HvJ EU, 25-10-2011, nr. C-509/09, nr. C-161/10

Punt 11 van de considerans van de verordening luidt:

Artikel 2, lid 1, van de verordening, dat staat in hoofdstuk II (‘Bevoegdheid’) van deze laatste, afdeling 1, getiteld ‘Algemene bepalingen’, bepaalt het volgende:

Artikel 3, lid 1, van de verordening bepaalt:

In hoofdstuk II, afdeling 2, getiteld ‘Bijzondere bevoegdheid’, bepaalt artikel 5, punt 3, het volgende:

De vierde volzin van punt 22 van de considerans van de richtlijn luidt:

In punt 23 van de considerans van de richtlijn wordt het volgende verklaard:

Punt 25 van de considerans van de verordening preciseert:

Overeenkomstig artikel 1, lid 1, van de richtlijn heeft deze tot doel ‘bij te dragen aan de goede werking van de interne markt door het vrije verkeer van de diensten van de informatiemaatschappij tussen lidstaten te waarborgen’.

Artikel 1, lid 4, van de richtlijn luidt als volgt:

In artikel 2, sub h-i, van de richtlijn is het volgende bepaald:

Artikel 3, leden 1 en 2, van de richtlijn bepaalt het volgende:

Artikel 3, lid 4, van de richtlijn preciseert de voorwaarden waaronder de lidstaten maatregelen kunnen nemen om voor een bepaalde dienst van de informatiemaatschappij van lid 2 af te wijken.

In 1993 zijn X, woonachtig in Duitsland, en zijn broer door een Duits gerecht tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld wegens de moord op een bekende acteur. In januari 2008 is hij voorwaardelijk vrijgelaten.

eDate Advertising, gevestigd in Oostenrijk, beheert het internetportaal ‘www.rainbow.at’. In de rubriek ‘Info-News’ heeft zij tot 18 juni 2007 op de pagina's met minder recent nieuws een bericht van 23 augustus 1999 voor raadpleging beschikbaar gehouden. Daarin werd onder vermelding van de naam van X en van zijn broer gezegd dat zij beiden bij het Bundesverfassungsgericht in Karlsruhe (Duitsland) beroep hadden ingesteld tegen hun veroordeling. Naast een korte beschrijving van de in 1990 begane feiten werd de advocaat van de veroordeelden geciteerd, volgens wie zij wilden bewijzen dat meerdere kroongetuigen à charge in het proces niet de waarheid hadden gesproken.

X heeft eDate Advertising opgevorderd de berichtgeving te staken en een verklaring af te geven waarin zij zich ertoe verbond de berichtgeving achterwege te laten. eDate Advertising heeft dat schrijven niet beantwoord, maar heeft op 18 juni 2007 de omstreden informatie van haar website verwijderd.

Met zijn beroep voor de Duitse gerechten vordert X van eDate Advertising dat zij de berichtgeving over hem in verband met de feiten met vermelding van zijn volledige naam staakt. eDate Advertising heeft hoofdzakelijk de internationale bevoegdheid van de Duitse gerechten bestreden. Aangezien het beroep in eerste en in tweede aanleg is toegewezen, heeft eDate Advertising voor het Bundesgerichtshof haar conclusies strekkende tot verwerping van het beroep gehandhaafd.

Het Bundesgerichtshof merkt op dat voor de beslechting van het geschil de vraag moet worden beantwoord of de lagere gerechten zich terecht internationaal bevoegd hebben verklaard overeenkomstig artikel 5, punt 3, van de verordening.

Indien de Duitse gerechten internationaal bevoegd zijn, rijst volgens het Bundesgerichtshof de vraag of Duits recht of Oostenrijks recht moet worden toegepast. Dat hangt volgens dat gerecht af van de uitlegging van artikel 3, leden 1 en 2, van de richtlijn.

Aan de ene kant zou het beginsel van het land van herkomst materieelrechtelijk een correctief kunnen zijn. Het resultaat ten gronde volgens het recht dat volgens de collisieregels van de forumstaat toepasselijk is zou in het concrete geval eventueel inhoudelijk worden gewijzigd en tot de minder strenge eisen van de staat van herkomst worden gereduceerd. Volgens die uitlegging zou het beginsel van het land van herkomst de nationale conflictregels van de forumstaat onberoerd laten en — zoals de in het EG-Verdrag verankerde fundamentele vrijheden — pas aan de orde komen in het kader van een concrete kosten-voordelenvergelijking op materieelrechtelijk vlak.

Aan de andere kant zou artikel 3 van de richtlijn een algemeen collisierechtelijk beginsel kunnen vestigen op grond waarvan met opzijzetting van de nationale conflictregels alleen het recht van het land van herkomst toepasselijk zou zijn.

Het Bundesgerichtshof geeft aan dat wanneer men het beginsel van het land van herkomst ziet als een hindernis voor de toepassing van het recht op materieel vlak, Duits internationaal privaatrecht van toepassing zou zijn, de bestreden beslissing zou moeten worden vernietigd en het beroep definitief zou moeten worden verworpen, daar verzoeker naar Duits recht geen vordering tot staking kan indienen. Indien men daarentegen het beginsel van het land van herkomst als een conflictregel zou beschouwen, zou de vordering tot staking van X naar Oostenrijks recht moeten worden beoordeeld.

In die omstandigheden heeft het Bundesgerichtshof de behandeling van de zaak geschorst en het Hof de volgende prejudiciële vragen gesteld:

Voor het Tribunal de grande instance de Paris klagen de Franse acteur Olivier Martinez en diens vader Robert Martinez over inbreuk op hun persoonlijke levenssfeer en schending van het portretrecht van Olivier Martinez doordat op de internetpagina ‘www.sundaymirror.co.uk’ een in het Engels gestelde tekst gedateerd 3 februari 2008 onder de kop — in de niet-betwiste Franse vertaling die in de procedure is overgelegd — ‘Kylie Minogue est de nouveau avec Olivier Martinez’ (Kylie Minogue weer samen met Olivier Martinez) met de details van hun ontmoeting is verschenen.

Op basis van artikel 9 van de Franse code civil, op grond waarvan ‘eenieder recht heeft op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer’, is het beroep gericht tegen de vennootschap naar Engels recht MGN, die de website van de Britse krant Sunday Mirror beheert. Die vennootschap beroept zich op onbevoegdheid van het Tribunal de grande instance de Paris wegens onvoldoende verband tussen de litigieuze publicatie op internet en de gestelde schade op Frans grondgebied, terwijl de verzoekers juist menen dat een dergelijk verband niet vereist is, maar hoe dan ook aanwezig is.

De verwijzende rechterlijke instantie zet uiteen dat een schadeveroorzakend feit dat op verspreiding via internet berust slechts kan worden geacht zich te hebben voorgedaan op het grondgebied van een lidstaat, indien er een voldoende, substantieel of significant verband bestaat met dat grondgebied.

Volgens die rechterlijke instantie volgt het antwoord op de vraag of het gerecht van een lidstaat bevoegd is te oordelen over een inbreuk op de persoonlijkheidsrechten, die op internet is gepleegd vanaf een website die wordt beheerd door een in een andere lidstaat woonachtige persoon en hoofdzakelijk bestemd is voor het publiek van die andere lidstaat, niet duidelijk uit de bewoordingen van de artikelen 2 en 5, punt 3, van de verordening.

In die omstandigheden heeft het Tribunal de grande instance de Paris de behandeling van de zaak geschorst en het Hof de volgende prejudiciële vragen gesteld:

Bij beschikking van 29 oktober 2010 heeft de president van het Hof van Justitie overeenkomstig artikel 43 van het Reglement voor de procesvoering besloten, de zaken C-509/09 en C-161/10 te voegen voor de mondelinge behandeling en het arrest.

Met de eerste twee vragen in zaak C-509/09 en de enige vraag in zaak C-161/10, die samen moeten worden onderzocht, wensen de verwijzende rechterlijke instanties in hoofdzaak te vernemen hoe de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen’ in artikel 5, punt 3, van de verordening moet worden uitgelegd in geval van een beweerde schending van de persoonlijkheidsrechten door op internet geplaatste content.

Ter beantwoording van deze vragen zij er enerzijds aan herinnerd dat volgens vaste rechtspraak de bepalingen van de verordening autonoom moeten worden uitgelegd aan de hand van het stelsel en de doelstellingen van deze laatste (zie onder meer arrest van 16 juli 2009, Zuid-Chemie, C-189/08, Jurispr. blz. I-6917, punt 17 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Anderzijds geldt, voor zover de verordening in de betrekkingen tussen de lidstaten in de plaats is getreden van het Verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken (PB 1972, L 299, blz. 32), zoals gewijzigd bij de achtereenvolgende verdragen voor de toetreding van de nieuwe lidstaten tot dat verdrag (hierna: ‘Executieverdrag’), de door het Hof verstrekte uitlegging met betrekking tot de in dit verdrag neergelegde bepalingen ook voor die van de verordening, wanneer de bepalingen van deze communautaire instrumenten als gelijkwaardig kunnen worden aangemerkt (zie arrest Zuid-Chemie, reeds aangehaald, punt 18).

Het is vaste rechtspraak dat de bijzondere bevoegdheidsregel die artikel 5, punt 3, van de verordening bevat in afwijking van het beginsel dat de gerechten van de woonplaats van de verweerder bevoegd zijn, berust op het bestaan van een bijzonder nauwe band tussen de vordering en de rechterlijke instanties van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan, op grond waarvan het om redenen verband houdend met een goede rechtsbedeling en nuttige procesinrichting gerechtvaardigd is dat deze laatste bevoegd zijn (zie arrest Zuid-Chemie, reeds aangehaald, punt 24 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Ook zij in herinnering gebracht dat de term ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ zowel doelt op de plaats van de veroorzakende gebeurtenis als op de plaats waar de schade is ingetreden. Deze beide plaatsen kunnen van betekenis zijn als aanknopingspunt voor de rechterlijke bevoegdheid, daar zij, afhankelijk van de omstandigheden, beide een bijzonder nuttig uitgangspunt kunnen vormen voor de bewijslevering en de procesvoering (arrest van 7 maart 1995, Shevill e.a., C-68/93, Jurispr. blz. I-415, punten 20 en 21).

Aangaande de toepassing van die twee aanknopingscriteria op vorderingen ter vergoeding van immateriële schade die beweerdelijk is veroorzaakt door een lasterlijke publicatie, heeft het Hof geoordeeld dat in geval van belediging door middel van een in verschillende verdragsluitende staten verspreid artikel in de pers, het slachtoffer tegen de uitgever een schadevordering kan indienen, ofwel voor de gerechten van de verdragsluitende staat waar de uitgever van de beledigende publicatie gevestigd is, die bevoegd zijn de vordering betreffende de volledige schade als gevolg van de belediging toe te wijzen, ofwel voor de gerechten van elke verdragsluitende staat waar de publicatie is verspreid en waar het slachtoffer stelt in zijn goede naam te zijn aangetast, welke gerechten enkel bevoegd zijn kennis te nemen van de vorderingen betreffende schade die in de staat van het geadieerde gerecht is veroorzaakt (arrest Shevill e.a., reeds aangehaald, punt 33).

Op dat punt heeft het Hof voorts gepreciseerd dat het weliswaar nadelen meebrengt, de bevoegdheid van de gerechten van de staat waar de publicatie is verspreid te beperken tot de schade die is veroorzaakt in de forumstaat, maar dat de verzoeker altijd de mogelijkheid heeft om zijn vordering in haar geheel voor het gerecht van ofwel de woonplaats van de verweerder, ofwel de plaats van vestiging van de uitgever van de beledigende publicatie te brengen (arrest Shevill e.a., reeds aangehaald, punt 32).

Zoals de advocaat-generaal in punt 39 van zijn conclusie uiteen heeft gezet, kunnen deze overwegingen eveneens toepassing vinden op andere communicatiemiddelen en zich uitstrekken tot een veelvoud van schendingen van de persoonlijkheidsrechten die in de verschillende rechtsordes bekend zijn, zoals de schendingen waarop verzoekers in de hoofdgedingen zich beroepen.

Zoals echter zowel de verwijzende rechterlijke instanties als de meeste partijen en belanghebbenden die bij het Hof opmerkingen hebben ingediend betogen, onderscheidt de publicatie van een content op een website zich van de tot een bepaald gebied beperkte verspreiding van een medium als een drukwerk, doordat de content in beginsel overal tegelijk beschikbaar moet zijn. Een content kan door een onbepaald aantal internetgebruikers overal ter wereld onmiddellijk worden ingezien, ongeacht of de uitgever de bedoeling had dat hij buiten zijn lidstaat van vestiging beschikbaar zou zijn en zonder dat hij daar invloed op zou hebben.

Internet beperkt dus het nut van het verspreidingscriterium, daar de reikwijdte van de verspreiding van content via internet in beginsel wereldwijd is. Bovendien is het technisch niet altijd mogelijk om die verspreiding met zekerheid en betrouwbaar voor een bepaalde lidstaat in cijfers uit te drukken, en dus evenmin om de uitsluitend in die lidstaat berokkende schade te evalueren.

De moeilijkheden om het uit het reeds aangehaalde arrest Shevill e.a. voortvloeiende criterium van het intreden van de schade over te dragen op de context van internet, contrasteren, zoals de advocaat-generaal in punt 56 van zijn conclusie opmerkt, met de ernst van de schending die de houder van een persoonlijkheidsrecht kan ondervinden wanneer hij constateert dat een content die dat recht schendt wereldwijd beschikbaar is.

De in punt 42 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte aanknopingscriteria moeten dan ook worden aangepast in die zin dat het slachtoffer van de schending van een persoonlijkheidsrecht via internet zich, afhankelijk van de plaats waar de in de Europese Unie door die schending berokkende schade intreedt, voor de volledige schade tot een gerecht kan wenden. Aangezien de gevolgen van een op internet geplaatste content voor de persoonlijkheidsrechten van een persoon het best kunnen worden beoordeeld door het gerecht van de plaats waar het beweerde slachtoffer het centrum van zijn belangen heeft, beantwoordt het aan het in punt 40 van het onderhavige arrest in herinnering gebrachte doel van een goede rechtsbedeling, aan dat gerecht bevoegdheid toe te kennen.

De plaats waar een persoon het centrum van zijn belangen heeft is meestal zijn gewone verblijfplaats. Een persoon kan het centrum van zijn belangen echter ook hebben in een andere lidstaat waar hij niet gewoonlijk verblijft, voor zover uit andere aanwijzingen, zoals de uitoefening van een beroepsactiviteit, kan blijken dat hij een bijzonder nauwe band met die staat heeft.

De bevoegdheid van het gerecht van de plaats waar het beweerde slachtoffer het centrum van zijn belangen heeft strookt met het doel dat de bevoegdheidsregels voorzienbaar moeten zijn (zie arrest van 12 mei 2011, BVG, C-144/10, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 33), ook vanuit het oogpunt van de verweerder, aangezien de uitgever van een inbreuk makende content op het moment waarop hij deze op internet plaatst de centra van de belangen van de bij de content betrokken personen kan kennen. Derhalve moet worden geoordeeld dat met het criterium van het centrum van de belangen niet alleen de verzoeker gemakkelijk kan bepalen welk gerecht hij kan aanzoeken, maar ook de verweerder redelijkerwijze kan voorzien voor welk gerecht hij kan worden opgeroepen (zie arrest van 23 april 2009, Falco Privatstiftung en Rabitsch, C-533/07, Jurispr. blz. I-3327, punt 22 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voor het overige verleent het uit het reeds aangehaalde arrest Shevill e.a. voortvloeiende criterium van het intreden van de schade — in de plaats van een vordering tot vergoeding van de volledige schade — bevoegdheid aan de gerechten van elke lidstaat op het grondgebied waarvan een op internet geplaatste content toegankelijk is of is geweest. Deze gerechten kunnen enkel kennisnemen van vorderingen betreffende schade die is veroorzaakt op het grondgebied van de lidstaat van het aangezochte gerecht.

Bijgevolg moet op de eerste twee vragen in zaak C-509/09 en de enige vraag in zaak C-161/10 worden geantwoord dat artikel 5, punt 3, van de verordening aldus moet worden uitgelegd dat in geval van een beweerde schending van de persoonlijkheidsrechten door op internet geplaatste content, de persoon die zich gelaedeerd acht een vordering tot vergoeding van de volledige schade kan indienen, hetzij bij de gerechten van de lidstaat waar de uitgever van die content gevestigd is, hetzij bij de gerechten van de lidstaat waar zich het centrum van zijn belangen bevindt. In plaats van een vordering tot vergoeding van de volledige schade kan die persoon ook een vordering indienen bij de gerechten van elke lidstaat op het grondgebied waarvan een op internet geplaatste content toegankelijk is of is geweest. Deze gerechten kunnen enkel kennisnemen van vorderingen betreffende schade die is veroorzaakt op het grondgebied van de lidstaat van het aangezochte gerecht.

Met zijn derde vraag in zaak C-509/09 wenst het Bundesgerichtshof te vernemen of de bepalingen van artikel 3, leden 1 en 2, van de richtlijn conflictregels zijn in die zin dat zij mede op het gebied van het civiele recht voorschrijven dat voor de diensten van de informatiemaatschappij uitsluitend het in de lidstaat van herkomst geldende recht wordt toegepast, met opzijzetting van de nationale conflictregels, of dat zij een correctief op het volgens de nationale conflictregels toepasselijk verklaarde recht vormen om dit inhoudelijk overeenkomstig de eisen van het land van herkomst te wijzigen.

Voor de uitlegging van die bepalingen moet niet alleen rekening worden gehouden met de bewoordingen ervan, maar ook met de context ervan en met de doelstellingen die worden nagestreefd door de regeling waarvan zij deel uitmaken (zie arresten van 19 september 2000, Duitsland/Commissie, C-156/98, Jurispr. blz. I-6857, punt 50; 7 december 2006, SGAE, C-306/05, Jurispr. blz. I-11519, punt 34, en 7 oktober 2010, Lassal, C-162/09, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 49).

Het dispositief van een handeling van de Unie is onlosmakelijk verbonden met de motivering ervan en moet, indien nodig, worden uitgelegd met inachtneming van de overwegingen die tot de vaststelling ervan hebben geleid (arrest van 29 april 2004, Italië/Commissie, C-298/00 P, Jurispr. blz. I-4087, punt 97 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en arrest Lassal, reeds aangehaald, punt 50).

De richtlijn, die is vastgesteld op basis van de artikelen 47, lid 2, EG, 55 EG en 95 EG, heeft volgens artikel 1, lid 1, tot doel bij te dragen aan de goede werking van de interne markt door het vrije verkeer van de diensten van de informatiemaatschappij tussen lidstaten te waarborgen. Punt 5 van de considerans vermeldt als juridische belemmeringen die op dat gebied aan de goede werking van de interne markt in de weg staan verschillen in de wetgeving en de rechtsonzekerheid ten aanzien van de op deze diensten van toepassing zijnde nationale regelingen.

Voor de meeste aspecten van de elektronische handel strekt de richtlijn niet tot harmonisatie van de materiële regels, maar definieert zij een ‘gecoördineerd gebied’ in het kader waarvan het mechanisme van artikel 3, aldus punt 22 van de considerans van de richtlijn, het mogelijk moet maken de diensten van de informatiemaatschappij in beginsel aan het rechtsstelsel van de lidstaat waar de dienstverlener gevestigd is te onderwerpen.

Dienaangaande moet worden opgemerkt dat het rechtsstelsel van de lidstaat waar de dienstverlener gevestigd is mede het domein van het civiele recht omvat, hetgeen onder meer blijkt uit punt 25 van de considerans van de richtlijn en uit het feit dat de bijlage bij deze laatste de civielrechtelijke rechten en verplichtingen opsomt waarop het mechanisme van artikel 3 niet van toepassing is. Voorts is de toepasselijkheid van dit laatste op de aansprakelijkheid van de dienstverleners uitdrukkelijk neergelegd in artikel 2, sub h-i, tweede streepje, van de richtlijn.

Lezing van artikel 3, leden 1 en 2, van de richtlijn tegen de achtergrond van bovengenoemde bepalingen en doelstellingen toont aan dat het mechanisme van de richtlijn verlangt dat, ook op het gebied van het civiele recht, de in het land van vestiging van de dienstverlener geldende materieelrechtelijke vereisten in acht worden genomen. Bij gebreke van dwingende harmonisatiebepalingen op het niveau van de Unie kan alleen erkenning van de dwingende kracht van het nationale stelsel waaraan de wetgever de dienstverrichters en hun diensten heeft besloten te onderwerpen, de volle werking van het vrij verrichten van die diensten waarborgen. Artikel 3, lid 4, van de richtlijn biedt steun aan deze zienswijze doordat het de voorwaarden opsomt waaronder de lidstaten kunnen afwijken van lid 2 van dat artikel, welke opsomming uitputtend moet worden geacht.

Bij de uitlegging van artikel 3 van de richtlijn moet mede rekening worden gehouden met artikel 1, lid 4, van deze laatste, bepalende dat deze geen aanvullende regels bevat op het gebied van het internationale privaatrecht voor wetsconflicten.

Dienaangaande moet worden opgemerkt dat een uitlegging van de internemarktregel van artikel 3, lid 1, van de richtlijn in die zin dat hij tot toepassing van het in de lidstaat van vestiging geldende materiële recht leidt, niet zijn kwalificatie als regel van internationaal privaatrecht bepaalt. Bedoeld lid legt hoofdzakelijk de verplichting op de lidstaten, erop toe te zien dat de diensten van de informatiemaatschappij die door een op hun grondgebied gevestigde dienstverlener worden verricht, voldoen aan de in die lidstaten geldende nationale bepalingen die binnen het gecoördineerde gebied vallen. De oplegging van die verplichting vertoont niet de kenmerken van een conflictregel die een oplossing moet bieden voor een specifiek conflict tussen meerdere rechtsstelsels die voor toepassing in aanmerking komen.

Ingevolge artikel 3, lid 2, van de richtlijn mogen de lidstaten het vrije verkeer van diensten van de informatiemaatschappij die vanuit een andere lidstaat worden geleverd, niet om redenen die vallen binnen het gecoördineerde gebied, beperken. Daarentegen volgt uit artikel 1, lid 4, van de richtlijn juncto punt 23 van de considerans van deze laatste dat de lidstaten in beginsel krachtens hun internationaal privaatrecht de toepasselijke materiële regels mogen aanwijzen voor zover daaruit geen beperking van het vrije verkeer van diensten van de elektronische handel voortvloeit.

Bijgevolg verlangt artikel 3, lid 2, van de richtlijn geen omzetting in de vorm van een specifieke conflictregel.

De bepalingen van artikel 3, leden 1 en 2, van de richtlijn moeten echter aldus worden uitgelegd dat de door de wetgever van de Unie beoogde coördinatie inderdaad het vrije verkeer van diensten van de informatiemaatschappij tussen de lidstaten kan verzekeren.

Dienaangaande heeft het Hof reeds geoordeeld dat dwingende bepalingen van een richtlijn die noodzakelijk zijn ter verwezenlijking van de doelstellingen van de interne markt, ondanks een afwijkende keuze van het toepasselijke recht toepassing moeten kunnen vinden (zie in die zin arresten van 9 november 2000, Ingmar, C-381/98, Jurispr. blz. I-9305, punt 25, en 23 maart 2006, Honyvem Informazioni Commerciali, C-465/04, Jurispr. blz. I-2879, punt 23).

Aangaande het mechanisme van artikel 3 van de richtlijn moet worden geconstateerd dat onderwerping van de diensten van de elektronische handel aan het rechtsstelsel van de lidstaat waar de verleners van die diensten gevestigd zijn krachtens voormeld artikel 3, lid 1, het niet mogelijk zou maken het vrije verkeer van die diensten volledig te waarborgen indien de dienstverleners uiteindelijk in de lidstaat van ontvangst strengere eisen in acht moesten nemen dan de eisen waaraan zij in hun lidstaat van vestiging onderworpen zijn.

Hieruit volgt dat artikel 3 van de richtlijn er zich, behoudens de volgens de voorwaarden van voormeld artikel 3, lid 4, toegestane afwijkingen, tegen verzet dat de verlener van een dienst van de elektronische handel wordt onderworpen aan strengere eisen dan die voorzien in het in de lidstaat van vestiging van die dienstverlener geldende materiële recht.

Gelet op het voorgaande moet op de derde vraag in zaak C-509/09 worden geantwoord dat artikel 3 van de richtlijn aldus moet worden uitgelegd dat het geen omzetting in de vorm van een specifieke conflictregel verlangt. De lidstaten moeten echter, behoudens de volgens de voorwaarden van artikel 3, lid 4, van de richtlijn toegestane afwijkingen, op het gecoördineerde gebied waarborgen dat de verlener van een dienst van de elektronische handel niet wordt onderworpen aan strengere eisen dan die voorzien in het in de lidstaat van vestiging van die dienstverlener toepasselijke materiële recht.