HvJ EU, 18-10-2016, nr. C-135/15

Onder het opschrift ‘Bepalingen van bijzonder dwingend recht’ luidt artikel 7 van het Verdrag van Rome als volgt:

Artikel 17 van dat verdrag bepaalt het volgende:

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 28 van de Rome I-verordening aldus moet worden uitgelegd dat de bepalingen van deze verordening uitsluitend van toepassing zijn op arbeidsverhoudingen die tot stand zijn gekomen op grond van een overeenkomst die na 16 december 2009 is gesloten, of dat zij tevens van toepassing zijn op arbeidsverhoudingen die ten laatste op die datum zijn aangegaan en waarbij partijen ermee instemmen om deze na die datum, met of zonder wijziging, voort te zetten.

Opgemerkt dient te worden dat artikel 28 van de Rome I-verordening bepaalt dat deze verordening van toepassing is op overeenkomsten die zijn gesloten vanaf 17 december 2009, zonder onderscheid te maken tussen de verschillende soorten overeenkomsten die binnen de materiële werkingssfeer van die verordening vallen. Bijgevolg vallen de arbeidsverhoudingen waarop die vraag in het bijzonder ziet ook onder deze bepaling.

In casu blijkt uit de door de verwijzende rechter verstrekte gegevens dat de in geding zijnde arbeidsovereenkomst aanvankelijk in 1996 is gesloten, dat wil zeggen vóór het van toepassing worden van de Rome I-verordening.

Nu deze verduidelijking is gegeven, zij eraan herinnerd dat volgens vaste rechtspraak uit de vereisten van eenvormige toepassing van het recht van de Unie en van het gelijkheidsbeginsel volgt dat de bewoordingen van een bepaling van het Unierecht die voor de vaststelling van de betekenis en de draagwijdte ervan niet uitdrukkelijk verwijst naar het recht van de lidstaten, in de regel in de gehele Unie autonoom en op eenvormige wijze dienen te worden uitgelegd (zie in die zin arresten van 17 juli 2008, Kozłowski, C-66/08, EU:C:2008:437, punt 42, en van 24 mei 2016, Dworzecki, C-108/16 PPU, EU:C:2016:346, punt 28).

Aangezien artikel 28 van de Rome I-verordening geen enkele verwijzing bevat naar het recht van de lidstaten, dient het dus autonoom en op eenvormige wijze te worden uitgelegd.

Aan deze conclusie wordt niet afgedaan door artikel 10 van de Rome I-verordening op grond waarvan kwesties die verband houden met het bestaan en de geldigheid van de overeenkomst of van een bepaling daarvan worden beheerst door het recht dat ingevolge die verordening toepasselijk zou zijn, indien de overeenkomst of de bepaling geldig zou zijn. Deze bepaling, die niet gaat over de temporele werkingssfeer van de Rome I-verordening, is namelijk niet relevant in het kader van het antwoord dat op de eerste vraag moet worden gegeven.

Ingevolge artikel 28 van de Rome I-verordening kan die verordening slechts van toepassing zijn op contractuele verhoudingen die zijn ontstaan door wederzijdse instemming, welke aan het licht is getreden vanaf 17 december 2009.

Bijgevolg dient, om de eerste vraag te beantwoorden, te worden vastgesteld of een wijziging van een voor 17 december 2009 gesloten arbeidsovereenkomst, die tussen de partijen bij die overeenkomst vanaf die datum is overeengekomen, tot het oordeel kan leiden dat vanaf die datum tussen die partijen een nieuwe arbeidsovereenkomst is gesloten in de zin van artikel 28 van de Rome I-verordening, zodat die overeenkomst binnen de temporele werkingssfeer van die verordening zou vallen.

In dit verband moet worden opgemerkt dat de Uniewetgever een directe toepasbaarheid van de Rome I-verordening waarbij de toekomstige gevolgen van voor 17 december 2009 gesloten overeenkomsten binnen de werkingssfeer ervan zouden vallen, heeft uitgesloten.

Terwijl immers volgens het voorstel COM(2005) 650 definitief van de Commissie van 15 december 2005 voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad inzake het recht dat van toepassing is op verbintenissen uit overeenkomst (Rome I) binnen de werkingssfeer van die verordening ‘verbintenissen uit overeenkomst die zijn ontstaan nadat zij van toepassing is geworden’ zouden vallen, is de verwijzing naar die verbintenissen in artikel 28 van de Rome I-verordening vervangen door een verwijzing naar ‘overeenkomsten’ die vanaf 17 december 2009 zijn gesloten. Waar de door de Commissie voorgestelde verwijzing naar verbintenissen uit overeenkomst die zijn ontstaan nadat die verordening van toepassing is geworden, naast de overeenkomsten die zijn gesloten nadat zij van toepassing is geworden, de toekomstige gevolgen dekte van overeenkomsten die daarvóór waren gesloten, namelijk de verbintenissen die uit de laatstbedoelde overeenkomsten zijn ontstaan nadat die verordening van toepassing is geworden, is dit anders voor artikel 28 van de Rome I-verordening, dat uitsluitend ziet op overeenkomsten die zijn gesloten vanaf 17 december 2009, de datum waarop die verordening ingevolge artikel 29 ervan in werking is getreden. Hieruit volgt dat, in tegenstelling tot hetgeen de verwijzende rechter overweegt, niet iedere instemming van de partijen bij de overeenkomst van na 16 december 2009 om de uitvoering van een daarvóór gesloten overeenkomst voort te zetten, er — zonder voorbij te gaan aan de duidelijk uitgesproken wens van de Uniewetgever — toe kan leiden dat de Rome I-verordening op die contractuele verhouding van toepassing wordt.

Die keuze zou ter discussie worden gesteld als elke, zelfs minieme, wijziging die de partijen vanaf 17 december 2009 aanbrengen in een overeenkomst die oorspronkelijk voor die datum was gesloten, zou volstaan om die overeenkomst binnen de werkingssfeer van die verordening te doen vallen.

De opvatting dat elke wijziging die vanaf 17 december 2009 in onderlinge overeenstemming in de oorspronkelijke overeenkomst wordt aangebracht, die overeenkomst binnen de werkingssfeer van de Rome I-verordening doet vallen en die overeenkomst tenslotte aan andere collisieregels onderwerpt dan die welke toepasselijk waren op het tijdstip waarop die overeenkomst oorspronkelijk was gesloten, zou bovendien indruisen tegen het rechtszekerheidsbeginsel en zou meer in het bijzonder schadelijk zijn voor de voorspelbaarheid van de uitslag van rechtsgedingen en voor de zekerheid omtrent het toepasselijke recht, die volgens overweging 6 van de Rome I-verordening een doelstelling ervan vormen.

Daarentegen kan niet worden uitgesloten, zoals de Commissie in haar schriftelijke opmerkingen heeft opgemerkt, dat een overeenkomst die voor 17 december 2009 is gesloten, vanaf die datum een door de partijen bij de overeenkomst overeengekomen wijziging ondergaat die zo ingrijpend is dat deze niet uitloopt op louter een vernieuwing of aanpassing van die overeenkomst, maar tussen de contractpartijen een nieuwe rechtsverhouding in het leven roept, zodat de oorspronkelijke overeenkomst zou moeten worden geacht te zijn vervangen door een nieuwe, vanaf die datum gesloten, overeenkomst in de zin van artikel 28 van de Rome I-verordening.

Het staat aan de verwijzende rechter om na te gaan of in casu de tussen Nikiforidis en diens werkgever gesloten overeenkomst vanaf 17 december 2009 een zo ingrijpende, tussen partijen overeengekomen, wijziging heeft ondergaan. Mocht dit niet zo zijn, is de Rome I-verordening niet van toepassing op de zaak in het hoofdgeding.

Gelet op het voorgaande dient op de eerste vraag te worden geantwoord dat artikel 28 van de Rome I-verordening aldus moet worden uitgelegd dat een contractuele arbeidsverhouding die voor 17 december 2009 is ontstaan, slechts binnen de werkingssfeer van die verordening valt voor zover die verhouding als gevolg van een vanaf die datum tot uiting gekomen onderlinge toestemming van de contractpartijen, een wijziging heeft ondergaan die zo ingrijpend is dat moet worden aangenomen dat vanaf die datum een nieuwe arbeidsovereenkomst is gesloten, hetgeen aan de verwijzende rechter staat om vast te stellen.

Met zijn tweede en derde vraag, die gezamenlijk moeten worden behandeld, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 9, lid 3, van de Rome I-verordening aldus moet worden uitgelegd dat het uitsluit dat de aangezochte rechter krachtens het op de overeenkomst toepasselijke nationale recht direct of indirect rekening kan houden met andere bepalingen van bijzonder dwingend recht dan die van de forumstaat of de staat waar de verbintenissen krachtens de overeenkomst moeten worden nagekomen of zijn nagekomen, en voorts welke vereisten eventueel voortvloeien uit het in artikel 4, lid 3, VEU neergelegde beginsel van loyale samenwerking met betrekking tot het direct of indirect rekening houden met die andere bepalingen van bijzonder dwingend recht door de aangezochte rechter.

Volgens artikel 9, lid 1, van deze verordening is een bepaling van bijzonder dwingend recht een bepaling aan de inachtneming waarvan een land zoveel belang hecht voor de handhaving van zijn openbare belangen dat zij moet worden toegepast op elk geval dat onder de werkingssfeer ervan valt, ongeacht welk recht overeenkomstig deze verordening van toepassing is op de overeenkomst. Lid 2 van dat artikel bepaalt dat de bepalingen van de Rome I-verordening niet eraan in de weg staan dat de bepalingen van bijzonder dwingend recht van de forumstaat worden toegepast. Lid 3 van dat artikel vermeldt dat de aangezochte rechter gevolg kan toekennen aan de bepalingen van bijzonder dwingend recht van het land waar de verbintenissen krachtens de overeenkomst moeten worden nagekomen of zijn nagekomen, voor zover die bepalingen van bijzonder dwingend recht de tenuitvoerlegging van de overeenkomst onwettig maken. Voorts wordt in dat lid 3 nog verduidelijkt dat alvorens te beslissen of aan die bepalingen van bijzonder dwingend recht gevolg moet worden toegekend, de aangezochte rechter rekening kan houden met hun aard en hun doel alsmede met de gevolgen die de toepassing of niet-toepassing van deze bepalingen zou kunnen hebben.

Om de precieze draagwijdte van artikel 9 van voormelde verordening vast te stellen, moet worden opgemerkt dat uit artikel 3, lid 1, en, wat meer in het bijzonder arbeidsovereenkomsten betreft, artikel 8, lid 1, van die verordening, blijkt dat de wilsautonomie van de contractpartijen met betrekking tot de keuze van het toepasselijke recht als algemeen beginsel is neergelegd in de Rome I-verordening.

Artikel 9 van de Rome I-verordening wijkt af van het beginsel van vrije keuze van het toepasselijke recht door de contractpartijen. Het doel van deze uitzondering is, zoals overweging 37 van deze verordening vermeldt, het mogelijk te maken dat de aangezochte rechter in uitzonderlijke omstandigheden rekening kan houden met overwegingen van algemeen belang.

Als afwijkende maatregel dient artikel 9 van die verordening strikt te worden uitgelegd (zie naar analogie arrest van 17 oktober 2013, Unamar, C-184/12, EU:C:2013:663, punt 49).

Bovendien blijkt uit de ontstaansgeschiedenis van die verordening dat de Uniewetgever de verstoringen van het collisiesysteem door de toepassing van andere bepalingen van bijzonder dwingend recht dan die van de forumstaat heeft willen beperken. Terwijl in voorstel COM(2005) 650 definitief van de Commissie de bij het Verdrag van Rome voorziene mogelijkheid om werking te verlenen aan de bepalingen van bijzonder dwingend recht van een staat die nauwe banden heeft met de betrokken overeenkomst, was overgenomen, is die mogelijkheid door de Uniewetgever geschrapt [zie voorstel van een rapport van het Europees Parlement over het voorstel voor een verordening van het Europees Parlement en de Raad inzake het recht dat van toepassing is op verbintenissen uit overeenkomst (Rome I), 2005/0261 (COD), blz. 16].

Daarenboven zou de volledige verwezenlijking van de algemene doelstelling van de Rome I-verordening — die volgens overweging 16 van die verordening het zorgen voor rechtszekerheid in de Europese rechtsruimte is — in gevaar kunnen worden gebracht wanneer het de aangezochte rechter zou zijn toegestaan bepalingen van bijzonder dwingend recht toe te passen die deel uitmaken van de rechtsorde van andere lidstaten dan die welke uitdrukkelijk worden bedoeld in artikel 9, leden 2 en 3, ervan.

Zou worden aanvaard dat de aangezochte rechter over een dergelijke mogelijkheid beschikt, dan zou immers het aantal bepalingen van bijzonder dwingend recht dat van toepassing is in afwijking van de algemene regel vermeld in artikel 3, lid 1, van die verordening, en meer in het bijzonder voor arbeidsovereenkomsten in artikel 8, lid 1, van die verordening, toenemen en zou bijgevolg kunnen worden afgedaan aan de voorspelbaarheid van de materiële regels die op de overeenkomst van toepassing zijn.

Ten slotte zou de toekenning aan de aangezochte rechter van de mogelijkheid om uit hoofde van het op de overeenkomst toepasselijke recht andere bepalingen van bijzonder dwingend recht toe te passen dan die welke worden bedoeld in artikel 9 van die verordening, gevolgen kunnen hebben voor de doelstelling die wordt nagestreefd met artikel 8 van de Rome I-verordening, dat beoogt, waar mogelijk, de eerbiediging te waarborgen van de bepalingen die de bescherming van de werknemer verzekeren waarin is voorzien bij het recht van het land waarin deze zijn beroepsactiviteiten uitoefent (zie naar analogie arrest van 15 maart 2011, Koelzsch, C-29/10, EU:C:2011:151, punt 42).

Uit het voorgaande volgt dat de opsomming in artikel 9 van de Rome I-verordening van de bepalingen van bijzonder dwingend recht waaraan de aangezochte rechter gevolg kan verlenen, limitatief is.

Hieruit volgt dat artikel 9 van de Rome I-verordening aldus moet worden uitgelegd dat het uitsluit dat de aangezochte rechter als rechtsregels de bepalingen van bijzonder dwingend recht kan toepassen van andere staten dan de forumstaat of de staat waar de verbintenissen krachtens de overeenkomst moeten worden nagekomen of zijn nagekomen. Aangezien volgens de verwijzende rechter Nikiforidis' arbeidsovereenkomst in Duitsland is nagekomen en de verwijzende rechter Duits is, kan deze derhalve in casu niet, direct of indirect, de in zijn verzoek om een prejudiciële beslissing vermelde Griekse bepalingen van bijzonder dwingend recht toepassen.

Daarentegen staat artikel 9 van die verordening er niet aan in de weg dat als feitelijk element rekening wordt gehouden met de bepalingen van bijzonder dwingend recht van een andere staat dan de forumstaat of de staat waar de verbintenissen krachtens de overeenkomst moeten worden nagekomen of zijn nagekomen, voor zover daarin is voorzien in een materiële regel van het recht dat krachtens de bepalingen van deze verordening op de overeenkomst toepasselijk is.

De Rome I-verordening harmoniseert namelijk de collisieregels wat betreft de verbintenissen uit overeenkomst en niet de regels van materieel verbintenissenrecht. Voor zover bij die laatste is bepaald dat de aangezochte rechter als feitelijk element rekening houdt met een bepaling van bijzonder dwingend recht die tot de rechtsorde behoort van een andere staat dan de forumstaat of de staat waar de uitvoering van de contractuele prestaties plaatsvindt, kan artikel 9 van die verordening er niet aan in de weg staan dat de aangezochte rechterlijke instantie met dat feitelijke element rekening houdt.

Bijgevolg staat het aan de verwijzende rechter om na te gaan of in het kader van de beoordeling van de in casu relevante feiten aan de hand van het materiële recht dat van toepassing is op de in het hoofdgeding aan de orde zijnde arbeidsovereenkomst, rekening kan worden gehouden met de wetten nr. 3833/2010 en nr. 3845/2010.

Het onderzoek van het in artikel 4, lid 3, VEU neergelegde beginsel van loyale samenwerking kan niet tot een andere conclusie leiden. Dit beginsel staat het een lidstaat namelijk niet toe de verplichtingen te ontwijken die hem bij het Unierecht zijn opgelegd en daardoor kan het de verwijzende rechter niet toestaan om het feit buiten beschouwing te laten dat de opsomming in artikel 9 van de Rome I-verordening van de bepalingen van bijzonder dwingend recht waaraan hij werking kan verlenen, limitatief van aard is teneinde aan de in geding zijnde Griekse bepalingen van bijzonder dwingend recht als rechtsregels werking te verlenen (zie naar analogie arrest van 23 januari 2014, Manzi en Compagnia Naviera Orchestra, C-537/11, EU:C:2014:19, punt 40).

Gelet op het voorgaande dient op de tweede en de derde vraag te worden geantwoord dat artikel 9, lid 3, van de Rome I-verordening aldus moet worden uitgelegd, dat het uitsluit dat andere bepalingen van bijzonder dwingend recht dan die van de forumstaat of de staat waar de verbintenissen krachtens de overeenkomst moeten worden nagekomen of zijn nagekomen, door de aangezochte rechter als rechtsregels kunnen worden toegepast, maar er niet aan in de weg staat dat hij met dergelijke andere bepalingen van bijzonder dwingend recht rekening houdt als feitelijk element, voor zover het nationale recht dat krachtens de bepalingen van die verordening op de overeenkomst toepasselijk is, daarin voorziet. Aan die uitlegging wordt niet afgedaan door het in artikel 4, lid 3, VEU vermelde beginsel van loyale samenwerking.