verrekening en raakt daarmee ook het te verrekenen vermogen van de vrouw niet, aldus het cassatiemiddel.

In de wet wordt geen definitie gegeven van wat onder een verrekenbeding moet worden verstaan. Asser/De Boer, Kolkman & Salomons geeft de volgende algemene omschrijving van het verrekenbeding: ‘Een verrekenbeding is het in huwelijksvoorwaarden opgenomen beding tussen echtgenoten, krachtens welk zij onderling (intern) afrekenen op andere wijze dan goederenrechtelijk (extern) uit hun huwelijksvermogensregime voortvloeit.’3.

Een finaal verrekenbeding wordt pas uitgevoerd aan het einde van het huwelijk (door echtscheiding of door overlijden). Een bekende vorm van het finaal verrekenbeding is dat de echtgenoten in hun huwelijkse voorwaarden afspreken dat zij buiten iedere gemeenschap van goederen zijn gehuwd, maar aan het einde van het huwelijk afrekenen alsof zij in gemeenschap van goederen zijn gehuwd (een ‘alsof-gemeenschap’). Hier zijn verschillende varianten op denkbaar. Gelet op de contractsvrijheid tussen echtgenoten staat het hen vrij hierover af te spreken wat hen goeddunkt. Uitleg van huwelijkse voorwaarden dient altijd te geschieden aan de hand van de Haviltex-maatstaf.4.

Op 1 september 2002, is afdeling 1.8.2 BW bij de Wet regels verrekenbedingen gewijzigd. Partijen zijn gehuwd op 28 juni 2002. In dit geval hebben partijen ervoor gekozen om zowel een periodiek als een finaal verrekenbeding op te nemen in hun huwelijkse voorwaarden. Dat betekent dat de Wet regels verrekenbedingen onmiddellijke werking heeft.5.

De Hoge Raad heeft op 7 oktober 20226.overwogen:

Indien echtgenoten gehuwd zijn op huwelijkse voorwaarden die een of meer verplichtingen tot verrekening van inkomsten of vermogen inhouden, heeft de verplichting tot verrekening – voor zover de echtgenoten niet anders zijn overeengekomen – op grond van art. 1:133 lid 2, tweede zin, BW geen betrekking op vermogen dat krachtens erfopvolging bij versterf, making, lastbevoordeling of gift is verkregen en ook niet op de vruchten daaruit of de voor dat vermogen of die vruchten in de plaats getreden goederen. Met betrekking tot de verrekening bepaalt art. 1:135 BW dat deze geschiedt bij helfte (lid 1) en dat daarop enkele bepalingen met betrekking tot de verdeling van een gemeenschap van overeenkomstige toepassing zijn (lid 2). Art. 1:142 BW bepaalt voor finale verrekenbedingen op welk tijdstip de samenstelling en de omvang van het te verrekenen vermogen worden bepaald (de peildatum).

De hiervoor genoemde wettelijke bepalingen – die aansluiten bij hetgeen voor 1 september 2002 gold7.– brengen mee dat goederen van een echtgenoot die deze voorafgaand of tijdens het huwelijk krachtens erfrecht of schenking heeft verkregen of die voor zodanige goederen in de plaats zijn getreden, buiten de verrekening blijven indien zij op de peildatum nog aanwezig zijn. Uit de bepalingen vloeit geen vergoedingsrecht voort voor goederen die op de peildatum niet meer aanwezig zijn.

Finale verrekenbedingen bevatten veelal de bepaling dat aan het einde van het huwelijk wordt afgerekend alsof gemeenschap van goederen heeft bestaan.8.Door een zodanig finaal verrekenbeding (hierna ook: ‘alsof’-beding) overeen te komen, zoeken de echtgenoten kennelijk aansluiting bij regels voor de wettelijke gemeenschap van goederen in titel 7 van Boek 1 BW. De vraag kan rijzen of de echtgenoten daarbij slechts het oog hebben op de regels over de omvang van de wettelijke gemeenschap (in het bijzonder art. 1:94 BW), dan wel of zij mede beogen de mogelijkheid van het ontstaan van vergoedingsrechten als bedoeld in (thans) art. 1:95 lid 2 BW en art. 1:96 lid 4 BW in het leven te roepen. Wat art. 1:96 lid 4 BW betreft, zou het dan gaan om een vergoedingsrecht in verband met het voldoen van een schuld van de ‘pseudo-gemeenschap’ ten laste van niet tot die pseudogemeenschap behorende eigen goederen van een echtgenoot.

De hiervoor in 3.2.2 genoemde vraag kan niet in algemene zin worden beantwoord. Of partijen met een ‘alsof’-beding niet slechts een methode van verrekening naar analogie van de gemeenschap van goederen zijn overeengekomen maar ook de mogelijkheid van vergoedingsrechten alsof tijdens het huwelijk gemeenschap van goederen heeft bestaan, is een kwestie van uitleg van de huwelijkse voorwaarden. Bij die aan de feitenrechter voorbehouden uitleg kan, tegen de achtergrond van hetgeen voortvloeit uit de hiervoor in 3.2.1 genoemde wettelijke regels, bijvoorbeeld van belang zijn wat partijen eventueel nader met betrekking tot de berekening van de verrekenvordering zijn overeengekomen en of zij naast het ‘alsof’-beding reeds regelingen hebben getroffen voor het ontstaan van vergoedingsrechten, zoals ter zake van de kosten van de huishouding.”

Ook in deze zaak gaat het om het antwoord op de vraag hoe de huwelijkse voorwaarden moeten worden uitgelegd in een geval waarbij partijen zowel een periodiek als een finaal verrekenbeding zijn overeengekomen (art. 7, 8 en 12 van de huwelijkse voorwaarden). Hamvraag is hier wat behoort tot het vermogen van de vrouw. De wetgever9.heeft in de memorie van toelichting de ‘samenstelling’ en de ‘omvang’ van het te verrekenen vermogen als volgt omschreven:

“Onder «samenstelling» van het te verrekenen vermogen wordt verstaan het antwoord op de vraag welke goederen en schulden deel uitmaken van het te verrekenen vermogen. Onder «omvang» van het te verrekenen vermogen wordt verstaan het in geld uitgedrukte bedrag van het verschil tussen de waarde van de te verrekenen goederen en het bedrag van de daarop in mindering te brengen schulden. Indien tot het te verrekenen vermogen geen schulden behoren, is de omvang van de verrekenplicht gelijk aan de waarde van de te verrekenen goederen.”

Naar vaste rechtspraak blijven onder uitsluitingsclausule verkregen goederen óók in geval van gemeenschap van goederen buiten de verrekening10.. Dit uitgangspunt heeft het hof met juistheid toegepast in overweging 3.3.4. waarin is gemotiveerd hoe het finaal verrekenbeding van partijen moet worden uitgelegd. Bij die uitleg speelt een belangrijke rol dat partijen in dit geval niet alleen een finaal verrekenbeding zijn overeengekomen maar dat zij ook hebben bepaald dat er niet aan verrekening wordt toegekomen indien het vermogen van een van de echtgenoten negatief is (artikel 12 lid 8 huwelijkse voorwaarden). Dat betekent dat (zoals het hof ook heeft gedaan) eerst zal moeten worden vastgesteld wat ieders vermogen omvat11.. Het hof heeft bij de bepaling van die omvang van het vermogen het bij uitsluiting door de vrouw geërfde bedrag buiten beschouwing gelaten en heeft van de waarde van de woning van de vrouw de hypotheekschuld afgetrokken waardoor een negatief eigen vermogen van de vrouw resteert. Het onder uitsluiting geërfde bedrag behoort immers niet tot het te verrekenen vermogen. Het hof is aldus niet toegekomen aan daadwerkelijke verrekening. Mijns inziens heeft het hof aldus de juiste maatstaf (dat wil zeggen het vaststellen van ieders vermogen door uitleg van de huwelijkse voorwaarden) toegepast. Zoals de Hoge Raad in het hiervoor onder 3.6 geciteerde arrest heeft overwogen is een dergelijke uitleg bij uitstek voorbehouden aan de feitenrechter en laat zich in cassatie dus slechts beperkt toetsen. Daarbij heeft het hof voldoende inzicht gegeven in zijn gedachtegang. Er is geen sprake van een ontoereikende of onbegrijpelijke motivering. Het eerste onderdeel kan dus niet tot cassatie leiden.

Het tweede onderdeel van het cassatiemiddel betoogt dat de vrouw in sub 11 van de appeldagvaarding nadrukkelijk heeft aangevoerd dat het naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is dat ook al zou moeten worden uitgegaan van een negatief vermogen van de vrouw dit er toe zou leiden dat het (aanzienlijke) vermogen van de man niet met de vrouw hoeft te worden verrekend. Deze essentiële stelling heeft het hof ten onrechte buiten beschouwing gelaten.

Deze klacht mist feitelijke grondslag. In overweging 3.3.4 heeft het hof in de laatste alinea immers overwogen dat de vrouw haar stelling dat de uitkomst zeer onredelijk en onbillijk is, onvoldoende heeft gemotiveerd tegenover de betwisting door de man. Zij heeft immers geen feiten en omstandigheden gesteld ter nadere onderbouwing van deze stelling. Dit geldt ook voor haar stelling dat de uitkomst zeer onredelijk en onbillijk is. te meer nu de woning zoals de man onbetwist heeft aangevoerd in 2020 een WOZ-waarde van € 378.000.- heeft. Het hof is dus niet voorbijgegaan aan deze stelling van de vrouw. Ook het tweede onderdeel treft geen doel.