HvJ EU, 24-09-2020, nr. C-223/19

Artikel 1 van het Sonderpensionenbegrenzungsgesetz (wet betreffende de beperking van de buitengewone pensioenen, BGB1. I, 46/2014; hierna: ‘SpBegrG’) bevat constitutionele bepalingen die bepaalde wijzigingen hebben aangebracht in het Bundesverfassungsgesetz über die Begrenzung von Bezügen öffentlicher Funktionäre (federale constitutionele wet betreffende de beperking van de salarissen van ambtenaren, BGB1. I, 64/1997; hierna: ‘BezBegrBVG’). Dit artikel 1 heeft met name de personele werkingssfeer van het BezBegrBVG uitgebreid tot werknemers en voormalige werknemers van rechtspersonen die aan de controle van het Rechnungshof (rekenkamer, Oostenrijk) onderworpen zijn. Tot deze rechtspersonen behoren privaatrechtelijke ondernemingen waarop de Oostenrijkse federale regering of de verschillende Länder (deelstaten) beslissende invloed uitoefenen.

Als federale wet kan het SpBegrG de overeenkomsten van werknemers die in dienst zijn bij ondernemingen die aan de controle van de rekenkamer onderworpen zijn, weliswaar niet rechtstreeks beïnvloeden op grond dat de deelstaten een beslissende invloed op deze ondernemingen uitoefenen, maar § 10, lid 6, BezBegrBVG machtigt de wetgever van een Land (deelstaat) om voor werknemers en voormalige werknemers van rechtspersonen waarin die deelstaat een beslissende deelneming heeft, regels vast te stellen die vergelijkbaar zijn met die welke op federaal niveau gelden.

Het niederösterreichische Landes- und Gemeindebezügegesetz (wet betreffende de salarissen van deelstatelijke en gemeentelijke ambtenaren in Neder-Oostenrijk; hierna: ‘NÖ Landes- und GemeindebezügeG’), dat is vastgesteld op de grondslag van het SpBegrG, bepaalt in § 24a (‘Beperking van de pensioenen’):

In § 711 van het Allgemeine Sozialversicherungsgesetz (algemene socialeverzekeringswet; hierna: ‘ASVG’), dat is ingevoegd bij het Pensionsanpassungsgesetz 2018 (wet tot aanpassing van de pensioenen voor het jaar 2018, BGBl. I, 151/2017) en dat als opschrift ‘Aanpassing van de pensioenen voor het jaar 2018’ draagt, is bepaald:

§ 2 van het Betriebspensionengesetz (wet inzake de bedrijfspensioenen, BGB1., 282/1990), bepaalt:

Met het eerste onderdeel van zijn eerste en zijn tweede vraag, die gezamenlijk moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of richtlijn 79/7, richtlijn 2000/78 en richtlijn 2006/54 aldus moeten worden uitgelegd dat hun werkingssfeer zich mede uitstrekt tot bepalingen van het recht van een lidstaat op grond waarvan — ten eerste — de werkgever een gedeelte dient in te houden op het bedrag van het bedrijfspensioen dat hij bij overeenkomst heeft toegezegd rechtstreeks te zullen uitkeren aan zijn voormalige werknemer, en — ten tweede — de contractueel bedongen indexering van het bedrag van die prestatie niet langer effect sorteert.

In dit verband dient eerst in herinnering te worden gebracht dat richtlijn 79/7 overeenkomstig artikel 3, lid 1, onder a), ervan enkel van toepassing is op wettelijke regelingen die bescherming bieden tegen onder meer het risico van ‘ouderdom’ (zie in die zin arrest van 22 november 2012, Elbal Moreno, C-385/11, EU:C:2012:746, punt 26 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Uitkeringen die worden toegekend op grond van een pensioenstelsel waarin voornamelijk de door de betrokken persoon vervulde dienstbetrekking tot uitgangspunt wordt genomen, maken daarentegen deel uit van de door die persoon ontvangen beloning en vallen onder artikel 157 VWEU [zie in die zin arrest van 5 november 2019, Commissie/Polen (Onafhankelijkheid van gewone rechterlijke instanties), C-192/18, EU:C:2019:924, punt 59 en aldaar aangehaalde rechtspraak]. Zij vormen dus ‘beloningen’ in de zin van artikel 3, lid 1, onder c), van richtlijn 2000/78 (zie in die zin arrest van 15 januari 2019, E.B., C-258/17, EU:C:2019:17, punten 44 en 48).

Uit artikel 1, onder c), en artikel 5, onder c), van richtlijn 2006/54 volgt dan weer dat deze richtlijn betrekking heeft op ondernemings- en sectorale regelingen inzake sociale zekerheid. Het Hof heeft reeds geoordeeld dat regelingen inzake pensioenen die aan werknemers worden uitgekeerd op grond van hun arbeidsverhouding met de overheid, ook binnen de materiële werkingssfeer van artikel 5 van richtlijn 2006/54 vallen [zie in die zin arrest van 5 november 2019, Commissie/Polen (Onafhankelijkheid van gewone rechterlijke instanties), C-192/18, EU:C:2019:924, punten 72 en 73].

Derhalve valt een pensioen zoals de ‘directe prestatietoezegging’ die verzoeker in het hoofdgeding van zijn voormalige werkgever ontvangt op grond van zijn arbeidsverhouding met die werkgever, niet binnen de werkingssfeer van richtlijn 79/7, maar binnen die van richtlijn 2000/78 en richtlijn 2006/54.

Vervolgens dient te worden geconstateerd dat de nationale bepalingen in kwestie, op grond waarvan — ten eerste — de werkgever een gedeelte dient in te houden op het bedrag van het bedrijfspensioen dat hij bij overeenkomst heeft toegezegd rechtstreeks te zullen uitkeren aan zijn voormalige werknemer, en — ten tweede — de contractueel bedongen indexering van het bedrag van die niet langer effect sorteert, leiden tot een verlaging van het bedrag van het pensioen dat de betrokken onderneming aan die voormalige werknemer heeft toegezegd te zullen uitkeren. Dientengevolge zijn die bepalingen van invloed op de beloning van de werknemer in de zin van artikel 3, lid 1, onder c), van richtlijn 2000/78 en op de ondernemings- en sectorale regeling inzake sociale zekerheid in de zin van artikel 5, onder c), van richtlijn 2006/54. Deze richtlijnen zijn dan ook van toepassing op een situatie als die welke aan de orde is in het hoofdgeding (zie naar analogie arrest van 16 juni 2016, Lesar, C-159/15, EU:C:2016:451, punt 18 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Aan deze gevolgtrekking wordt niet afgedaan door de lering die kan worden getrokken uit het in de schriftelijke opmerkingen van de Oostenrijkse regering vermelde arrest van 2 juni 2016, C (C-122/15, EU:C:2016:391). In punt 30 van dat arrest heeft het Hof geoordeeld dat een nationale regeling betreffende een aanvullende belasting op inkomsten uit ouderdomspensioen, niet binnen de materiële werkingssfeer van richtlijn 2000/78 valt.

Het Hof heeft zich in de punten 25 en 26 van voormeld arrest immers gebaseerd op de omstandigheid dat het geding dat heeft geleid tot dat arrest, betrekking had op het tarief van de belasting op inkomsten uit ouderdomspensioen, en niet op de methode of voorwaarden voor de vaststelling van het bedrag van de uitkeringen die aan de werknemer worden betaald op grond van de arbeidsverhouding tussen hem en zijn voormalige werkgever. De heffing van die belasting, die rechtstreeks en uitsluitend voortvloeit uit een nationale belastingwetgeving, staat los van de arbeidsverhouding en dus van de vaststelling van de ‘beloning’ in de zin van richtlijn 2000/78 en artikel 157, lid 2, VWEU.

Derhalve dient op het eerste onderdeel van de eerste en de tweede prejudiciële vraag te worden geantwoord dat richtlijn 2000/78 en richtlijn 2006/54 aldus moeten worden uitgelegd dat hun werkingssfeer zich mede uitstrekt tot bepalingen van het recht van een lidstaat op grond waarvan — ten eerste — de werkgever een gedeelte dient in te houden op het bedrag van het bedrijfspensioen dat hij bij overeenkomst heeft toegezegd rechtstreeks te zullen uitkeren aan zijn voormalige werknemer, en — ten tweede — de contractueel bedongen indexering van het bedrag van die prestatie niet langer effect sorteert.

Met het tweede onderdeel van zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of richtlijn 2006/54 aldus moet worden uitgelegd dat zij zich verzet tegen een regeling van een lidstaat op grond waarvan de rechthebbenden op een pensioen dat een onder zeggenschap van de overheid staande onderneming bij overeenkomst heeft toegezegd hun rechtstreeks te zullen uitkeren en dat bepaalde in deze regeling vastgelegde drempels overschrijdt, verstoken blijven van een bedrag dat wordt ingehouden op het gedeelte van het betreffende pensioen dat uitgaat boven een van die drempels, alsmede van het recht op een contractueel bedongen indexering van dat pensioen, wanneer veel meer mannelijke dan vrouwelijke rechthebbenden door die regeling worden geraakt.

Volgens artikel 5, onder c), van richtlijn 2006/54 is elke directe of indirecte discriminatie op grond van geslacht verboden bij de berekening van de prestaties in het kader van de ondernemings- en sectorale regelingen inzake sociale zekerheid die overeenkomstig artikel 7, lid 1, onder a), iii), van die richtlijn bescherming bieden tegen onder meer ‘ouderdom’.

Vooraf dient te worden geconstateerd dat nationale bepalingen als die welke in het hoofdgeding aan de orde zijn, geen directe discriminatie in het leven roepen omdat zij zonder onderscheid van toepassing zijn op mannelijke en vrouwelijke werknemers.

Wat betreft de vraag of een dergelijke nationale regeling indirecte discriminatie oplevert, dit begrip wordt voor de toepassing van richtlijn 2006/54 in artikel 2, lid 1, onder b), van deze richtlijn omschreven als de situatie waarin een ogenschijnlijk neutrale bepaling, maatstaf of handelwijze personen van een geslacht in vergelijking met personen van het andere geslacht bijzonder benadeelt, tenzij die bepaling, maatstaf of handelwijze objectief wordt gerechtvaardigd door een legitiem doel en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn.

In dit verband blijkt in de eerste plaats uit het verzoek om een prejudiciële beslissing dat de personen die door de nationale bepalingen in kwestie worden benadeeld, voormalige werknemers van onder zeggenschap van de overheid staande ondernemingen zijn die een pensioen ontvangen in de vorm van een ‘directe prestatietoezegging’ waarvan het bedrag bepaalde drempels overschrijdt. § 24a NÖ Landes- und GemeindebezügeG bepaalt namelijk dat een bijdrage tot zekerstelling van het pensioen moet worden betaald voor het gedeelte van een dergelijke prestatie dat uitgaat boven het bedrag van de maandelijkse maximale premiebasis als bedoeld in het ASVG. Ter terechtzitting voor het Hof heeft de Oostenrijkse regering opgemerkt dat dit maandelijkse bedrag 5 370 EUR bruto beliep voor het jaar 2020. Daarnaast kon op grond van § 711, lid 6, ASVG voor het jaar 2018 geen enkele verhoging van een prestatie als bedoeld in het SpBegrG — zoals de in het hoofdgeding aan de orde zijnde ‘directe prestatietoezegging’ — worden doorgevoerd indien het bedrag van alle pensioenen van de betrokkene samen hoger was dan 4 980 EUR per maand.

Voor de toepassing van artikel 2, lid 1, onder b), van richtlijn 2006/54 kan de situatie van de in de nationale bepalingen in kwestie bedoelde personen niet worden vergeleken met die van de voormalige werknemers van ondernemingen die niet onder zeggenschap van de overheid staan, noch met de situatie van personen die een bedrijfspensioen ontvangen in een andere vorm dan een ‘directe prestatietoezegging’, zoals uitkeringen van een pensioenfonds of een levensverzekering. Anders dan de pensioenen die worden uitgekeerd aan de twee bovengenoemde categorieën van personen, heeft de federale staat of de deelstaat immers zeggenschap over de werkgevers van de werknemers die een ‘directe prestatietoezegging’ ontvangen en over de middelen die bestemd zijn voor de pensioenen van die werknemers.

Zoals de advocaat-generaal in punt 55 van haar conclusie heeft opgemerkt, moet binnen de groep van de personen die van een onder de zeggenschap van de overheid staande onderneming een pensioen ontvangen in de vorm van een ‘directe prestatietoezegging’, een vergelijking worden gemaakt tussen enerzijds de situatie van personen die wegens het bedrag van die prestatie worden geraakt door de nationale bepalingen in kwestie, en anderzijds de situatie van personen die daardoor niet worden geraakt.

Hieruit volgt dat de ogenschijnlijk neutrale maatstaf — in de zin van artikel 2, lid 1, onder b), van richtlijn 2006/54 — die leidt tot een verschil in behandeling ten gevolge van de toepassing van de nationale bepalingen in kwestie, moet worden geacht te bestaan in het bij deze bepalingen vastgestelde uitkeringsbedrag, aangezien alleen rechthebbenden op pensioenen waarvan het bedrag bepaalde drempels overschrijdt, door die bepalingen worden benadeeld.

Wat in de tweede plaats de vraag betreft of dit verschil in behandeling personen van het ene geslacht bijzonder benadeelt ten opzichte van personen van het andere geslacht, merkt de verwijzende rechter enkel op dat de nationale bepalingen in kwestie volgens de officiële Oostenrijkse statistieken voornamelijk mannen raken.

In dit verband heeft het Hof geoordeeld dat het bestaan van een dergelijk bijzonder nadeel met name kan worden vastgesteld wanneer wordt bewezen dat een nationale regeling een aanzienlijk groter percentage personen van het ene dan van het andere geslacht treft (arrest van 3 oktober 2019, Schuch-Ghannadan, C-274/18, EU:C:2019:828, punt 45 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zoals eveneens blijkt uit overweging 30 van richtlijn 2006/54, komt het aan de nationale rechter toe om de feiten te beoordelen die het vermoeden wettigen dat er sprake is van indirecte discriminatie, en dient hij deze beoordeling te verrichten overeenkomstig de nationale wetgeving of praktijk, die met name kunnen inhouden dat indirecte discriminatie kan worden aangetoond op welke wijze ook, onder meer aan de hand van statistische gegevens (arrest van 3 oktober 2019, Schuch-Ghannadan, C-274/18, EU:C:2019:828, punt 46 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Derhalve staat het aan de nationale rechter om te beoordelen in welke mate de aan hem overgelegde statistische gegevens betrouwbaar zijn en of zij in aanmerking kunnen worden genomen, dat wil zeggen of zij — met name — niet de uitdrukking vormen van louter toevallige of conjuncturele verschijnselen, en of zij voldoende significant zijn (zie in die zin arrest van 3 oktober 2019, Schuch-Ghannadan, C-274/18, EU:C:2019:828, punt 48 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Wat de statistische gegevens betreft, heeft het Hof tevens geoordeeld dat de verwijzende rechter rekening dient te houden met alle werknemers die onderworpen zijn aan de nationale regeling die ten grondslag ligt aan het verschil in behandeling, alsook dat de beste vergelijkingsmethode erin bestaat een vergelijking te maken tussen enerzijds de percentages van de binnen de werkingssfeer van de betreffende regeling vallende mannelijke arbeidskrachten die respectievelijk wel en niet door het vermeende verschil in behandeling worden geraakt, en anderzijds de overeenkomstige percentages voor de vrouwelijke arbeidskrachten die binnen de werkingssfeer van die regeling vallen (zie in die zin arresten van 6 december 2007, Voß, C-300/06, EU:C:2007:757, punten 40 en 41, en 3 oktober 2019, Schuch-Ghannadan, C-274/18, EU:C:2019:828, punt 47).

In casu blijkt uit het verzoek om een prejudiciële beslissing dat voormalige werknemers van een aan de controle van de rekenkamer onderworpen entiteit die een bedrijfspensioen ontvangen in de vorm van een ‘directe prestatietoezegging’, binnen de werkingssfeer van de betrokken nationale bepalingen in kwestie vallen.

Derhalve moet — zoals de advocaat-generaal in de punten 65 tot en met 67 van haar conclusie heeft opgemerkt — in een situatie waarin uit de beschikbare statistieken daadwerkelijk blijkt dat het percentage voormalige werknemers bij wie het bedrag van een dergelijk bedrijfspensioen is geraakt door de nationale bepalingen in kwestie, aanzienlijk hoger is onder de voormalige mannelijke werknemers dan onder de voormalige vrouwelijke werknemers die binnen de werkingssfeer van deze bepalingen vallen, worden geoordeeld dat er sprake is van indirecte discriminatie op grond van geslacht, hetgeen in strijd is met artikel 5, onder c), van richtlijn 2006/54 tenzij die bepalingen worden gerechtvaardigd door objectieve factoren die niets van doen hebben met enige discriminatie op grond van geslacht (zie naar analogie arrest van 6 december 2007, Voß, C-300/06, EU:C:2007:757, punt 42).

In de derde plaats staat het namelijk aan de verwijzende rechter om, gesteld dat hij in het licht van de overwegingen in de punten 53 en 54 van het onderhavige arrest zou oordelen dat de nationale bepalingen in kwestie ten grondslag liggen aan een verschil in behandeling dat indirecte discriminatie op grond van geslacht kan opleveren, om te onderzoeken in hoeverre dat verschil in behandeling niettemin kan worden gerechtvaardigd door objectieve factoren die niets van doen hebben met enige discriminatie op grond van geslacht, zoals volgt uit artikel 2, lid 1, onder b), van richtlijn 2006/54.

Volgens de rechtspraak van het Hof is dit met name het geval wanneer de gekozen middelen beantwoorden aan een legitieme doelstelling van sociaal beleid alsook geschikt en noodzakelijk zijn voor het bereiken van het met de betreffende regeling nagestreefde doel, met dien verstande dat zij slechts kunnen worden geacht geschikt te zijn om de aangevoerde doelstelling te waarborgen indien zij er daadwerkelijk toe strekken die doelstelling op coherente en stelselmatige wijze te bereiken (zie in die zin arrest van 17 juli 2014, Leone, C-173/13, EU:C:2014:2090, punten 53 en 54 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bovendien heeft het Hof geoordeeld dat de lidstaten bij de keuze van de maatregelen ter verwezenlijking van de doelstellingen van hun sociaal beleid en werkgelegenheidsbeleid over een ruime beoordelingsmarge beschikken (arresten van 6 april 2000, Jørgensen, C-226/98, EU:C:2000:191, punt 41, en 20 oktober 2011, Brachner, C-123/10, EU:C:2011:675, punten 73 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Uit de rechtspraak van het Hof volgt tevens dat het weliswaar uiteindelijk toekomt aan de nationale rechter, die bij uitsluiting bevoegd is tot beoordeling van de feiten en uitlegging van de nationale wettelijke regeling, om uit te maken of en in hoeverre de wettelijke bepaling in kwestie door een dergelijke objectieve factor wordt gerechtvaardigd, maar dat het Hof — dat de verwijzende rechter in het kader van een prejudiciële verwijzing een nuttig antwoord dient te verschaffen — bevoegd is om op basis van het dossier van het hoofdgeding en van de ontvangen schriftelijke en mondelinge opmerkingen aanwijzingen te geven die de nationale rechter in staat stellen om uitspraak te doen (arrest van 17 juli 2014, Leone, C-173/13, EU:C:2014:2090, punt 56 en aangehaalde rechtspraak).

In casu blijkt uit het verzoek om een prejudiciële beslissing dat met het SpBegrG, waarmee de nationale bepalingen in kwestie nauw samenhangen, twee doelstellingen worden nagestreefd: ten eerste het verminderen van de onevenwichtigheden die zijn gecreëerd ten aanzien van de zogenoemde buitengewone pensioenen — die, zoals de Oostenrijkse regering in haar schriftelijke opmerkingen aangeeft, ‘aanvullende pensioenen buiten de gewone pensioenregelingen’ zijn — en ten tweede het waarborgen van de duurzame financiering van de ouderdomspensioenen. De Oostenrijkse regering heeft deze doelstellingen in haar schriftelijke opmerkingen bevestigd door te preciseren dat de nationale bepalingen in kwestie meer in het bijzonder tot doel hebben compensatie te bieden voor de onevenwichtigheden bij de toekenning van pensioenuitkeringen die uiteindelijk worden gefinancierd door de overheid. Diezelfde regering heeft tevens opgemerkt dat die pensioenen voor de betrokken ondernemingen zware financiële lasten met zich meebrengen die indirect gevolgen dreigen te hebben voor de begroting van de overheid, met name ten gevolge van verlaagde dividenduitkeringen.

In dit verband heeft het Hof reeds geoordeeld dat budgettaire overwegingen geen rechtvaardiging vormen voor discriminatie ten nadele van een van de geslachten (arrest van 23 oktober 2003, Schönheit en Becker, C-4/02 en C-5/02, EU:C:2003:583, punt 85 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Daarentegen kunnen de doelstellingen die erin bestaan de duurzame financiering van de pensioenuitkeringen te waarborgen en het verschil tussen de niveaus van de door de overheid gefinancierde pensioenen te verkleinen, gelet op de ruime beoordelingsmarge waarover de lidstaten beschikken, worden beschouwd als legitieme doelstellingen van sociaal beleid die niets van doen hebben met enige discriminatie op grond van geslacht.

In casu blijkt, onder voorbehoud van de verificaties die de verwijzende rechter in dit verband dient te verrichten, uit het aan het Hof overgelegde dossier dat met de nationale bepalingen mogelijkerwijs dergelijke doelstellingen worden nagestreefd. Ten eerste kan zowel de inhouding van een gedeelte van de te betalen uitkering als de niet-verhoging van het bedrag van deze uitkering de aanleg van reserves voor de toekomstige betalingsverplichtingen mogelijk maken. In zoverre kunnen de betrokken ondernemingen de aldus uitgespaarde bedragen weliswaar in beginsel gebruiken voor alle doeleinden — zoals verzoeker in het hoofdgeding en NK ter terechtzitting voor het Hof hebben benadrukt — maar onder voorbehoud van dezelfde verificaties die de verwijzende rechter in dit verband dient te verrichten, heeft de overheid in geval van een meerderheidsbelang voldoende invloed op die ondernemingen om te waarborgen dat zij de pensioenuitkeringen in kwestie op passende wijze financieren.

Ten tweede hebben die bepalingen enkel betrekking op de pensioenuitkeringen waarvan het bedrag een bepaalde drempel overschrijdt, zodat zij tot gevolg hebben dat de kloof tussen deze uitkeringen en het niveau van de kleinere pensioenen gedeeltelijk wordt gedicht.

Voorts worden vorenbedoelde bepalingen, onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter, op coherente en stelselmatige wijze uitgevoerd doordat zij van toepassing zijn op alle pensioenen die worden toegekend in de vorm van ‘directe prestatietoezeggingen’ door de onder directe of indirecte zeggenschap van de overheid staande instellingen en ondernemingen, die met de ingehouden of

niet-toegekende bedragen reserves aanleggen die kunnen worden gebruikt om toekomstige pensioenverplichtingen te financieren.

De nationale bepalingen in kwestie lijken geen maatregelen met zich mee te brengen die verder gaan dan nodig is om de beoogde doelstellingen te bereiken, met name omdat zij rekening houden met de financiële draagkracht van de betrokken personen in die zin dat zowel de inhouding van bedragen op grond van § 24a NÖ Landes- und GemeindebezügeG als de in § 711 ASVG bedoelde beperkingen van de pensioenverhoging trapsgewijs plaatsvinden naargelang van de bedragen van de toegekende uitkeringen.

Wat voorts meer in het bijzonder de doelstelling betreft die bestaat in het waarborgen van de duurzame financiering van de ouderdomspensioenen, kan het feit dat een specifieke onderneming zoals NK mogelijkerwijs daartoe voldoende reserves heeft aangelegd, op zichzelf niet afdoen aan de noodzakelijkheid van de nationale bepalingen in kwestie. Zoals de Europese Commissie opmerkt in haar schriftelijke opmerkingen, hebben deze bepalingen immers betrekking op alle ondernemingen die grotendeels in handen zijn van de federale staat en de deelstaat Neder-Oostenrijk.

Gelet op een en ander moet op het tweede onderdeel van de eerste prejudiciële vraag worden geantwoord dat artikel 5, onder c), en artikel 7, onder a), iii), van richtlijn 2006/54 aldus moeten worden uitgelegd dat zij zich niet verzetten tegen een regeling van een lidstaat op grond waarvan de rechthebbenden op een pensioen dat een onder zeggenschap van de overheid staande onderneming bij overeenkomst heeft toegezegd hun rechtstreeks te zullen uitkeren en dat bepaalde in deze regeling vastgelegde drempels overschrijdt, verstoken blijven van een bedrag dat wordt ingehouden op het gedeelte van het betreffende pensioen dat uitgaat boven een van die drempels, alsmede van het recht op een contractueel bedongen indexering van dat pensioen, ook al is het percentage voormalige werknemers bij wie het bedrag van hun bedrijfspensioen is geraakt door die regeling aanzienlijk hoger onder de voormalige mannelijke werknemers dan onder de voormalige vrouwelijke werknemers die binnen de werkingssfeer van die regeling vallen, mits deze gevolgen worden gerechtvaardigd door objectieve factoren die niets van doen hebben met discriminatie op grond van geslacht, hetgeen de verwijzende rechter dient na te gaan.

Met het tweede onderdeel van zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of richtlijn 2000/78 aldus moet worden uitgelegd dat zij zich verzet tegen een regeling van een lidstaat op grond waarvan de rechthebbenden op een pensioen dat een onder zeggenschap van de overheid staande onderneming bij overeenkomst heeft toegezegd hun rechtstreeks te zullen uitkeren en dat bepaalde in deze regeling vastgelegde drempels overschrijdt, verstoken blijven van een bedrag dat wordt ingehouden op het gedeelte van het betreffende pensioen dat uitgaat boven een van die drempels, alsmede van het recht op een contractueel bedongen indexering van dat pensioen, wanneer die regeling uitsluitend rechthebbenden treft die een bepaalde leeftijd hebben bereikt.

Krachtens artikel 1 en artikel 2, lid 1, en lid 2, onder b), van richtlijn 2000/78 is elke indirecte discriminatie op grond van onder meer leeftijd verboden. Van indirecte discriminatie is sprake wanneer een ogenschijnlijk neutrale bepaling, maatstaf of handelwijze personen van een bepaalde leeftijd in vergelijking met andere personen bijzonder benadeelt, tenzij die bepaling, maatstaf of handelwijze objectief wordt gerechtvaardigd door een legitiem doel en de middelen voor het bereiken van dat doel passend en noodzakelijk zijn (arrest van 7 februari 2019, Escribano Vindel, C-49/18, EU:C:2019:106, punten 41 en 42).

Volgens de verwijzende rechter is het eventuele bestaan van indirecte discriminatie op grond van leeftijd gebaseerd op het feit dat sinds 2000 geen enkele pensioenovereenkomst in de vorm van een ‘directe prestatietoezegging’ is gesloten in Oostenrijk, zodat enkel personen van een bepaalde leeftijd door de nationale bepalingen in kwestie worden geraakt, aangezien de bedrijfspensioenovereenkomsten voor de andere personen zijn gesloten op basis van het model van pensioenfondsen of verzekeringen.

Net zoals indirecte discriminatie op grond van geslacht — zoals volgt uit de punten 45, 49 en 52 van het onderhavige arrest — kan indirecte discriminatie op grond van leeftijd enkel worden vastgesteld indien wordt aangetoond dat een nationale regeling voor een aanzienlijk groter percentage personen van een bepaalde leeftijd negatieve gevolgen heeft dan voor andere personen, zonder dat hiervoor een rechtvaardiging bestaat. Daartoe moet rekening worden gehouden met alle werknemers die onderworpen zijn aan de nationale regeling die ten grondslag ligt aan het verschil in behandeling.

Hieruit volgt dat het bewijs dat er sprake is van indirecte discriminatie op grond van leeftijd, niet kan worden geleverd door personen die worden benadeeld door de nationale bepalingen in kwestie te vergelijken met personen die niet binnen de werkingssfeer van die bepalingen vallen, zoals personen die een pensioenovereenkomst hebben gesloten op basis van het model van pensioenfondsen of verzekeringen.

Daarbij komt dat — zoals de advocaat-generaal in punt 89 van haar conclusie in herinnering heeft gebracht — het feit dat op personen die een bepaalde leeftijd nog niet hebben bereikt een nieuwe juridische regeling van toepassing is, op zichzelf beschouwd niet kan leiden tot indirecte discriminatie op grond van leeftijd ten nadele van andere personen, op wie de oudere juridische regeling van toepassing is (zie in die zin arrest van 14 februari 2019, Horgan en Keegan, C-154/18, EU:C:2019:113, punt 28).

Voorts moet worden geconstateerd dat de verwijzende rechter geen aanwijzingen heeft verstrekt waaruit blijkt dat binnen de groep van de personen die binnen de werkingssfeer van de nationale bepalingen in kwestie vallen — te weten de rechthebbenden op een pensioen dat door een onder zeggenschap van de overheid vallende onderneming wordt uitgekeerd in de vorm van een ‘directe prestatietoezegging’ — een aanzienlijk groter percentage van de personen die een bepaalde leeftijd hebben bereikt, zou worden benadeeld door die bepalingen.

Derhalve moet op het tweede onderdeel van de tweede prejudiciële vraag worden geantwoord dat artikel 2, lid 1, en lid 2, onder b), van richtlijn 2000/78 aldus moet worden uitgelegd dat het feit dat een regeling van een lidstaat op grond waarvan de rechthebbenden op een pensioen dat een onder zeggenschap van de overheid staande onderneming bij overeenkomst heeft toegezegd hun rechtstreeks te zullen uitkeren en dat bepaalde in deze regeling vastgelegde drempels overschrijdt, verstoken blijven van een bedrag dat wordt ingehouden op het gedeelte van het betreffende pensioen dat uitgaat boven een van die drempels, alsmede van het recht op een contractueel bedongen indexering van dat pensioen, uitsluitend rechthebbenden treft die een bepaalde leeftijd hebben bereikt, op zichzelf beschouwd niet met zich meebrengt dat bovengenoemde bepaling zich tegen die regeling verzet.

Met zijn derde tot en met zijn zevende vraag, die gezamenlijk moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of de artikelen 16, 17, 20 en 21 van het Handvest aldus moeten worden uitgelegd dat zij zich verzetten tegen een regeling van een lidstaat op grond waarvan de rechthebbenden op een pensioen dat een onder zeggenschap van de overheid staande onderneming bij overeenkomst heeft toegezegd hun rechtstreeks te zullen uitkeren en dat bepaalde in deze regeling vastgelegde drempels overschrijdt, verstoken blijven van een bedrag dat wordt ingehouden op het gedeelte van het betreffende pensioen dat uitgaat boven een van die drempels, alsmede van het recht op een contractueel bedongen indexering van dat pensioen.

In dit verband zij eraan herinnerd dat de werkingssfeer van het Handvest wordt afgebakend in artikel 51, lid 1, dat bepaalt dat met betrekking tot het optreden van de lidstaten de bepalingen van het Handvest slechts dan tot hen zijn gericht wanneer zij het Unierecht ten uitvoer brengen.

Tevens dient in herinnering te worden gebracht dat de door het Handvest gewaarborgde grondrechten toepassing kunnen vinden in alle situaties die door het Unierecht worden geregeld, zodat zij met name moeten worden geëerbiedigd wanneer een nationale regeling binnen de werkingssfeer van dat recht valt [arrest van 21 mei 2019, Commissie/Hongarije (Vruchtgebruik op landbouwgrond), C-235/17, EU:C:2019:432, punt 63 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

Het is evenwel van belang dat het Unierecht op het betreffende gebied specifieke verplichtingen aan de lidstaten oplegt voor de situatie die in het hoofdgeding aan de orde is (zie in die zin arrest van 10 juli 2014, Julián Hernández e.a., C-198/13, EU:C:2014:2055, punt 35).

In casu kunnen de nationale bepalingen in kwestie — zoals blijkt uit de punten 40 tot en met 67 van het onderhavige arrest — leiden tot een verschil in behandeling op grond van geslacht dat bij gebreke van rechtvaardiging een door richtlijn 2006/54 verboden indirecte discriminatie zou opleveren. Zoals de advocaat-generaal in punt 98 van haar conclusie heeft opgemerkt, zijn zij dus onderworpen aan een specifieke Unierechtelijke regeling, aangezien de uitkeringen in ondernemings- en sectorale regelingen inzake sociale zekerheid moeten worden vastgesteld en berekend zonder dat er sprake is van enige vorm van discriminatie die in strijd is met bovengenoemde richtlijn en met richtlijn 2000/78.

Hieruit volgt dat de nationale bepalingen in kwestie het Unierecht ten uitvoer brengen in de zin van artikel 51, lid 1, van het Handvest, zodat zij de door dit Handvest gewaarborgde grondrechten moeten eerbiedigen.

In dit verband is in de eerste plaats in artikel 20 van het Handvest het beginsel van gelijkheid van eenieder voor de wet neergelegd. Krachtens artikel 21, lid 1, van het Handvest is discriminatie op grond van onder meer geslacht, leeftijd of vermogen verboden.

Wat meer in het bijzonder discriminatie op grond van leeftijd betreft, volgt uit de rechtspraak van het Hof dat de lidstaten richtlijn 2000/78 in acht moeten nemen wanneer zij maatregelen vaststellen die binnen de werkingssfeer vallen van die richtlijn, waarin het beginsel van non-discriminatie op grond van leeftijd wordt geconcretiseerd op het gebied van arbeid en beroep (arrest van 21 januari 2015, Felber, C-529/13, EU:C:2015:20, punt 16 en aangehaalde rechtspraak). Evenzo moeten de lidstaten richtlijn 2006/54 in acht nemen wanneer zij maatregelen vaststellen die binnen de werkingssfeer vallen van die richtlijn, waarin het beginsel van non-discriminatie op grond van geslacht wordt geconcretiseerd op voornoemd gebied.

De vragen van de verwijzende rechter die betrekking hebben op het bestaan van discriminatie op grond van leeftijd en geslacht, moeten dan ook — zoals het geval is in het kader van de antwoorden op de eerste en de tweede prejudiciële vraag — uitsluitend worden onderzocht uit het oogpunt van respectievelijk richtlijn 2000/78 en richtlijn 2006/54 (zie in die zin arrest van 13 november 2014, Vital Pérez, C-416/13, EU:C:2014:2371, punt 25).

Wat discriminatie op grond van vermogen betreft, gesteld dat kan worden aangetoond dat het in punt 46 van het onderhavige arrest vastgestelde verschil in behandeling — dat inhoudt dat de nationale bepalingen in kwestie uitsluitend pensioenen treffen waarvan het bedrag een bepaalde drempel overschrijdt — personen met een bepaald vermogen bijzonder benadeelt, zij opgemerkt dat deze omstandigheid in casu kan worden gerechtvaardigd door de in de punten 61 tot en met 66 van dit arrest uiteengezette redenen, onder voorbehoud van de verificaties die de verwijzende rechter dient te verrichten. De nationale bepalingen in kwestie leveren om die reden dan ook geen schending van artikel 20 en artikel 21, lid 1, van het Handvest op.

Wat in de tweede plaats artikel 16 van het Handvest betreft, zij eraan herinnerd dat de in de zevende prejudiciële vraag bedoelde contractvrijheid onder de door die bepaling gewaarborgde vrijheid van ondernemerschap valt (zie in die zin arrest van 22 januari 2013, Sky Österreich, C-283/11, EU:C:2013:28, punt 42). Zoals de advocaat-generaal in punt 110 van haar conclusie heeft opgemerkt, strekt die vrijheid zich uit tot de vrijheid om de prijs voor een prestatie vast te stellen of overeen te komen.

Hieruit volgt dat voorschriften als de nationale bepalingen in kwestie een beperking van de contractvrijheid vormen doordat zij de betrokken ondernemingen verplichten om hun voormalige werknemers een pensioen te betalen in de vorm van een ‘directe prestatietoezegging’ waarvan het bedrag lager is dan wat contractueel bedongen was.

De vrijheid van ondernemerschap heeft echter geen absolute gelding, maar moet in relatie tot haar maatschappelijke functie worden beschouwd en kan worden onderworpen aan overheidsmaatregelen waarmee in het algemeen belang beperkingen kunnen worden gesteld aan de uitoefening van de economische activiteit. Bovendien moet volgens artikel 52, lid 1, van het Handvest elke beperking op de uitoefening van de in dit Handvest erkende rechten en vrijheden bij wet worden gesteld alsook de wezenlijke inhoud van die rechten en vrijheden eerbiedigen, en moet zij met inachtneming van het evenredigheidsbeginsel noodzakelijk zijn en daadwerkelijk beantwoorden aan door de Europese Unie erkende doelstellingen van algemeen belang of aan de eisen van de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen (zie in die zin arrest van 4 mei 2016, Pillbox 38, C-477/14, EU:C:2016:324, punten 157–160).

In dit verband moet worden geconstateerd dat de in punt 87 van het onderhavige arrest vermelde beperking van de contractvrijheid bij wet is gesteld, alsook dat zij de wezenlijke inhoud van deze vrijheid eerbiedigt aangezien zij slechts leidt tot een zeer gedeeltelijke ontneming van de betaling van de bedrijfspensioenen waarover de betrokken onderneming en haar werknemers hadden onderhandeld en waarover zij overeenstemming hadden bereikt. Daarbij komt dat deze ontneming — onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter — beantwoordt aan de doelstellingen van algemeen belang die bestaan in de duurzame financiering van de door de staat gefinancierde ouderdomspensioenen en in de verkleining van het verschil tussen de niveaus van die pensioenen. Ten slotte moet, zoals blijkt uit de punten 61 tot en met 66 van het onderhavige arrest, worden geoordeeld dat de genoemde beperking van de contractvrijheid het evenredigheidsbeginsel eerbiedigt, zodat zij niet in strijd is met artikel 16 van het Handvest.

In de derde plaats dient met betrekking tot artikel 17, lid 1, van het Handvest, waarin het recht op eigendom is erkend, in herinnering te worden gebracht dat de door die bepaling geboden bescherming ziet op alle rechten met een vermogenswaarde waaruit vanuit het oogpunt van de rechtsorde een verworven rechtspositie voortvloeit waardoor die rechten door en ten gunste van de rechthebbende autonoom kunnen worden uitgeoefend (zie in die zin arrest van 22 januari 2013, Sky Österreich, C-283/11, EU:C:2013:28, punt 34).

Aangenomen moet worden dat de sluiting van een overeenkomst betreffende een bedrijfspensioen een vermogensbelang bij de rechthebbende op dat pensioen doet ontstaan. Voorts wordt het genoemde vermogensbelang aangetast doordat de betrokken onderneming een gedeelte van het contractueel overeengekomen bedrag inhoudt en doordat de contractueel bedongen indexering buiten toepassing wordt gelaten. Het door artikel 17, lid 1, van het Handvest gewaarborgde recht heeft evenwel geen absolute gelding, zodat het niet aldus kan worden uitgelegd dat het een recht op een pensioen van een bepaald bedrag doet ontstaan (zie in die zin arrest van 13 juni 2017, Florescu e.a., C-258/14, EU:C:2017:448, punten 50 en 51).

Niettemin moet elke beperking van het recht op eigendom — zoals uit punt 88 van het onderhavige arrest volgt — bij wet worden gesteld, de wezenlijke inhoud van dat recht eerbiedigen alsook met inachtneming van het evenredigheidsbeginsel noodzakelijk zijn en daadwerkelijk beantwoorden aan doelstellingen van algemeen belang die worden erkend door de Unie. De beperkingen van de pensioenrechten in het hoofdgeding zijn bij wet gesteld. Bovendien beperken zij slechts een gedeelte van het totale bedrag van de betreffende pensioenen in de vorm van een ‘directe prestatietoezegging’, zodat zij niet kunnen worden geacht de wezenlijke inhoud van die pensioenrechten aan te tasten. Daarnaast lijken deze beperkingen, onder voorbehoud van verificatie door de verwijzende rechter, noodzakelijk te zijn en daadwerkelijk te beantwoorden aan de doelstellingen van algemeen belang die bestaan in de duurzame financiering van de door de staat gefinancierde ouderdomspensioenen en in de verkleining van het verschil tussen de niveaus van die pensioenen.

Gelet op een en ander dient op de derde tot en met de zevende prejudiciële vraag te worden geantwoord dat de artikelen 16, 17, 20 en 21 van het Handvest aldus moeten worden uitgelegd dat zij zich niet verzetten tegen een regeling van een lidstaat op grond waarvan de rechthebbenden op een pensioen dat een onder zeggenschap van de overheid staande onderneming bij overeenkomst heeft toegezegd hun rechtstreeks te zullen uitkeren en dat bepaalde in deze regeling vastgelegde drempels overschrijdt, verstoken blijven van een bedrag dat wordt ingehouden op een gedeelte van het betreffende pensioen dat uitgaat boven een van die drempels, alsmede van het recht op een contractueel bedongen indexering van dat pensioen.

Met zijn achtste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 47 van het Handvest aldus moet worden uitgelegd dat het zich ertegen verzet dat een lidstaat in zijn rechtsorde niet voorziet in een zelfstandig rechtsmiddel dat primair ertoe strekt dat wordt onderzocht of nationale bepalingen die het Unierecht ten uitvoer brengen, in overeenstemming zijn met dat recht.

Uit de verwijzingsbeslissing blijkt dat de nationale bepalingen in kwestie nauw samenhangen met artikel 1 SpBegrG of in het rechtstreekse verlengde daarvan zijn vastgesteld. Aangezien dit artikel constitutionele bepalingen bevat, zijn de mogelijkheden om de nationale bepalingen in kwestie aan te vechten bij het Verfassungsgerichtshof beperkt, zodat die bepalingen slechts incidenteel ter discussie kunnen worden gesteld door een privaatrechtelijke rechtsvordering in te stellen tegen de wederpartij bij de bedrijfspensioenovereenkomst.

Het Hof heeft evenwel geoordeeld dat het door artikel 47 van het Handvest gewaarborgde beginsel van effectieve rechterlijke bescherming als zodanig niet vereist dat er een zelfstandig rechtsmiddel bestaat dat primair ertoe strekt de verenigbaarheid van nationale bepalingen met de regels van het Unierecht te betwisten, voor zover er één of meer rechtsmiddelen bestaan waarmee incidenteel kan worden gewaarborgd dat de door de justitiabelen aan het Unierecht ontleende rechten worden geëerbiedigd (arrest van 21 november 2019, Deutsche Lufthansa, C-379/18, EU:C:2019:1000, punt 61 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Aangezien de verwijzende rechter opmerkt dat de nationale bepalingen in kwestie incidenteel ter discussie kunnen worden gesteld, kan geen schending van het beginsel van effectieve rechterlijke bescherming worden vastgesteld omdat een zelfstandig rechtsmiddel ontbreekt.

Derhalve dient op de achtste prejudiciële vraag te worden geantwoord dat artikel 47 van het Handvest aldus moet worden uitgelegd dat het zich er niet tegen verzet dat een lidstaat in zijn rechtsorde niet voorziet in een zelfstandig rechtsmiddel dat primair ertoe strekt dat wordt onderzocht of nationale bepalingen die het Unierecht ten uitvoer brengen, in overeenstemming zijn met dat recht, voor zover een dergelijk onderzoek incidenteel kan worden verricht.