HvJ EU, 05-12-2019, nr. C-421/18

Om te beginnen wil ik eraan herinneren dat de in hoofdstuk II van de Brussel I bis-verordening vastgestelde bevoegdheidsregels berusten op het in artikel 4, lid 1, van deze verordening vervatte beginsel dat personen die hun woonplaats hebben op het grondgebied van een lidstaat worden opgeroepen voor de gerechten van die staat.17.

Dat beginsel wordt evenwel aangevuld met alternatieve bevoegdheidsregels, gebaseerd op de nauwe band tussen het gerecht en de vordering of de noodzaak een goede rechtsbedeling te vergemakkelijken, waaronder de in artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening vervatte bevoegdheidsregel ten aanzien van ‘verbintenissen uit overeenkomst’.18.

Aan het in artikel 7, punt 1, bedoelde begrip ‘verbintenissen uit overeenkomst’ moet een autonome uitlegging worden gegeven, waarbij in de eerste plaats aansluiting moet worden gezocht bij het stelsel en de doelstellingen van deze verordening.19.

Uit vaste rechtspraak van het Hof vloeit voort dat hoewel artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening niet vereist dat er een overeenkomst is gesloten, er voor de toepassing van deze bepaling niettemin een verbintenis moet bestaan, aangezien de rechterlijke bevoegdheid volgens die bepaling wordt vastgesteld op basis van de plaats waar de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt, is uitgevoerd of moet worden uitgevoerd. Derhalve mag de uitdrukking ‘verbintenissen uit overeenkomst’ in de zin van deze bepaling niet aldus worden uitgelegd dat zij ziet op een situatie waarin geen sprake is van een door een partij jegens een andere vrijwillig aangegane verbintenis.20.

Bijgevolg is voor de toepassing van de bijzondere bevoegdheidsregel voor verbintenissen uit overeenkomst in artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening vereist dat er sprake is van een vrijwillig aangegane juridische verbintenis van een persoon jegens een andere waarop de vordering van de verzoeker is gebaseerd.21.

In dat verband wil ik er allereerst op wijzen dat uit het arrest Peters Bauunternehmung, waaraan de verwijzende rechter refereert22., voortvloeit dat verbintenissen welke hun grondslag hebben in de tussen een vereniging en haar leden bestaande lidmaatschapsverhouding, te beschouwen zijn als verbintenissen uit overeenkomst.

In de zaak die heeft geleid tot dat arrest ging het om de kwalificatie van een betalingsverplichting die voortvloeide uit het vrijwillige lidmaatschap van een ondernemersvereniging. De betrokken betaling was aan de betrokken onderneming in rekening gebracht krachtens een intern voorschrift dat was vastgesteld door de organen van de vereniging en dat bindend was voor haar leden.23.

Dienaangaande heeft het Hof geoordeeld dat ‘het lidmaatschap van een vereniging nauwe betrekkingen tot stand brengt, welke van dezelfde aard zijn als die tussen de partijen bij een overeenkomst’, zodat het voor de toepassing van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening legitiem was de door de verwijzende rechter bedoelde verbintenissen te beschouwen als verbintenissen uit overeenkomst. Het heeft daaraan toegevoegd dat het in dit verband niet van belang was dat de betwiste verbintenis zonder meer uit de toetreding voortvloeide dan wel uit die toetreding in verband met een besluit van een orgaan van de vereniging.24.

Vervolgens heeft het Hof die rechtspraak naar analogie toegepast in het arrest Powell Duffryn25., waarin het heeft geoordeeld dat de statuten van een vennootschap als een overeenkomst moeten worden beschouwd die zowel de betrekkingen tussen de aandeelhouders als de betrekkingen tussen deze aandeelhouders en de door hen opgerichte vennootschap regelt. Volgens het Hof brengen de aandeelhouders met de oprichting van een vennootschap immers tot uitdrukking dat zij een gemeenschappelijk belang hebben, bestaande in het nastreven van een gemeenschappelijk doel. Om dit doel te bereiken, heeft iedere aandeelhouder jegens de andere aandeelhouders en de organen van de vennootschap rechten en plichten, die in de statuten van de vennootschap zijn neergelegd. Het Hof heeft geconcludeerd dat een forumclausule in de statuten van een vennootschap een overeenkomst vormt die voor alle aandeelhouders bindend is.26.

Zoals het Hof heeft uitgelegd, stemt een aandeelhouder, door aandeelhouder van een vennootschap te worden en te blijven, ermee in dat alle bepalingen van de statuten van de vennootschap alsmede alle overeenkomstig het toepasselijke nationale recht en de statuten genomen besluiten van de vennootschapsorganen voor hem gelden, ook al is hij het met sommige van die bepalingen of besluiten niet eens.27.

Mijns inziens is de onderliggende redenering van de aangehaalde rechtspraak dat wanneer een rechtspersoon of natuurlijke persoon vrijwillig lid is geworden van een rechtspersoon (bijvoorbeeld een vereniging of een vennootschap), die rechtspersoon of natuurlijke persoon ermee instemt zich te onderwerpen aan alle uit dat lidmaatschap voortvloeiende verplichtingen die in de statuten van de vennootschap en de besluiten van de vennootschapsorganen zijn neergelegd, waardoor tussen die rechtspersoon en zijn leden nauwe betrekkingen tot stand worden gebracht die gelijk te stellen zijn met contractuele betrekkingen.

Tot slot heeft het Hof, in het recente arrest Kerr28., de gelegenheid gekregen zich uit te spreken over de kwalificatie van een betalingsverplichting die voortvloeide uit een besluit van de algemene vergadering van de vereniging van eigenaars van een appartementencomplex — die geen rechtspersoonlijkheid had en krachtens de wet speciaal was opgericht om bepaalde rechten uit te oefenen —, welk besluit door de meerderheid van de leden was vastgesteld maar bindend was voor alle leden ervan en waarbij het bedrag van de jaarlijkse financiële bijdragen in het budget van de vereniging van eigenaars voor het onderhoud van de gemeenschappelijke gedeelten van dat complex was vastgesteld.

Het Hof heeft, onder verwijzing naar voornoemde arresten, geoordeeld dat het lidmaatschap van een vereniging van eigenaars weliswaar bij wet was voorgeschreven, aangezien het Bulgaarse recht dat in de desbetreffende zaak van toepassing was, voorzag in een verplichting om de gemeenschappelijke gedeelten te laten beheren door een vereniging van eigenaars, maar dit niet wegnam dat de bijzonderheden van het beheer van de gemeenschappelijke gedeelten van het betrokken onroerend goed in voorkomend geval bij overeenkomst waren geregeld en dat de toetreding tot de vereniging was gebeurd door de vrijwillige verwerving van een appartement samen met de aandelen in de mede-eigendom van die gemeenschappelijke gedeelten, waardoor de betwiste verplichting tot betaling moest worden aangemerkt als een vrijwillig aangegane juridische verbintenis in de zin van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening.29.

Het Hof heeft daaraan toegevoegd dat het feit dat de betrokken mede-eigenaars niet hadden deelgenomen aan de vaststelling van dat besluit of zich daartegen niet hadden verzet, maar het besluit en de daaruit voortvloeiende verbintenis hen krachtens de wet bonden, niet van invloed was op de toepassing van artikel 7, punt 1, aangezien iedere mede-eigenaar, door de mede-eigendom van een onroerend goed te verkrijgen en te behouden, zich vrijwillig had onderworpen aan alle bepalingen van het reglement van de betrokken vereniging van eigenaars en aan de door de algemene vergadering daarvan genomen besluiten.30.

Het is in het licht van die rechtspraak dat de prejudiciële vraag in de onderhavige zaak moet worden onderzocht.

Overeenkomstig voornoemde rechtspraak is het om de prejudiciële vraag te beantwoorden van cruciaal belang te bepalen of de verplichting tot betaling van jaarlijkse bijdragen een vrijwillig aangegane verbintenis in de zin van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening is.

In casu is de vraag meer bepaald of het feit dat lidmaatschap van een orde van advocaten door het Belgische Gerechtelijk Wetboek is voorgeschreven om het beroep van advocaat te kunnen uitoefenen, eraan in de weg staat dat de verplichting om de uit dat lidmaatschap voortvloeiende bijdragen te betalen wordt beschouwd als een vrijwillig aangegane juridische verbintenis.

De Italiaanse en de Litouwse regering zijn van mening dat deze vraag ontkennend moet worden beantwoord.

Deze regeringen zijn in wezen van mening dat de verplichting tot betaling van bijdragen in essentie een vrijwillig aangegane verbintenis is, aangezien wie advocaat wordt, vrijwillig te kennen geeft dat beroep te willen uitoefenen, waaruit de verplichting voortvloeit lid te worden van een beroepsorde en derhalve ook de door die orde vastgestelde bijdragen te betalen. Op grond van het beginsel dat in het arrest Peters Bauunternehmung31. is gehanteerd, stellen deze regeringen dat de tussen de orde en de advocaten bestaande lidmaatschapsverhouding van dezelfde aard is als de banden die tussen partijen bij een overeenkomst ontstaan. Een beroepsorde kan immers worden gelijkgesteld aan een vereniging, en de verplichtingen van haar leden zijn gebaseerd op de overeenkomst waarbij de betrekkingen tussen de orde en haar leden tot stand worden gebracht. Middels die overeenkomst geven de overeenkomstsluitende partijen aan dat zij bereid zijn de interne regels van het betrokken organisme te aanvaarden, hetgeen onder meer inhoudt dat zij zich ertoe verbinden de door het organisme vastgestelde bijdragen te betalen.

De genoemde regeringen wijzen er voorts op dat de uitlegging die zij voorstellen gerechtvaardigd is vanwege de specifieke band tussen de plaats van uitvoering van de verbintenis en het gerecht van die plaats, aangezien het gerecht van de lidstaten van de plaats van vestiging van de orde van advocaten het best geplaatst is om zich uit te spreken over het geding.32.

De Commissie, daarentegen, is van oordeel dat een vordering als die in het hoofdgeding geen vordering ‘ten aanzien van verbintenissen uit overeenkomst’ in de zin van artikel 7, punt 1, van deze verordening is, aangezien het lidmaatschap van een orde van advocaten, waaruit de verplichting om de jaarlijkse bijdragen te betalen voortvloeit, bij wet is voorgeschreven om het beroep van advocaat te kunnen uitoefenen, zonder de mogelijkheid een andere keuze te maken of hiervan af te wijken. De Commissie onderstreept in dat verband met name dat de betrokken onderneming in de zaak die heeft geleid tot het arrest Peters Bauunternehmung33., anders dan in casu het geval is, vrijwillig had besloten om lid te worden van de vereniging.

Volgens de Commissie zou het bovendien niet dienstig zijn de voorwaarde van een vrijwillig aangegane verbintenis te omzeilen door de algemene doelstellingen van de Brussel I bis-verordening op het gebied van bijzondere bevoegdheden als basis te nemen, wat er in de praktijk overigens al te gemakkelijk toe zou leiden dat het forum van de eiser bevoegd is, hetgeen zou indruisen tegen de in artikel 4, lid 1, van deze verordening vervatte algemene regel.

Ik geef toe dat het antwoord op de prejudiciële vraag niet voor de hand ligt.

Het klopt dat de situatie in het hoofdgeding enige gelijkenissen vertoont met de zaken die hebben geleid tot de hierboven genoemde arresten Peters Bauunternehmung34. en Powell Duffryn35., in die zin dat het hoofdgeding eveneens ziet op betrekkingen tussen een rechtspersoon en zijn leden en op een aan de leden van die rechtspersoon opgelegde betalingsverplichting die voortvloeit uit een besluit van die rechtspersoon.

Zoals de Commissie terecht opmerkt, verschilt de situatie in het hoofdgeding echter van die in de genoemde zaken doordat inschrijving op het tableau van een orde van advocaten, waaruit de verplichting om de door die orde vastgestelde jaarlijkse bijdragen te betalen voortvloeit, krachtens artikel 428, eerste alinea, van het Belgische Gerechtelijk Wetboek verplicht is om het beroep van advocaat te kunnen uitoefenen.

Ik wijs erop dat die verplichte inschrijving bij een orde van advocaten verband houdt met het feit dat die orde een taak van openbaar belang vervult.36. In dat opzicht kan de orde mijns inziens niet worden gelijkgesteld aan een privaatrechtelijke vereniging of privaatrechtelijke vennootschap, zoals in voornoemde arresten, waarin het Hof heeft verklaard dat alle betrekkingen tussen deze rechtspersonen en hun respectieve leden van contractuele aard waren.37.

Ik kan me dan ook niet vinden in de stellingen van de Italiaanse en de Litouwse regering dat de tussen de orde en de advocaten bestaande lidmaatschapsverhouding globaal genomen van dezelfde aard is als de banden die tussen partijen bij een overeenkomst ontstaan.

Zoals ik in de punten 28 tot en met 45 van deze conclusie met betrekking tot het toepassingsgebied van de Brussel I bis-verordening heb uiteengezet, moet er in het geval van orden van advocaten immers een onderscheid worden gemaakt tussen twee soorten geschillen: enerzijds geschillen over de betrekkingen tussen de orde en haar leden die publiekrechtelijk van aard zijn en daardoor uitgesloten zijn van het toepassingsgebied van deze verordening, en anderzijds geschillen over de betrekkingen tussen de orde en haar leden die privaatrechtelijk van aard zijn en daardoor binnen het toepassingsgebied van de verordening vallen.

Alleen binnen die tweede categorie geschillen kan een vordering een vordering ‘ten aanzien van een verbintenis uit overeenkomst’ zijn, voor zover zij betrekking heeft op een vrijwillig aangegane verbintenis.

Op dat punt ben ik aangaande het hoofdgeding, dat in die tweede categorie valt, geneigd te denken dat de verplichting om de door de orde vastgestelde jaarlijkse bijdragen te betalen wel degelijk een vrijwillig aangegane verbintenis in de zin van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening is en een vordering die betrekking heeft op die verbintenis derhalve een vordering ten aanzien van een verbintenis uit overeenkomst is in de zin van die bepaling.

Wat de in punt 63 van deze conclusie vermelde problematiek betreft, bevat het arrest Kerr38. volgens mij relevante uitleggingsgegevens.

Zo heeft het arrest Kerr39. weliswaar betrekking op een verplichting om gemeenschappelijke lasten te betalen, maar kan er mijns inziens toch uit worden afgeleid dat het feit dat de uitoefening van een bepaalde activiteit in de nationale wetgeving wordt gekoppeld aan de voorwaarde om lid te worden van een organisme, niet noodzakelijk uitsluit dat een verbintenis die daaruit voortvloeit als vrijwillig aangegane juridische verbintenis kan worden aangemerkt in de zin van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening.

Daartoe wens ik te onderstrepen dat hoewel het Hof in dat arrest heeft opgemerkt dat het lidmaatschap van de vereniging van eigenaars bij wet is voorgeschreven, het twee aspecten heeft belicht met betrekking tot de verplichting om gemeenschappelijke lasten te betalen op grond waarvan die verplichting als een vrijwillig aangegane verbintenis kan worden aangemerkt: ten eerste gebeurt de toetreding tot de vereniging door de vrijwillige verwerving van een appartement samen met de aandelen in de mede-eigendom van de gemeenschappelijke gedeelten van het betrokken onroerend goed, en ten tweede worden de bijzonderheden van het beheer van die gemeenschappelijke gedeelten geregeld bij overeenkomst, en dus in onderlinge overeenstemming door de mede-eigenaren.

Volgens mij vertonen de feiten in het hoofdgeding enige gelijkenissen met die in de zaak die heeft geleid tot het arrest Kerr40..

Inschrijving bij de orde van advocaten is weliswaar voorgeschreven door de wet en geeft uiting aan de manier waarop het beroep van advocaat is geregeld naar nationaal recht.

Evenwel is, ten eerste, de inschrijving voltrokken middels een vrijwillige handeling die JN heeft verricht om advocaat te worden en dit beroep in België te kunnen uitoefenen tot hij van het tableau werd geschrapt in 2017. Met die keuze heeft hij zich onderworpen aan de bijbehorende beroepsregels, met inbegrip van de regels die de raad van de orde in staat stellen om op het tableau ingeschreven advocaten te verplichten tot de betaling van jaarlijkse bijdragen. Aangaande de periode waarop de betwiste bijdragen betrekking hebben, wens ik overigens op te merken dat hoewel het erop lijkt dat JN nauwelijks actief was als advocaat41., hij vrijwillig heeft besloten om ingeschreven te blijven op het tableau. Niets belette hem immers om vóór 2017 te verzoeken om van het tableau te worden geschrapt als hij van mening was dat zijn inschrijving hem geen voordelen verschafte.

Ten tweede is de verplichting om bijdragen te betalen niet opgelegd door de wet, aangezien in het Belgische Gerechtelijk Wetboek noch de aard, noch het bedrag van de bijdragen is bepaald.

Onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter lijkt het er immers op dat het doel en het bedrag van de bijdragen waarvan de betaling wordt gevorderd in het hoofdgeding, zijn vastgesteld door de orde van advocaten waartoe verzoeker behoort en waarbinnen hij een zekere invloed kan uitoefenen op de collectieve regels die door dit beroep worden vastgesteld. De gevorderde bijdragen vloeien dus voort uit de nauwe betrekkingen tussen de orde en JN, die vergelijkbaar zijn met de betrekkingen uit hoofde van een overeenkomst. Door advocaat te worden en te blijven bij de orde, heeft JN er vrijwillig mee ingestemd te worden onderworpen aan de verplichting tot betaling van de bijdragen.

Ik wens er in dat verband aan te herinneren dat de bijdragen overeenkomen met een door de orde verrichte dienst, te weten de collectieve afsluiting van een beroepsverzekering, waarvan verzoeker bij de uitoefening van zijn beroep kan gebruikmaken door ervoor te kiezen ingeschreven te blijven bij de ordre des avocats du barreau de Dinant.

Het gaat dus niet om een situatie waarin de betalingsverplichting eenzijdig is vastgesteld bij wet, zoals het geval was in de zaak die heeft geleid tot het arrest Austro-Mechana42..

In de zaak die heeft geleid tot dat arrest en die betrekking had op de kwalificatie van de verplichting voor een onderneming om een vergoeding te betalen aan een collectieve beheersorganisatie, heeft het Hof geoordeeld dat deze betalingsverplichting niet vrijwillig was aangegaan in de zin van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening, aangezien zij aan de onderneming was opgelegd door het nationale recht wegens het in het verkeer brengen van dragers voor het opnemen van beeld en geluid overeenkomstig de Oostenrijkse regelgeving.43.

Hoewel ik erken dat de vraag die in casu voorligt een grensgeval betreft, ben ik tot slot geneigd om, gelet op de rechtspraak van het Hof — waaruit overigens blijkt dat het begrip ‘verbintenis uit overeenkomst’ niet strikt wordt uitgelegd44. — te stellen dat op basis van de hierboven beschreven gegevens kan worden geoordeeld dat de verplichting tot betaling van jaarlijkse bijdragen in de onderhavige zaak een vrijwillig aangegane verbintenis is in de zin van artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening.

Deze oplossing wordt bovendien gestaafd door de doelstellingen van de Brussel I bis-verordening.

Ik wens eraan te herinneren dat er naast de woonplaats van de verweerder alternatieve bevoegdheidsgronden mogelijk zijn, gebaseerd op de nauwe band tussen het gerecht en de vordering of op de noodzaak een goede rechtsbedeling te vergemakkelijken.

Wat dat eerste punt betreft heeft het Hof in het arrest Peters Bauunternehmung45. benadrukt dat ‘de meeste nationale rechtsstelsels de plaats van vestiging van de vereniging aanwijzen als de plaats waar de uit het lidmaatschap voortvloeiende verbintenissen moeten worden uitgevoerd, [zodat] de toepassing van [het forum contractus] […] praktische voordelen [biedt]: het gerecht van de plaats waar de vereniging is gevestigd, is gewoonlijk immers het best in staat de statuten, reglementen en besluiten van de vereniging alsook de omstandigheden die tot het ontstaan van het geschil hebben geleid, te begrijpen’.

In casu is de verwijzende rechter, voor zover hij van oordeel is dat hij de rechter is van de plaats van uitvoering van de verbintenis die aan de eis ten grondslag ligt in de zin van de in artikel 7, punt 1, onder a) tot en met c), van de Brussel I bis-verordening vastgestelde regels, wat mij het geval lijkt te zijn46., bevoegd om kennis te nemen van het geschil in het hoofdgeding.

Zoals de Italiaanse en de Litouwse regering in dit verband opmerken, moet die rechter worden beschouwd als het best in staat de statuten, reglementen en besluiten van de ordre des avocats du barreau de Dinant te begrijpen, evenals de omstandigheden die tot het ontstaan van het geschil hebben geleid. De overweging met betrekking tot de nauwe band tussen het gerecht en de vordering als bijzondere bevoegdheidsgrond zoals bedoeld in artikel 7, punt 1, van de Brussel I bis-verordening geldt met andere woorden voor het hoofdgeding.

Zoals de Italiaanse regering terecht opmerkt, wordt met deze oplossing ook vermeden dat betalingsvorderingen op advocaten die hun woonplaats in voorkomend geval in verschillende lidstaten hebben en vragen over de geldigheid van de aan die vorderingen ten grondslag liggende besluiten bij verschillende rechters worden aangebracht.47. De oplossing die ik voorstel, ligt met andere woorden ook in lijn met de doelstelling van een goede rechtsbedeling.