HvJ EU, 09-09-2021, nr. C-422/20

In het eerste deel van de tweede vraag refereert de verwijzende rechter in het algemeen aan de voorwaarden van artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012. De verwijzende rechter spitst deze vraag echter toe op drie specifieke voorwaarden waaraan moet zijn voldaan opdat het eerder aangezochte gerecht zich onbevoegd kan verklaren ten gunste van de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had. Meer in het bijzonder wenst de verwijzende rechter met de tweede vraag, die in drie deelvragen uiteenvalt, te vernemen of de laatstgenoemde gerechten mogen onderzoeken, ten eerste, of het eerder aangezochte gerecht terecht heeft geoordeeld dat het recht van deze lidstaat is gekozen of geldt als het recht dat de erfopvolging beheerst, ten tweede, of een van de partijen in het geding overeenkomstig artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012 een verzoek heeft ingediend bij het eerder aangezochte gerecht en, ten derde, of het eerder aangezochte gerecht terecht heeft geoordeeld dat de gerechten van die lidstaat beter in staat zijn om over de erfopvolging uitspraak te doen.

De drie deelvragen worden weliswaar voorafgegaan door de woorden ‘met name’, maar andere elementen die vanuit het oogpunt van het op grond van artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012 later aangezochte gerecht relevant kunnen zijn, worden door de verwijzende rechter niet aangevoerd in zijn vragen.4. Uit de motivering van het verzoek om een prejudiciële beslissing blijkt namelijk dat de verwijzende rechter de tweede vraag beperkt tot de voorwaarden waarop deze deelvragen betrekking hebben.

A priori lijkt er sprake te zijn van een inconsistentie tussen de eerste deelvraag van de tweede vraag en de derde vraag.

De eerste deelvraag van de tweede vraag verwijst namelijk naar een rechtskeuze die overeenkomstig artikel 22 van verordening nr. 650/2012 is gemaakt, maar uit de bewoordingen van de derde vraag blijkt dat het Duitse recht volgens de verwijzende rechter niet op grond van die bepaling kon worden gekozen door de erflater en dat de toepassing van dit recht voortvloeit uit artikel 83, lid 4, van deze verordening. In het verlengde van deze gedachtegang wenst de verwijzende rechter met zijn derde vraag te vernemen of artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van die verordening, die als uitdrukkelijke voorwaarde stellen dat een rechtskeuze ‘overeenkomstig artikel 22’ is gemaakt, ook van toepassing zijn wanneer de toepassing van het recht van de staat waarvan de erflater de nationaliteit had, voortvloeit uit artikel 83, lid 4, van verordening nr. 650/2012 en dus wanneer ‘dat recht [geldt] als het op de erfopvolging toepasselijke recht’.5.

De opmerking van CR dat de eerste deelvraag ‘voorbijgaat aan’ artikel 83, lid 4, van verordening nr. 650/2012, zou erop kunnen wijzen dat CR de in de punten 22 en 23 van deze conclusie genoemde inconsistentie heeft aangewezen. CR stelt ook dat de Spaanse rechter bij de toetsing van zijn bevoegdheid artikel 22 van deze verordening heeft beoordeeld. Het valt echter niet uit te sluiten dat CR met deze stelling wil aantonen dat de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, enkel mogen onderzoeken of het recht van die staat van toepassing is, ongeacht of die toepassing voortvloeit uit artikel 22 (eerste deelvraag van de tweede vraag), dan wel uit artikel 83, lid 4, van die verordening (derde vraag).

Voorts merkt de Spaanse regering op dat het gerecht van deze lidstaat, dat zich onbevoegd heeft verklaard ten gunste van de Duitse gerechten, heeft vastgesteld dat de erflater vóór de inwerkingtreding van verordening nr. 650/2012 een testament had opgesteld op grond van zijn nationaal recht, te weten het Duitse recht, hetgeen volgens artikel 83, lid 4, van deze verordening automatisch inhield dat de erflater dit recht heeft gekozen als het op de erfopvolging toepasselijke recht.

Indien in het kader van de analyse van de eerste deelvraag van de tweede vraag zou worden aangenomen dat de uit hoofde van artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012 aangezochte gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, niet mogen onderzoeken of het eerder aangezochte gerecht terecht heeft geoordeeld dat het recht van deze lidstaat is gekozen of geldt als het recht dat de erfopvolging beheerst, zou dat in ieder geval ertoe leiden dat de in de punten 22 en 23 van deze conclusie bedoelde inconsistentie nauwelijks relevant is. Voorts kan de omstandigheid dat dat recht niet overeenkomstig artikel 22 van deze verordening is gekozen, maar wordt geacht te gelden op grond van artikel 83, lid 4, ervan, niet ertoe leiden dat de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, wegens de onbevoegdverklaring die verordening dienen toe te passen, ook al valt de erfopvolging niet binnen de temporele werkingssfeer ervan.6.

In die omstandigheden moet, om de verwijzende rechter een nuttig antwoord te kunnen geven, de eerste deelvraag aldus worden begrepen dat de verwijzende rechter hiermee wenst te vernemen of de rechter van de lidstaat aan wie bevoegdheid zou toekomen op grond van de onbevoegdverklaring van de eerder aangezochte rechter, mag onderzoeken of deze laatste rechter terecht heeft geoordeeld dat het recht van die lidstaat is gekozen of geldt als het recht dat de erfopvolging beheerst.

Het is juist dat deze aldus geherformuleerde eerste deelvraag vooruit lijkt te lopen op het antwoord dat op de derde vraag moet worden gegeven. Hieruit volgt immers dat artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012 van toepassing kunnen zijn wanneer het recht van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, wordt geacht te zijn gekozen op grond van artikel 83, lid 4, van deze verordening.

Ten eerste zijn, zoals alle partijen hebben aangevoerd, artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012 echter van toepassing in een dergelijke situatie. Ten tweede, indien de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, niet mogen onderzoeken of het eerder aangezochte gerecht terecht heeft geoordeeld dat het recht van die lidstaat is gekozen of geldt als het recht dat de erfopvolging beheerst (eerste deelvraag), had de vraag of dit gerecht op grond van artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012 uitspraak kan doen wanneer het recht van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had wordt geacht te zijn gekozen op grond van artikel 83, lid 4, daarvan, moeten worden beantwoord door het eerder aangezochte gerecht en niet door de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had. Indien dat het geval is, kunnen de gerechten van deze lidstaat een uitlegging als die welke door alle partijen wordt aangevoerd, a fortiori niet afwijzen op grond dat deze bepalingen niet gezamenlijk van toepassing zijn.

Ik breng in herinnering dat deze conclusie, overeenkomstig het verzoek van het Hof, zich beperkt tot een analyse van de tweede prejudiciële vraag. Ik zal eerst de standpunten van partijen met betrekking tot de drie door de verwijzende rechter genoemde voorwaarden uiteenzetten (onderdeel B) en vervolgens zal ik het mechanisme van artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012 analyseren om deze vraag te beantwoorden (onderdeel C).

Artikel 6, onder a), van verordening (EU) nr. 650/2012 betreft een facultatieve onbevoegdverklaring. Zelfs wanneer is voldaan aan de voorwaarden inzake de keuze van het recht van een lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had (eerste deelvraag) en een van de partijen een verzoek tot onbevoegdverklaring heeft ingediend (tweede deelvraag), dient de eerder aangezochte rechter zich geenszins onbevoegd te verklaren ten gunste van de gerechten van deze lidstaat: hij kan dat doen indien hij van oordeel is dat die gerechten beter in staat zijn om uitspraak te doen over de erfopvolging. Het feit dat het aan zijn oordeel wordt overgelaten of hij zich al dan niet onbevoegd verklaart op grond van artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012, vormt een belangrijke aanwijzing dat deze beslissing niet mag worden onderzocht door de gerechten van een andere lidstaat, althans voor zover die beslissing betrekking heeft op het oordeel dat de gerechten van deze lidstaat beter in staat zijn om over de erfopvolging uitspraak te doen (derde deelvraag).

Voorts moet een verzoek tot onbevoegdverklaring overeenkomstig artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012 (tweede deelvraag) worden opgesteld en ingediend bij het volgens de voorwaarden van de lex fori eerder aangezochte gerecht. Dit gerecht kan dus gemakkelijk nagaan of een dergelijk verzoek bij hem is ingediend door een van de partijen in het geding en gevolgen heeft op grond waarvan hij zich onbevoegd kan verklaren.

De Spaanse regering erkent dat de voorwaarden in de tweede en de derde deelvraag van de tweede vraag niet mogen worden geverifieerd door het eerder aangezochte gerecht, maar is van mening dat uit een gezamenlijke lezing van de artikelen 7 en 15 van verordening nr. 650/2012 volgt dat het gerecht van een lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, zijn eigen bevoegdheid moet toetsen en derhalve moet nagaan of de erflater zijn nationaal recht heeft gekozen en of het eerder aangezochte gerecht zich onbevoegd heeft verklaard (eerste deelvraag). Dit argument lijkt op een uitlegging van deze bepalingen te berusten volgens welke de aanknopingspunten waarnaar de bewoordingen van deze eerste bepaling verwijzen, moeten worden geverifieerd door het gerecht van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had.15.

Hoewel de verwijzende rechter het Hof met zijn tweede vraag verzoekt om uitlegging van artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012, zijn de voorwaarden die deze rechter in zijn drie deelvragen aanvoert, opgenomen in deze eerste bepaling. Deze voorwaarden regelen de bevoegdheid van de in de artikelen 4 en 10 van de verordening genoemde gerechten, of, beter gezegd, bepalen of deze gerechten zich buiten de door die verordening uitdrukkelijk bepaalde gevallen onbevoegd kunnen verklaren.

De voorwaarden waarnaar deze rechter in zijn drie deelvragen verwijst, zijn echter slechts indirect aan de orde in artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012, aangezien dit artikel van toepassing is indien ‘een eerder aangezocht gerecht zich in dezelfde zaak onbevoegd heeft verklaard overeenkomstig artikel 6’. Het is juist dat het eerste deel van artikel 7 van de verordening verwijst naar de ‘gerechten van een lidstaat waarvan het recht door de erflater overeenkomstig artikel 22 is gekozen’. De voorwaarde betreffende de keuze van het recht van die lidstaat staat evenwel in artikel 6 van die verordening.16. De verwijzing in artikel 7 heeft enkel tot doel de in deze bepaling bedoelde gerechten aan te wijzen.

Het onderzoek van deze gerechten op grond van artikel 15 van verordening nr. 650/2012 moet dus betrekking hebben op de vraag of er sprake is van een beslissing houdende onbevoegdverklaring op grond van artikel 6, onder a), van die verordening. Of aan de voorwaarden is voldaan die de verwijzende rechter in de drie deelvragen van de tweede vraag noemt, moet echter worden geverifieerd door een rechter die krachtens artikel 4 of artikel 10 van die verordening bevoegd is. Daarbij gaat deze rechter in de praktijk na of de voorwaarden voor zijn bevoegdheid vervuld zijn. Zoals blijkt uit de arresten Overseas Union Insurance e.a.17. en Gasser18., waarnaar de Spaanse regering verwijst, is het later aangezochte gerecht in geen geval beter in staat dan het eerder aangezochte gerecht om over de bevoegdheid van dit laatste gerecht uitspraak te doen.

Aan deze overweging wordt niet afgedaan door het argument van de Commissie waarmee zij lijkt aan te voeren dat de voorwaarde betreffende de keuze van het recht van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, een duaal karakter heeft. Dit argument lijkt te berusten op de uitlegging dat het eerder aangezochte gerecht de op de erfopvolging toepasselijke rechtskeuze alleen toetst aan de bevoegdheidsregels, zodat het aan de later aangezochte rechter staat om deze rechtskeuze aan de collisieregels te toetsen.

Niets wijst er echter op dat verordening nr. 650/2012 ten aanzien van de rechtskeuze een onderscheid maakt tussen de bevoegdheidsregels en de collisieregels. Het gaat steeds om een keuze die op basis van dezelfde bepalingen van deze verordening is gemaakt (of wordt geacht te zijn gemaakt) en, zoals in de rechtsleer is opgemerkt, wordt de vraag of een door het eerder aangezochte gerecht vastgestelde rechtskeuze rechtsgeldig is, niet opnieuw beoordeeld door het op grond van artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012 aangezochte gerecht van de lidstaat waarvan het recht is gekozen.19. Bovendien zorgt een onbevoegdverklaring ten gunste van dit gerecht ervoor dat forum en jus samenvallen.

Zoals de Commissie opmerkt, volgt uit het arrest Gothaer Allgemeine Versicherung e.a.20. dat, wat verordening (EG) nr. 44/200121. betreft, die in de plaats is gekomen van het Executieverdrag, een beslissing waarbij de rechter van een lidstaat zich onbevoegd verklaart op grond van een forumkeuzebeding, een beslissing is die onder het bij deze verordening ingevoerde erkenningsmechanisme valt en die de gerechten van de andere lidstaten bindt met betrekking tot de vaststelling van de rechtsgeldigheid van dit beding.

Aangezien de bepalingen van het Executieverdrag, waarnaar het Hof in het arrest Gothaer Allgemeine Versicherung e.a. heeft verwezen om tot die oplossing te komen, niet wezenlijk verschillen van die van verordening nr. 650/2012, ben ik van mening dat de lering uit het arrest Gothaer Allgemeine Versicherung e.a.22. kan worden toegepast op deze verordening.

Bijgevolg bindt een onbevoegdverklaring mutatis mutandis de gerechten van andere lidstaten wat de overweging betreft dat bij de vaststelling van die beslissing was voldaan aan de voorwaarden van artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012, wanneer zij door dat gerecht zijn geverifieerd.23.

De voorwaarden van artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012 vormen immers voorwaarden voor de bevoegdheid, in de ruime zin van het woord, die meer in het bijzonder bepalen of het eerder aangezochte gerecht zich onbevoegd kan verklaren.24. Voorts valt de onbevoegdverklaring onder het bij verordening (EU) nr. 650/2012 ingestelde erkenningsmechanisme. Bovendien maakt de eerbiediging van het beginsel van wederzijds vertrouwen in de rechtsbedeling van de lidstaten, dat ten grondslag ligt aan de toepassing van de bepalingen van deze verordening betreffende de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen,25. het mogelijk om die beslissing uitsluitend in de in deze verordening genoemde gevallen niet te erkennen. Op basis van deze logica kan volgens artikel 41 van die verordening niet worden overgegaan tot een onderzoek van de juistheid van een in een lidstaat gegeven onbevoegdverklaring. Dit vertrouwen met betrekking tot de gegrondheid van de beslissing strekt zich normalerwijze uit tot de toepassing van de geharmoniseerde bevoegdheidsregels door de rechter.26. Voorts staat artikel 40 van dezelfde verordening, dat weigeringsgronden bevat, niet toe dat een gerecht van een andere lidstaat een onbevoegdverklaring niet erkent op de enkele grond dat zijns inziens het Unierecht in die beslissing onjuist is toegepast.27.

Deze oplossing kan overigens worden verklaard door het feit dat een onbevoegdverklaring op grond van artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012 kan worden getoetst in de rechtsorde van de lidstaat van het eerder aangezochte gerecht. Deze toetsing kan ook betrekking hebben op het onderzoek van de voorwaarden bedoeld in de drie deelvragen van de tweede vraag. Daarenboven kunnen de gerechten van deze rechtsorde gebruikmaken van het mechanisme van de prejudiciële verwijzing van artikel 267 VWEU om een eenvormige uitlegging van de regels van deze verordening binnen de Unie te verzekeren.

Een ingevolge artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012 aangezocht gerecht van een andere lidstaat kan, door het beginsel van wederzijds vertrouwen in de rechtsbedeling in de lidstaten te eerbiedigen, dus niet in de plaats treden van de gerechten die binnen de rechtsorde van de lidstaat van het eerder aangezochte gerecht het rechterlijk toezicht uitoefenen. Uit het voorgaande volgt dat een later aangezocht gerecht de in de drie deelvragen van de tweede vraag genoemde voorwaarden niet kan onderzoeken indien zij door het eerder aangezochte gerecht zijn onderzocht.

Op grond van artikel 22, lid 1, van verordening nr. 650/2012 kan een persoon ervoor kiezen dat zijn erfopvolging in het geheel wordt beheerst door het recht van de staat waarvan hij de nationaliteit bezit. Artikel 83, lid 4, van deze verordening bepaalt dat dit recht geldt als het op de erfopvolging toepasselijke recht. Een op grond van artikel 4 of artikel 10 van die verordening eerder aangezocht gerecht kan zich alleen onbevoegd verklaren ten gunste van de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had. Indien het recht van een derde staat is gekozen (of geldt) als het op de erfopvolging toepasselijke recht, kan een eerder aangezocht gerecht zich niet onbevoegd verklaren ten gunste van de gerechten van die derde staat.

In de rechtsleer zijn verschillende redenen overwogen die deze oplossing zouden kunnen verklaren, maar geen enkele reden is geheel overtuigend bevonden.28. Een andere reden zou te maken kunnen hebben met het effect van de onbevoegdverklaring die ertoe leidt dat de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit bezat, automatisch bevoegd worden. De gerechten van een derde staat die verordening nr. 650/2012 niet toepassen, kunnen uit hoofde van artikel 7, onder a), van deze verordening niet worden gedwongen om de bevoegdheid uit te oefenen die het gerecht van een lidstaat heeft uitgesloten. Voorts genieten deze gerechten niet het aan de genoemde verordening ten grondslag liggende wederzijds vertrouwen tussen de lidstaten.

De bedoeling van de wetgever om de nadruk te leggen op het effect van de onbevoegdverklaring wordt bevestigd door de analyse van de ontstaansgeschiedenis van verordening nr. 650/2012.

Het voorstel voor een verordening29. bepaalde in artikel 5, lid 1, dat ‘[w]anneer de overledene […] het recht van een lidstaat heeft gekozen voor de afhandeling van zijn erfopvolging, […] het overeenkomstig artikel 4 aangezochte gerecht op verzoek van een partij en wanneer het van oordeel is dat de gerechten van de lidstaat waarvan het recht is gekozen, meer geschikt zijn om de erfopvolging te behandelen, zijn uitspraak [kan] aanhouden en de partijen verzoeken een vordering in te dienen bij de gerechten van die lidstaat’. In dit artikel was ook bepaald dat het eerder aangezochte gerecht bevoegd blijft indien de zaak niet binnen een door dit gerecht bepaalde termijn aanhangig is gemaakt bij de gerechten van de lidstaat waarvan het recht was gekozen30., en indien de gerechten van de lidstaat waarvan het recht was gekozen, zich niet binnen een termijn van maximaal acht weken vanaf de dag waarop de zaak bij hen aanhangig was gemaakt bevoegd hebben verklaard31..

De overgang van de bevoegdheid naar de gerechten van de lidstaat waarvan het recht door de erflater was gekozen, geschiedde dus niet automatisch32., maar pas wanneer deze gerechten dat hadden aanvaard nadat een erfopvolgingszaak bij hen aanhangig was gemaakt. Zoals in de rechtsleer is opgemerkt, sluit deze oplossing aan bij die van artikel 15 van verordening nr. 2201/2003, zonder daarbij de onderlinge verschillen uit het oog te verliezen33..

Na de vaststelling door het Parlement van zijn standpunt in eerste lezing34., is de in artikel 5 van het voorstel voor een verordening gekozen oplossing definitief geformuleerd in artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van verordening nr. 650/2012. De aangebrachte wijziging bevestigt de bedoeling van de Uniewetgever om niet te kiezen voor de oplossing die de gerechten van de lidstaat waarvan het recht is gekozen, in staat stelt zich onbevoegd te verklaren.

Wanneer tegen deze achtergrond zou worden geoordeeld dat de gerechten van de lidstaat waarvan het recht is gekozen of geldt als het op de erfopvolging toepasselijke recht, mogen onderzoeken of de voorwaarden van artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012 waren vervuld op het tijdstip waarop de beslissing houdende onbevoegdverklaring is gegeven, zou dit in de praktijk kunnen neerkomen op de erkenning dat die gerechten hun bevoegdheid als gevolg van de onbevoegdverklaring kunnen uitsluiten en zou daarmee afbreuk kunnen worden gedaan aan het mechanisme van artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van de verordening.

Het gerecht dat zich op grond van artikel 6, onder a), van verordening nr. 650/2012 onbevoegd heeft verklaard, wordt niet automatisch opnieuw bevoegd, hetgeen zou kunnen leiden tot situaties van rechtsweigering.35. Met de uitlegging dat de gerechten van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had niet mogen onderzoeken of aan de in de drie deelvragen genoemde voorwaarden was voldaan, kan het gevaar van een negatief bevoegdheidsconflict dus worden vermeden, dat zou kunnen ontstaan indien het eerder aangezochte gerecht zich onbevoegd verklaart en het gerecht van de lidstaat waarvan de erflater de nationaliteit had, van oordeel is dat de voorwaarden van artikel 6, onder a), van die verordening niet zijn vervuld.

Gelet op, in de eerste plaats, de aard van de in de drie deelvragen genoemde voorwaarden, die bepalen of het eerder aangezochte gerecht de in beginsel uit te oefenen bevoegdheid kan uitsluiten36., in de tweede plaats, de kwalificatie van de beslissing houdende onbevoegdverklaring als een beslissing die valt onder het erkenningsmechanisme dat bij verordening nr. 650/2012 is ingesteld37. en, in de derde plaats, de wens te waarborgen dat deze beslissing het door de Uniewetgever beoogde effect heeft38., geef ik in overweging om op de tweede prejudiciële vraag te antwoorden dat artikel 6, onder a), en artikel 7, onder a), van deze verordening aldus moeten worden uitgelegd dat het gerecht van de lidstaat waaraan de bevoegdheid zou toekomen op grond van de onbevoegdverklaring van het eerder aangezochte gerecht, niet bevoegd is om te onderzoeken, ten eerste, of het eerder aangezochte gerecht terecht heeft geoordeeld dat het recht van deze lidstaat is gekozen of geldt als het recht dat de erfopvolging beheerst, ten tweede, of een van de partijen in het geding overeenkomstig artikel 6, onder a), van die verordening een verzoek heeft ingediend bij het eerder aangezochte gerecht en, ten derde, of het eerder aangezochte gerecht terecht heeft geoordeeld dat de gerechten van die lidstaat beter in staat zijn om over de erfopvolging uitspraak te doen, wanneer het eerder aangezochte gerecht deze drie voorwaarden heeft geverifieerd.